Inson va fuqaroning huquq va erkinliklari

qoʻllanilishiga hamda qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hokimiyat faoliyatiga 
bevosita taʼsir koʻrsatadi; Oʻzbekistonning har bir fuqarosiga, uning jinsi, irqi, 
millati, tili, diniy eʼtiqodi, ijtimoiy kelib chiqishi, maslagi, shaxsiy va ijtimoiy 
ahvolidan qatʼi nazar, inson huquqlari va erkinliklari buzilmasligini, sud yoʻli bilan 
himoya qilinishini ka-folatlaydi. Konstitutsiya barcha fuqarolarning qonun oldida 
tengligiga asoslangan holda, oʻzgalarning huquqlariga hurmat bilan qarash 
tamoyillarini, oʻzgalarning qonuniy manfaatlarini, huquq va erkinliklarini buzish 
hisobiga oʻz huquq va erkinliklarini roʻyobga chiqarishga yoʻl qoʻyilmaslikka, 
ijtimoiy adolat va hamjihatlikni taʼminlashga qaratilgan. OʻzRda I. va f. h. va e. 
amalga oshirilishiga davlat kafolat beradi. Oʻz navbatida respublika hududida 
yashovchi shaxslar Konsti-
tutsiyada taʼkidlangan huquq va erkinliklarga, xalqaro 
huquq meʼyorlariga rioya etishi zarur. Umum eʼtirof qilgan mazkur xalqaro 
meʼyoriy manbalar Birlashgan Millatlar Tashkilotining Inson huquqlari 
umumjahon deklaratsi-
yasi, Bola huquqlari toʻgʻrisida konvensiya va OʻzR 
qoʻshilgan yana bir qator xalqaro hujjatlardir. 
1. Fuqarolarning huquq va manfaatlariga daxldor bo‘lgan hujjatlar bilan tanishib 
chiqish huquqining konstitutsiyaviy kafolatlari 
Mamlakatimizda o‘tgan yillar mobaynida inson huquqlarini ishonchli himoya qilishga 
qaratilgan keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirildi. Avvalo, O‘zbekiston Respublikasi 
Konstitutsiyasida xalq hokimiyatchiligi prinsipining muhim qoidalaridan biri sifatida 
inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy 
qadriyat hisoblanishi belgilab qo‘yildi (13-modda). 
Ushbu konstitutsiyaviy prinsip doirasida Asosiy Qonunimizning 7-9-boblarida inson va 
fuqarolarning shaxsiy, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy huquq, erkinliklari hamda ularning 
kafolatlari belgilab berildi. Xususan, Qomusimizning 7-bobida insonning shaxsiy huquq 
va erkinliklari belgilangan bo‘lib, ular tizimida fuqarolarning ularning huquq va 
manfaatlariga daxldor bo‘lgan hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib 
chiqish huquqi muhim ahamiyat kasb etadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 30-moddasi mazmunidan anglashiladigan 
ushbu huquq mazkur moddada O‘zbekiston Respublikasining barcha davlat organlari, 
jamoat birlashmalari va mansabdor shaxslari zimmasiga ushbu materiallar bilan tanishib 
chiqish imkoniyatini yaratib berish majburiyati tarzida yuklangan. 
Mazkur konstitutsiyaviy norma o‘z mohiyatiga ko‘ra, fuqarolarning Konstitutsiyaning 
29-moddasida mustahkamlangan har kim o‘zi istagan axborotni izlash, olish va uni 
tarqatish huquqi hamda 32-moddada belgilangan jamiyat va davlat ishlarini boshqarishda 
ishtirok etish huquqi bilan uzviy bog‘liqdir. Ya’ni, fuqarolar o‘zlarining huquq va 
manfaatlariga daxldor bo‘lgan hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib 
chiqish orqali boshqa konstitutsiyaviy huquqlarini amalga oshirish uchun sharoit 
yaratadilar. 
Asosiy Qonunimiz 30-moddasida belgilangan fuqarolarni ularning huquq va 
manfaatlariga daxldor bo‘lgan hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib 
chiqishi uchun imkoniyat yaratib berish majburiyati axborot erkinligi kafolatlaridan biri 
bo‘lib, ushbu konstitutsiyaviy norma O‘zbekiston Respublikasining o‘ndan ortiq qonun 

hujjatlarida yanada rivojlantirilgan, uni ta’minlashga qaratilgan qo‘shimcha mexanizm 
va tartibotlar belgilab berilgan. 
Xususan, “Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunning 8-
moddasida davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi 
boshqarish organlari, jamoat birlashmalari va boshqa nodavlat notijorat tashkilotlari 
hamda mansabdor shaxslar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda har kimga o‘zining 
huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga daxldor bo‘lgan axborot bilan tanishib 
chiqish imkoniyatini ta’minlab berish bilan bog‘liq bir qator mexanizmlar belgilab 
berilgan. Unga ko‘ra, Konstitutsiya bo‘yicha tegishli majburiyat yuklangan yuqorida 
qayd etilgan sub’ektlar maqbul axborot resurslari yaratishlari, foydalanuvchilarni 
fuqarolarning huquqlari, erkinliklari va majburiyatlariga, ularning xavfsizligiga doir 
hamda jamiyat manfaatlariga taalluqli boshqa masalalar yuzasidan axborot bilan 
ommaviy tarzda ta’minlashlari shart. 
Shu singari normalar O‘zbekiston Respublikasining boshqa bir qator amaldagi qonun 
hujjatlarida ham o‘z aksini topgan. Xususan, “Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi 
Qonunning 14-moddasi to‘g‘ridan to‘g‘ri “O‘zlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ichiga 
olgan axborot resurslaridan yuridik va jismoniy shaxslarning erkin foydalanishi”ga 
bag‘ishlangan. Unga ko‘ra, yuridik va jismoniy shaxslar o‘zlari to‘g‘risidagi 
ma’lumotlarni ichiga olgan axborot resurslaridan erkin foydalanish, mazkur 
ma’lumotlarning to‘liqligi hamda to‘g‘riligini ta’minlash maqsadida ularga aniqliklar 
kiritish huquqiga ega. O‘zlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni ichiga olgan axborot 
resurslaridan yuridik va jismoniy shaxslarning erkin foydalanishi qonun bilan 
cheklanishi mumkin. Yuridik va jismoniy shaxslarga o‘zlari to‘g‘risidagi ma’lumotlarni 
ichiga olgan axborot resurslaridan erkin foydalanishni axborot resurslarining mulkdori 
yoki egasi rad etganligi ustidan sudga shikoyat qilinishi mumkin. 
Bu borada 2017 yil 24 avgust kuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining o‘n 
birinchi yalpi majlisida ma’qullangan “Jismoniy va yuridik shaxslarning murojaatlari 
to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunining yangi tahririda ham Asosiy 
Qonunimizning 30-moddasidan kelib chiquvchi bir qator muhim qoidalar belgilangan. 
Xususan, unda davlat organi, tashkilot va ularning mansabdor shaxslari murojaatni 
ko‘rib chiqish chog‘ida murojaat qiluvchilarga ularning huquqlari, erkinliklari va 
qonuniy manfaatlariga daxldor hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib 
chiqish imkoniyatini, agar ular davlat siri yoki qonun bilan qo‘riqlanadigan boshqa sir 
bo‘lgan ma’lumotlarni o‘z ichiga olmasa, jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlari, 
erkinliklari va qonuniy manfaatlariga, jamiyat va davlat manfaatlariga zarar yetkazmasa, 
ta’minlashi shartligi belgilangan. 
Kezi kelganda ta’kidlash lozimki, qonun hujjatlari bilan ayrim turdagi axborotdan 
foydalanish va tanishib chiqish uchun qo‘shimcha kafolatlar belgilanishi mumkin. Bu 
ushbu turdagi axborotning inson hayoti va sog‘lig‘i, xavfsizligi bilan bevosita bog‘liqligi 
bois, ular bilan tanishib chiqishga bo‘lgan zaruriyat bilan izohlanadi. Xususan, “Tabiatni 
muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonun 30-moddasida jamiyat manfaatlaridan kelib chiqib, 
davlat tabiatni muhofaza qilish idoralari falokatlar va boshqa hodisalar natijasida atrof 
tabiiy muhit normativda belgilanganidan ham ortiqroq darajada ifloslangan taqdirda 
bunday falokat va hodisalar to‘g‘risida jamoatchilikni darhol xabardor etishlari shartligi 
belgilab qo‘yilgan. 

Shuningdek, “Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda 
vaziyatlardan muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonunning 5-moddasida davlat hokimiyat 
va boshqaruv organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, shuningdek 
korxona, muassasa va tashkilotlar rahbarlari aholining va hududlarning favqulodda 
vaziyatlardan muhofazalanish holati hamda ularning xavfsizligini ta’minlash yuzasidan 
ko‘rilgan choralar haqida, oldindan bashorat qilinayotgan va ro‘y bergan favqulodda 
vaziyatlar to‘g‘risida, ulardan aholini muhofaza qilishning usul va yo‘llari haqida 
ommaviy axborot vositalari hamda boshqa kanallar orqali aholini o‘z vaqtida va 
ishonchli tarzda xabardor etishlari shartligi belgilangan. “Ommaviy axborot vositalari 
to‘g‘risida”gi Qonunning (Yangi tahriri) 35-moddasida ham favqulodda vaziyatlar 
to‘g‘risidagi shoshilinch xabarlar yoki vakolatli davlat organlari tomonidan 
jamoatchilikka tezkorlik bilan yetkazish maqsadida berilgan xabarlar barcha ommaviy 
axborot vositalarida e’lon qilinishi belgilab qo‘yilgan. 
Yoki bo‘lmasa, qonun hujjatlarida jamiyatdagi ayrim toifa ijtimoiy guruh, qatlamlarning 
tegishli axborotdan foydalanish huquqini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha kafolatlar ham 
belgilanishi mumkin. Masalan, yangi tahrirdagi “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining 
kafolatlari to‘g‘risida”gi Qonunning 30-moddasida tadbirkorlik sub’ektlarining 
axborotdan foydalanish kafolatlari o‘rnatilgan. Unga ko‘ra, davlat organlari, ularning 
mansabdor shaxslari tadbirkorlik faoliyati sub’ektlariga mazkur sub’ektlarning huquqlari 
va qonuniy manfaatlariga daxldor qonun hujjatlari, hujjatlar, qarorlar va boshqa 
materiallar bilan tanishish imkoniyatini ta’minlashi shart. Axborotdan foydalanish qonun 
hujjatlarini va tegishli materiallarni ommaviy axborot vositalarida, shu jumladan, 
Internet jahon axborot tarmog‘i orqali davlat organlarining rasmiy veb-saytlarida e’lon 
qilish va tarqatish yo‘li bilan ta’minlanadi. Xuddi shuningdek, “Tadbirkorlik faoliyati 
sohasidagi ruxsat berish tartib-taomillari to‘g‘risida”gi Qonunning 13-moddasida 
vakolatli organlar tadbirkorlik sub’ektlari ruxsat berish tartib-taomillaridan o‘tish tartibi 
to‘g‘risidagi nizomlar bilan moneliksiz tanishib chiqishi va ruxsat etish xususiyatiga ega 
hujjatlarni olish uchun zarur bo‘lgan hujjatlar moneliksiz taqdim etilishi uchun shart-
sharoitlar yaratishini belgilaydi. Ushbu normalar shubhasiz tadbirkorlik sub’ektlari erkin 
faoliyat ko‘rsatishi uchun muhim huquqiy zamin hozirlaydi. 
Shu bilan bir qatorda qonun hujjatlarida sud ish yurituviga jalb qilingan shaxslarning 
axborot bilan tanishishga bo‘lgan huquqlarining qo‘shimcha mexanizmlari ham 
belgilangan. Xususan, “Sudlar to‘g‘risida”gi Qonunning 8-moddasida, FPK 9-moddasi; 
XPK 10-moddasi va JPK 20-moddasida sud ishlari olib borilayotgan tilni bilmaydigan 
sudda qatnashuvchi shaxslarning tarjimon orqali ish materiallari bilan to‘la tanishish 
huquqi ta’minlanishi belgilangan. 
Qonun hujjatlari bilan ayrim davlat organlariga nisbatan ham fuqarolarning huquqlari, 
erkinliklari va qonuniy manfaatlariga taalluqli hujjatlar hamda materiallar bilan tanishib 
chiqish bo‘yicha qo‘shimcha majburiyatlar yuklanishi mumkin. Masalan, 2016 yil 16 
sentyabrdagi “Ichki ishlar to‘g‘risida”gi Qonunning 8-moddasiga ko‘ra, agar qonunda 
boshqacha qoida belgilanmagan bo‘lsa, ichki ishlar organlari har bir fuqaroga o‘zlarida 
mavjud bo‘lgan, uning huquqlari, erkinliklari va qonuniy manfaatlariga bevosita daxldor 
bo‘lgan hujjatlar hamda materiallar bilan tanishish imkoniyatini ta’minlashi shart. Yoki 
bo‘lmasa, Bojxona kodeksida bojxona brokerlarining reyestridagi axborot O‘zbekiston 
Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasining rasmiy veb-saytiga joylashtirilishi va 
tanishish uchun ochiq bo‘lishi talabi belgilangan (280-modda). 

Asosiy Qonunimizning 30-moddasida belgilangan normaning amalga oshirilishida 
“Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik 
jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi” doirasida ishlab chiqilgan va 2014 yil 5 may 
sanasida qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Davlat hokimiyati va boshqaruvi 
organlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida”gi Qonuni muhim ahamiyatga ega. Birinchi 
Prezidentimiz Islom Karimov ta’kidlaganidek, ushbu Qonunning qabul qilinishi 
fuqarolarning axborot sohasidagi konstitutsiyaviy huquqini yanada kengroq amalga 
oshirish imkoniyatini yaratib berish bilan birga, davlat hokimiyati va boshqaruvi 
organlarining qabul qilinayotgan qarorlar sifatini oshirish borasidagi mas’uliyatini ham 
ko‘p jihatdan kuchaytiradi. Ushbu qonun davlat hokimiyati organlari faoliyati haqida 
jamoatchilikni xabardor qilib borish tartiblarini aniq belgilab berishi, aholining, jamoat 
birlashmalarining davlat hokimiyati organlari tomonidan qabul qilinayotgan qarorlar, 
avvalambor fuqarolarning huquq va erkinliklari, qonuniy manfaatlari bilan bog‘liq 
qarorlar haqidagi axborotlardan keng xabardor bo‘lib borishini ta’minlaydi (1). 
O‘zbekiston Respublikasining “Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining 
ochiqligi to‘g‘risida”gi Qonunida davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari 
faoliyatining ochiqligini ta’minlashning oltita usullari belgilab berilgan: davlat 
hokimiyati va boshqaruvi organlarining faoliyati to‘g‘risidagi axborotni e’lon qilish 
(chop etish); davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining faoliyati to‘g‘risidagi 
axborotni ularning rasmiy veb-saytlarida joylashtirish va yangilab borish; davlat 
hokimiyati va boshqaruvi organlarining faoliyati to‘g‘risidagi axborotni hamma kirishi 
mumkin bo‘lgan xonalarga va joylarga joylashtirish hamda yangilab borish; davlat 
hokimiyati va boshqaruvi organlarining faoliyati to‘g‘risidagi axborotni axborot-
kutubxona va arxiv fondlari orqali taqdim etish; davlat hokimiyati va boshqaruvi 
organlarining ochiq hay’at majlislarida axborotdan foydalanuvchilarning hozir bo‘lishi 
uchun sharoitlar yaratish; axborotdan foydalanuvchilarning so‘rovi asosida ularga davlat 
hokimiyati va boshqaruvi organlarining faoliyati to‘g‘risida og‘zaki va yozma shaklda 
(shu jumladan, elektron hujjat shaklida) axborot taqdim etish. Shu bilan birga ushbu 
usullar ro‘yxati qat’iy cheklangan bo‘lmay, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari 
faoliyatining ochiqligini ta’minlash qonun hujjatlariga muvofiq boshqa usullar bilan ham 
amalga oshirilishi mumkin. Qonun bilan davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining 
faoliyati to‘g‘risida axborot olishga doir so‘rovni ko‘rib chiqish tartibi belgilab berilgan. 
Unga ko‘ra, axborotdan foydalanuvchining so‘rovi ro‘yxatdan o‘tkazilgan kundan 
e’tiboran ko‘pi bilan o‘n besh kunlik muddatda ko‘rib chiqilishi kerak (19-modda). 
O‘zbekiston Respublikasining “Axborot olish kafolatlari va erkinligi to‘g‘risida”gi 
Qonunning 7-moddasida ham davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish 
organlari, jamoat birlashmalari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar va mansabdor 
shaxslar zimmasiga tegishli majburiyat yuklangan. Ushbu Qonunda axborot olish 
imkoniyatini ta’minlash yo‘llari ham ko‘rsatilgan – axborot olish imkoniyati qonun 
hujjatlarini va tegishli materiallarni e’lon qilish va tarqatish yo‘li bilan ta’minlanadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 30-moddasida belgilangan normalarni 
amalga oshirishda 2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning 
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini Xalq bilan muloqot va inson 
manfaatlari yilida amalga oshirishga oid Davlat dasturi hamda O‘zbekiston Respublikasi 
Prezidentining 2017 yil 8 fevralda qabul qilingan “Qonun hujjatlarini tarqatish tizimini 

tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ–2761-sonli qarori muhim 
ahamiyat kasb etdi. 
Xususan, bu borada ushbu hujjatlar doirasida ishlab chiqilgan hamda 2017 yil 24 avgust 
kuni O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Senatining o‘n birinchi yalpi majlisida 
ma’qullangan “Huquqiy axborotni tarqatish va undan foydalanishni ta’minlash 
to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining qonuni fuqarolarning konstitutsiyaviy 
huquqlarini ta’minlashda muhim qadam bo‘ldi. Ushbu qonun huquqiy axborot tarqatish 
sohasidagi u yoki bu munosabatlarni tartibga soluvchi yigirmadan ortiq me’yoriy-
huquqiy hujjatlarni o‘zida mujassam etib, bu sohadagi huquqiy boshqaruvning tizimli 
bo‘lishini ta’minlaydi. Qonunda huquqiy axborotni tarqatishni tashkil etish, bu boradagi 
barcha ishlarni muvofiqlashtirish uchun mas’ul bo‘lgan vakolatli organ deb O‘zbekiston 
Respublikasi Adliya vazirligi belgilangan. 
Qonun bilan huquqiy axborotni tarqatishning aniq tartibi va usullari belgilab berilgan. 
Birinchi – qabul qilingan qonun hujjatlarini rasmiy va norasmiy tarqatma tarzida 
tarqatish, ularni Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasida va davlat organlarining 
veb-saytlarida joylashtirish tartibi o‘rnatilmoqda. Ikkinchi – Qonun bilan davlat 
organlarida me’yoriy-huquqiy hujjatlarni tizimlashtirilgan holda hisobga olishning 
majburiy tartibi joriy etilib, uning so‘zsiz ijro etilishi ustidan nazorat tizimi 
mustahkamlab qo‘yilmoqda. Uchinchi –Qonunda huquqiy targ‘ibot yuritish huquqiy 
axborot tarqatishning samarali usullaridan biri sifatida ta’riflangan bo‘lib, uni amalga 
oshirish shakllari mustahkamlab qo‘yilgan: konferensiya, uchrashuv, seminar, davra 
suhbatlari va muloqotlar o‘tkazish; qabul qilingan me’yoriy-huquqiy hujjatlar, amaldagi 
qonun hujjatlarining mazmun-mohiyatini ochib beruvchi tele- va radiodasturlar 
uyushtirish, bosma va elektron ommaviy axborot vositalarida materiallar joylashtirish, 
sharhlar, risolalar, plakatlar, bukletlar tarqatish shular jumlasidandir. 
Shu bilan bir qatorda ta’kidlash lozimki, ushbu konstitutsiyaviy normani to‘liq 
realizatsiya qilinishini ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy 
javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining 44-moddasida “Hujjatlar bilan tanishib chiqishni 
asossiz ravishda rad etish” uchun ma’muriy javobgarlik o‘rnatilgan. Unga ko‘ra, 
mansabdor shaxslar tomonidan fuqaroga uning huquq va manfaatlariga daxldor bo‘lgan 
hujjatlar, qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib chiqish imkoniyatini berishni 
asossiz ravishda rad etishi tegishli tartibda ma’muriy javobgarlikka sabab bo‘ladi. 
Bu borada O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O‘zbekiston 
Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-
4947-sonli Farmoni ushbu konstitutsiyaviy normani amalga oshirish bilan bog‘liq bir 
qator muhim qoidalarni belgilab berdi. Xususan, unda davlat hokimiyati va boshqaruvi 
organlari faoliyatining ochiqligini ta’minlash, jismoniy va yuridik shaxslarning huquq va 
erkinliklari hamda qonuniy manfaatlariga oid axborotni taqdim qilishning zamonaviy 
shakllarini joriy etish ko‘zda tutilgan. 
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 30-moddasida 
belgilangan fuqarolarning o‘zlarining huquq va manfaatlariga daxldor bo‘lgan hujjatlar, 
qarorlar va boshqa materiallar bilan tanishib chiqishga bo‘lgan huquqlari 
mamlakatimizda axborot sohasini isloh qilish, axborot va so‘z erkinligini ta’minlash 
sohasidagi amalga oshirilayotgan izchil va uzluksiz islohotlar sharoitida yangicha 

mazmun bilan boyimoqda hamda ushbu konstitutsiyaviy huquqni ta’minlashning yangi 
usul va mexanizmlari joriy etilmoqda. 

Download 0,92 Mb.