Dala qirqbo‘g ‘imi k o ‘p yillik o ‘simlik, ildizpoyasi ham b o ‘g ‘im
va b o ‘g ‘im oraliqlariga b o ‘lingan. Ildizpoya b o ‘g ‘imida k o ‘p
ildiz-
lar ham da ikki turli poya chiqadi. Poyaning bir xili k o ‘klam da pay-
do b o ‘lib, q o ‘n g ‘ir rangda, uchida sporali boshog‘i b o ‘ladi, poyaning
ikkinchi xili yoz boshida paydo b o ‘ladi, bu poya yashil tusda va
yashil shoxlangan b o ‘ladi, am mo uchida boshoq hosil b o ‘lmaydi.
Asbob va materiallar:
gerbariy va tirik o ‘simlik, m ikroskop,
preparatlar, ch o ‘ntak lupasi, laboratoriya asboblari.
68- rasm.
D ala q irq b o 'g 'im b
1 - yozgi novdasi; 2
- bahorgi novdasi; 3 - sporachi boshog'i; 4 - sporangiyali sporofil; 5 -
elaterali quruq spora; 6 - nam holdagi spora; 7 - sp o ran in g o ‘sishi; 8 - arxegoniyali urg'ochi
o ‘simta; 9 - anteridiyli erkak o ‘simta.
Ishlash tartibi.
D astlab qirqbo‘g ‘im ning yozgisi topiladi.
Ildiz
va tuganaklari qayerda hosil b o ‘lishi aniqlanadi. Ildizpoya, poya,
yon shoxlari va barglarining rasmi daftarga chiziladi.
Poya va shoxlarining sirti qum tuproqli p o ‘st bilan o ‘ralgan,
shuning uchun ular q o ‘lga d ag ‘al tuyuladi. Bosh poyaning bir qis-
mi ajratib olinib, undagi b o ‘g ‘im va uzun b o ‘g ‘im oralari k o ‘zdan
kechiriladi. Q irqbo‘g ‘im da oziq m oddalar
zaxirasi ildizpoyada
to ‘planadi. K o‘klam da bu ildizpoyadan k o ‘klamdagi qirqibo‘gim
o ‘sib chiqadi, unda xlofill b o ‘lmaydi, faqat spora hosil qilib
ko ‘payish uchun xizm at qiladi.
K o‘klam da shoxlam agan q o ‘n g ‘ir tusli qirqbo‘g ‘im b o ‘g ‘imlari-
da ju d a sodda tuzilgan q o ‘n g ‘ir barglar o ‘rnashadi. Poya uchida
sporali boshoq b o ‘ladi. Yetilgan boshoq lupada tekshirilganda, unda
sporafillning k o ‘p m iqdordagi alohida barglari borligi k o ‘rinadi.
Sporafillardan bittasi pinsetda uzib olinib, lupada tekshirilsa, uning
olti
qirrali qindan, bandchadan va ichi sporalar bilan to ‘lgan 8 yoki
10 ta oqim xaltacha sporangiyadan iboratligi m a’lum b o ‘ladi. Bu
k o ‘klamgi poya qirqbo‘g ‘im ning jinssiz nasli (sporofiti)dir.
Endi qirqbo‘g ‘im ning quruq boshoqchasi silkitilib undagi oqish
yashil sporalar buyum oynasiga tushiriladi va (usti qoplagich oyna
bilan qoplam asdan) m ikroskopda tekshiriladi. Sporani to ‘rtta lenta-
simon p r u jin a - elatera o ‘rab olganligi k o ‘rinadi. E lateraju d a katta
gigroskopik xususiyatga ega.
A gar
sporaga asta-sekin puflansa, undagi elaktera nafas nami
bilan tezda burala boshlaydi, m a’lum vaqt o ‘tgach havo nami ka-
mayishi natijasida elatera yana yozilib, spora harakatga keladi.
Bu sporalar o ‘zaro bir-biri bilan ilashib, to ‘da holda har tom onga
tarqaladi. Sporalam ing ham masi tashqi k o ‘rinishi jihatdan
bir-biri-
ga o ‘xshaydi, am mo o ‘sishida har xil sporada turli xil o ‘sim liklar
chiqadi. M asalan, bir spora yirik plastinka, ikkinchi spora kich-
kina plastinka hosil qiladi. Yirik plastinka - onalik o ‘simta, un-
dan arxegoniy paydo b o ia d i. Kichik plastinka otalik o ‘simta,
undan anteridiy hosil b o ‘ladi. Jinsiy organlari b o ‘lgan o ‘simta
qirqbo‘g ‘im ning jinsiy nasli (gam etofiti)
hisoblanadi
Q irqbo‘g ‘im da urugManish hodisasi ro ‘y bera olishi uchun otalik
va onalik o ‘sim talar bir-biriga yaqin joylashishi kerak, shundagina
otalik sperm atozoidlar onalik tuxum hujayrasiga suv vositasi bilan
o ‘tib, u ru g‘lanish jarayoni vujudga keladi. UrugMangan tuxum hu-
jayradan yozgi qirqbo‘g ‘im o ‘sib chiqadi.
Q iriqbo‘g ‘im ning spora hosil qiluvchi boshog‘i va yozgi
novda-
sining rasm lari daftarga chiziladi.
