|
Talabalarda muloqot madaniyatini tarkib toptirish
|
| bet | 20/34 | | Sana | 08.10.2024 | | Hajmi | 256,46 Kb. | | #273985 |
Bog'liq 28.06.20241. Talabalarda muloqot madaniyatini tarkib toptirish. Muloqot madaniyatini shakllantirish muammosi, keng ma'noda, mutaxassislarni tayyorlash sifatini oshirish zarurati bilan belgilanadi, chunki talabalar tomonidan umuminsoniy, insonparvarlik, axloqiy qadriyatlarni o‘zlashtirish va qo‘llash va ularni bevosita muloqotda amalga oshirish nafaqat yosh shaxsning shaxsiy va ma'naviy rivojlanishiga, balki mutaxassisning ijtimoiy, kasbiy salohiyatiga ham hissa qo‘shish.
Talabalik davrida hayotiy qadriyatlarni tanlash muammosi ayniqsa yaqqol namoyon bo‘ladi va talaba yoshlarda axloqiy bilimlarning shakllanmaganligi ularni turli xil ta'sirlarga moyilligini ortishiga sabab bo‘ladi. Ushbu holatda yaxshilik, rahm-shafqat, odob, xushmuomalalik va muloqotning boshqa axloqiylik bilan bog‘liq jihatlari chetda qoladi.
Madaniyat tushunchasi (“cultura” so‘zidan olingan) murakkab hodisa sifatida bir ma'noli talqinga ega emas.
Madaniyatning boshqa ta'riflari madaniyatning ikki tomonlamaligini ta'kidlaydi: bir tomondan, madaniyat - bu insonning ijtimoiy tajribasi dunyoqarashi, u tomonidan to‘plangan doimiy moddiy va ma'naviy qadriyatlar, boshqa tomondan, bu inson faoliyatining sifat xususiyatidir[30,130-b].
Muloqot tushunchasi murakkab va ko‘p qirrali bo‘lib, G.M.Andreevaning asarlarida "mavjud ijtimoiy munosabatlar tizimidagi ma'lumotlarni uzatish va almashish, o‘zaro ta'sir qilish, shaxslarning o‘zaro tushunishini o‘z ichiga olgan murakkab jarayon sifatida" izohlanadi [6,160-b].
M.S.Kagan “Subyektiv o‘zaro ta’sir madaniyatning haqiqiy mahsuli va “mexanizmi”dir [25,245-bet] deb ta'kidlaydi. Ushbu nuqtai nazardan, madaniyat va muloqot o‘zaro dialektik xususiyatga ega hamda muloqot madaniy qadriyatlarni ishlab chiqarishning zaruriy sharti, shaxs madaniyatining bir usuli sifatida qabul qilinadi. Doimiy ravishda bir-biri bilan o‘zaro ta'sir va integratsiyalashgan "muloqot" va "madaniyat" tushunchalari mazmuni va tuzilishi jihatidan yangi "muloqot madaniyati" tushunchasini tashkil qiladi.
Jamiyatning ma'naviy boyligini o‘zlashtirish natijasida inson xulq-atvorini tartibga solishning tashqi shakllarining ichki shakllariga aylanishi sodir bo‘ladi, ya'ni jamiyat talablari bilim, e’tiqod, ehtiyoj, odatlarga aylansa, irodaviy sifatlar inson xulq-atvorining motivlari bo‘lib sifatida o‘z-o‘zini hurmat qilish, o‘zini tuta bilish vazifasini bajaradi. Natijada ijtimoiy talablar va inson xatti-harakatlarining birligi ta’minlanadi. Shunga asoslanib, biz shaxsning muloqot madaniyatini shaxs tomonidan jamiyatning ma'naviy boyligini (qadriyatlar, me’yorlar) o‘zlashtirish, qabul qilish, qo‘llash va boyitish darajasi bilan tavsiflangan murakkab shaxsiy shakllanish sifatida ko‘rib chiqishimiz mumkin.
Muloqot madaniyatining funktsiyalarini o‘rganib chiqib, u jamiyat madaniyati va shaxs madaniyatining ajralmas tarkibiy qismi degan xulosaga kelishimiz mumkin. Muloqot madaniyati bir qator juda muhim funktsiyalarni bajaradi, xususan: u shaxsni insoniyatning madaniy tajribasi bilan tanishtirishga, shaxsning ma'naviy dunyosining yetakchi xususiyatlarini shakllantirishga va psixologik nuqtai nazardan muloqotda optimal sharoitlarni yaratishga yordam beradi.
Pedagogik nuqtai nazardan, shaxsning muloqot madaniyatida uchta asosiy komponent mavjud bo‘lib, ularning uyg‘un kombinatsiyasi muloqot madaniyati tarkibida uning samarali ishlashini ta'minlaydi.
Shunday qilib, muloqot madaniyati, axloq, odob va muloqot psixologiyasi haqidagi bilimlarni o‘zlashtirishdan iborat kognitiv komponentni ifodalaydi.
Navbatdagi tarkibiy qism shaxsiy ahamiyatli komponent bo‘lib, shaxsning istaklari, manfaatlari, ideallari, qadriyat yo‘nalishlari va e’tiqodlarida ifodalangan shaxs uchun muloqot madaniyatining ahamiyatliligini aks ettiradi. Muloqot madaniyatining qadriyat sifatida foydaliligini tushunmaslik, shaxsning, hatto u muloqotning madaniy me’yorlariga rioya qilgan taqdirda ham, buni o‘z moyilligi va manfaatlariga zid ravishda amalga oshirishiga olib keladi (S.L.Rubinshteyn). Ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan xatti-harakat (faoliyat yoki muayyan vaziyat) shaxsan ahamiyatli ekanligi anglandagina madaniy harakatlarni amalga oshirish nafaqat burch, balki ehtiyojga ham aylanadi [55,157-b].
Shuningdek, muloqot madaniyati shaxsning xulq-atvor xususiyatlari bilan ham aloqadorlikka ega. Ushbu nuqtai nazardan xulq-atvor komponenti o‘rganilgan qadriyatlarni, me’yorlarni, bilimlarni amaliyotda, kundalik muloqot holatlarida amalga oshirishni tavsiflaydi, muloqot jarayonida madaniy o‘zaro ta'sir qilish ko‘nikmalarini, muloqotning madaniy tomonini aks ettirishni va muloqotga ijodiy munosabatni o‘z ichiga olishi bilan ahamiyatli sanaladi. Ushbu komponent mavjud bo‘lmaganda, tashqaridan olingan ma'lumotlar shaxsning ichki bilimida saqlansa va u hayotda foydalanmasa, muloqot madaniyati barcha ma'nosini yo‘qotadi.
Shunday qilib, muloqot madaniyatini o‘zlashtirish jarayonida shaxsning pozitsiyasi tashqi kuzatuvchi rolidan qiziqishga, qiziqishdan tayyorlik va ishonchga, so‘ngra ichki aloqa tajribasi tizimiga mos keladigan faoliyatga o‘zgaradi.
Talabalik davridagi muloqotning roli uchta asosiy vazifa bilan bog‘liq: shaxsiy mustaqillikni shakllantirish, kasbiy o‘zini o‘zi anglash va bo‘lajak kasbining asoslarini o‘zlashtirish, shuningdek, kelgusi oilaviy hayotni qurish bilan bog‘liq vazifalarni ifodalaydi.
Talabalik bosqichida, o‘zaro munosabatlar tizimining o‘sib borayotgan murakkabligi sharoitida, u o‘z pozitsiyasini bilishni va u yoki bu mas'uliyatni qabul qilishni talab qiladigan shaxsiy tanlov muammosiga duch keladi. O‘quv jarayonida kursdoshlar bilan muloqot talaba uchun alohida ahamiyatga ega va talaba uchun o‘quv guruhi uning ijtimoiy munosabatlarini jamlaydigan markazdir.
Sohaga doir adabiyotlarda muloqot madaniyatining darajasi quyidagi ob'ektiv omillarning natijasi sifatida talqin qilinadi: a) iqtisodiy, b) ijtimoiy-siyosiy, v) demografik, d) diniy-madaniy, e) ta'limiy muhit va boshqalar. Muloqot madaniyatlari darajasining subyektiv asosini shaxsning o‘ziga xos parametrlari tashkil etadi: yo‘nalish; ta'lim olganlik darajasi; yaxshi xulq-atvor; ijtimoiylashuv; umumiy madaniyat; aqliy jarayonlar va shaxsiy xususiyatlarni rivojlantirish [58].
Ushbu muammoni muvaffaqiyatli hal qilish bir qator tashkiliy va pedagogik talablarga rioya qilish orqali yordam beradi:
- muloqot madaniyatining tuzilishi va mazmunini, ta’lim jarayoni imkoniyatlarini hisobga olgan holda pedagogik faoliyatni loyihalash;
- ta’lim jarayonida insonparvarlik, madaniyatlararo muloqot, o‘zaro munosabatlar subyektlarini birgalikda yaratish tamoyillariga asoslangan muloqot madaniyatini tarbiyalash vazifalarini amalga oshirish;
- o‘quv jarayonining adekvat mazmunini belgilaydigan qadriyat sifatida bag‘rikeng shaxs haqidagi bilimlarning yaxlitligini singdirish;
- ijobiy shaxslararo o‘zaro ta'sirni rag‘batlantiradigan muammoli, taqlidli-rolli xarakterdagi ta'lim shakllari va usullaridan foydalanish.
2. Tadqiqot ishimizda ikkinchi pedagogik shart-sharoit “Talabalarda konfliktologik bilim va ko‘nikmalarni shakllantirish” mazmunida belgilab olindi.
Konflikt “confilctus” so‘zi lotin tilidan olingan bo‘lib, “to‘qnashuv” [68, 672-b] mazmunini anglatadi. 2006-yilda nashr qilingan “O‘zbek tilining izohli lug‘atida” “konflikt” – “to‘qnashish”, “qarama-qarshilik” sifatida izohlanadi. Konflikt – qarama-qarshi tomonlar, fikr, kuch va shu kabilarning to‘qnashuvi; jiddiy kelishmovchilik, keskin nizo; xalqaro munosabatlarda ba’zan qurolli to‘qnashuvlarga olib keladigan janjal, mojaro sifatida ta’riflanadi.
Falsafa qomusiy lug‘atida konflikt tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan. Konflikt (lot conflictus – ihtilof, to‘qnashuv, nizo) hayotiy ziddiyatlar, insonlarning istak va intilishlari, his-tuyg‘ulari va ehtiroslari, o‘y-fikrlari va xatti-harakatlaridagi qarama-qarshiliklar, kuchli, dramatik to‘qnashuvlar, kelishmovchiliklar; kishilarning ongi va dunyoqarashi, kayfiyati fe’l-atvoridagi qarama-qarshiliklar, kelishmovchilik va ziddiyatlarni san’atda, ilmiy va badiiy adabiyotda ifodalash shakli. Konflikt – jamiyat taraqqiyotining muayyan ijtimoiy kuchlari va an’analarining to‘qnashuvi asosida yuzaga keladi va yechiladi. An’anaviy ma’nodagi tenglik va tengsizlik, adolat va adolatsizlik, to‘g‘ri va egri, rost va yolg‘on, yaxshilik va yomonlik, ma’rifat va xurofot, zulmat va nur, eskilik va yangilik kabi ko‘plab qarama-qarshi va zid hodisalar tarzida namoyon bo‘ladi [70,203-204-betlar].
Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, konflikt – sig‘ishmaydigan maqsadlarga ega yoki, shunday maqsadlar haqida fikr yurituvchi ikki va undan ortiq tomonlar (shaxslar va guruhlar) o‘rtasidagi munosabatlardir. Konflikt “murakkab tizimlarning uzviyligi usuli” sifatida baholanadi. U ziddiyatli tomonlarning ajratilishi va qo‘shilishi faktori sifatida xizmat qilishi mumkin. Ikki tizim orasidagi konfliktlar yangi konflikt tizimini vujudga keltiradi. Konfliktga kirishuvchi tizimlarni boshqarishda hal qiluvchi rolni qarama-qarshi tomonlarning bir-biri haqidagi axborotga qanchalik ega ekanligi muhim rol o‘ynaydi. Muhim gnoseologik vosita sifatida tizimli misollarni keltirish mumkin, bunday modullar kattalashtirish darajasida ko‘rilishi va eksperimental tadqiq etish imkonini berishi mumkin.
Oliy ta’lim tizimida kuzatiladigan pedagogik konfliktlarga to‘xtalishdan oldin pedagogik konflikt tushunchasining mazmunini izohlashni zarur deb hisoblaymiz. A.S.Belkin, pedagogik konfliktlarni “o‘quv-tarbiya jarayonida pedagog va ta’lim oluvchilarning manfaatlari to‘qnashuvi natijasida yuzaga keladigan qarama-qarshiliklarda munosabatlarning hal qilinishi va uyg‘unlashtirlishi” [10,15-b] deb tushunadi.
Mualliflarning fikrlariga tayangan holda pedagogik konfliktga ta’limiy maqsadlar, manfaatlarning o‘zaro zidligi natijasida pedagogik jarayon subyektlari o‘rtasidagi ochiq to‘qnashuv, pedagogik qarama-qarshilikning ifodalanishi, va o‘zaro munosabatlarni pedagogik jihatdan muvofiqligini ta’minlashga qaratilgan, konstruktiv qarorga bo‘lgan talablardir deb ta’rif berishimiz mumkin.
Oliy ta’lim muassasalarida pedagogik nizolarning quyidagi turlari kuzatilishi mumkin:
|
| |
