Dori vositalarining sanoat texnologiyasi

IV.NAZARIY MATERIALLAR

1. 
   O‘zbekiston Respublikasida tayyor dori turlarini ishlab chiqarish tizimi.
   
2. 
   Dori turlarini ishlab chiqarish tiziimdagi boshqaruv organlar.
   
3. 
   Mahalliy farmatsevtik ishlab chiqaruvchilar va ularning turlari
   
4. 
   Tayyor dori turi ishlab chiqaruvchi korxonalarning tuzilishi.
   
5. 
   Ishlab chiqarishni tashkil etishda zarur bo‘lgan me’yoriy hujjatlar.
   

O‘zbekiston Respublikasini mustaqil deb e’lon qilinishi halq xo‘jaligining turli jabhalarida faoliyat ko‘rsatayotgan mutaxassislar bilan bir qatorda, dorishunoslik fani va amaliyoti sohasidagi mutaxassislar oldiga ham dori ta’minotida respublika mustaqilligini ta’minlashdek o‘ta muhim vazifani qo‘ydi.

Aholini yuqori samaradorlikka ega bo‘lgan, bezarar va arzon dori vositalari bilan ta’minlash bugungi kunda zamonaviy tibbiyotning o‘ta muhim, ajralmas qismi bo‘lib, unda turli hil kasalliklarni oldini olish va ularni davolashda 90% dan ortiq holatlarda farmakoterapevtik usullardan foydalaniladi.

Mustaqillikning dastlabki kunlaridan boshlaboq, respublika rahbariyati va xukumati tomonidan aholini dori ta’minoti sifatini oshirish va bu borada amalga oshirilishi lozim bo‘lgan vazifalarni belgilashga alohida e’tibor berib kelinmoqda. Bular – O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1996 yil 29-avgustda “Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida”gi va 1997 yil 25-aprelda “Dori vositalari va farmatsevtik faoliyat to‘g‘risida”gi qonunlarni qabul qilinishi va ularni amaliyotga joriy etilishi bilan bu qonunlar ijrosini ta’minlash maqsadida chiqarilgan qator qonunosti hujjatlarida o‘z aksini topgan.

O‘zbekiston Respublikasi “Milliy dori siyosati” bu borada muhim ahamiyat kasb etuvchi rahbariy hujjatlardan bo‘lib, unga asosan aholini dori ta’minotini yaxshilash borasidagi muhim tadbirlar rejasi belgilangandir.

Ularning birinchisi - O‘zbekistonning boy tabiiy resurslari asosida zamonaviy dori turlarini va standartlash usullarini yaratish, yaratilgan dorilarni belgilangan tartibda laboratoriya va klinik sinovlardan o‘tkazish va amaliyotga joriy etish bo‘lsa, ikkinchisi - mahalliy farmatsevtika sanoatini rivojlantirish, O‘zbekiston olimlari tomonidan yaratilgan shuningdek, chet el zamonaviy texnologiyalari asosida olinadigan dori turlarini ishlab chiqarishga joriy etish va ularni mamlakatimizning ichki va tashqi farmatsevtika bozoriga chiqarilishini ta’minlash bilan davlat salohiyatini ko‘tarishga hissa qo‘shish vazifalarida belgilanadi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 14-iyundagi № PP-416-sonli “Dori vositalari va tibbiyot buyumlari ishlab chiqaruvchi korxonalarni qo‘llab quvvatlash choralari to‘g‘risida” gi qarori xam mahalliy farmatsevtika sanoati korxonalarini kelgusida yanada rivojlanishini ko‘zda tutuvchi muxim omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Ushbu qarorga asosan farmatsevtika sanoati korxonalarini qo‘llab quvvatlash borasida davlat tomonidan qator imtiyozlarning berilishi bilan bir qatorda “Uzfarmsanoat” DAK, O‘zbekiston Respublikasi Fanlari Akademiyasi va qator vazirlik va idoralar zimmasiga dori vositalari va tibbiyot buyumlarini ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan yangi xom ashyo turlarini yaratish, ularni amaliyotga joriy qilishni jadallashtirish va zaxiralarini ta’minlash, shuningdek respublika ilmiy muassasalari va oliy o‘quv yurtlari tomonidan yaratilgan yangi, original dori vositalari bilan bir qatorda xayotiy zarur dori vositalari ro‘yxatiga kiruvchi generik dori vosiitalarini xam ishlab chiqarilishini o‘zlashtirishni tezlashtirish va aholining dori vositalariga bo‘lgan talabini yanada to‘laroq qondirish masalalarini qo‘yadi.

Mustaqil O‘zbekiston Respublikasi aholisini yuqori samarador, turg‘un va arzon dori-darmon bilan ta’minlash, farmatsevtik texnologiyaning ustuvor vazifalaridan hisoblanadi. Hozirgi kunda Respublikamizda ishlab chiqarilayotgan dori-darmon, aholi extiyojini 10%ni qondira oladi xolos. Bundan ko‘rinadiki, aholi uchun zarur bo‘lgan dori vositalarining asosiy qismi horijiy davlatlardan valyuta hisobiga keltirilmoqda. Bu esa, dorining tannarhiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda, shuningdek undan foydalanish imkoniyatini cheklab qo‘ymoqda. Markaziy Osiyo Respublikalarida XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, ekologik muvozanatning buzila boshlashi, qolaversa Orol fojeasi, qishloq xo‘jaligining turli sohalarida, uzoq yillar davomida zaharli, kimyoviy moddalarni nazoratsiz foydalanish ayrim kasalliklarni keskin ko‘payishiga olib keldi. Xususan qandli diabet, allergiya, bo‘qoq, jigar, buyrak va kamqonlik kabi kasalliklar bilan kasallangan bemorlarning soni ko‘payib, dori darmonga bo‘lgan ehtiyoj yil sayin oshib ketdi. Respublikada dori ta’minotini yaxshilash usullaridan biri, shu sohadagi mutaxassislarning ilmiy tadqiqot ishlarini jadallashtirish, ularni aniq maqsad sari yo‘naltirish, dorishunos, farmakolog va kimyogarlarning o‘zaro hamkorligini kengaytirishdir. Bu muammoni xal qilishning yana bir yo‘li, maxalliy xom ashyolardan oqilona foydalanib, yangi dori turlarini yaratish va amaliyotga tatbiq etishdir. O‘zbekiston Markaziy Osiyo davlatlari orasida dorivor giyoxlarga boy mintaqa hisoblanadi. Bu giyoxlar zaxirasini asrab avaylagan xolda foydalanish, ulardan biofaol moddalarni ajratib olib o‘rganish va amaliyotga tatbiq qilish mutaxassislar oldida turgan jiddiy masalalardan hisoblanadi. SHulardan kelib chiqqan xolda maxalliy dorivor o‘simlik xom ashyolaridan olingan quruq ekstraktlar va sun’iy usulda olingan biofaol moddalardan tabletka dori turini yaratish, tayyor maxsulotning miqdoriy taxlil usulini ishlab chiqish, ularni biofarmatsevtik nuqtai nazaridan baholash farmatsevtik texnologiyaning ustuvor yo‘nalishlaridandir.

Respublika rahbariyati va xukumati tomonidan, aholining dori ta’minoti sifatini oshirish va bu borada amalga oshirilishi lozim bo‘lgan vazifalarni belgilashga alohida e’tibor berib kelinmoqda. Bular – O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan 1997 yil 25-aprelda “Dori vositalari va farmatsevtik faoliyat to‘g‘risida”gi va 1996 yil 29-avgustda “Fuqarolar sog‘lig‘ini saqlash to‘g‘risida”gi qonunlarni qabul qilinishi va bu qonunlar ijrosini ta’minlash maqsadida chiqarilgan qator qonunosti xujjatlarini amaliyotga joriy etilishida o‘z aksini topgan.

O‘zbekiston olimlari tomonidan yaratilgan shuningdek, chet el zamonaviy texnologiyalari asosida olinadigan dori turlarini ishlab chiqarishga joriy etish va ularni mamlakatimizning ichki va tashqi farmatsevtika bozoriga chiqarilishini ta’minlash bilan davlat salohiyatini ko‘tarishga hissa qo‘shish muhim vazifalardan biridir.

Respublikada farmatsevtika sanoatini kompleks rivojlantirish dasturini amalga oshirish maqsadida O‘zbekiston Respublikasining 1993 yil 2 iyundagi № 290 - sonli Prezident qaroriga muvofiq Davlat-aksionerlik konserni “O‘ZFARMSANOAT” tashkil etildi.

“O‘ZFARMSANOAT” ning birlamchi vazifalaridan qilib quyidagilar belgilandi:

- yuqori samarador dori vositalarini yaratish va amaliyotga tatbiq etish;

- bozor konyukturasi asosida ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish tizimini takomillashtirish;

- xom ashyo bazasini rivojlantirish;

- chet el korxonalari bilan o‘zaro manfaatdorlikka asoslangan iqtisodiy xamkorlikni o‘rnatish;

- ichki rezervlar va chet el investitsiyalari asosida bugungi kunda bor va yangi ishlab chiqarish korxonalarini qayta jihozlash va yangi ishlab chiqarish korxonalarini tashkil etish.

Bugungi kunga kelib O‘zbekiston Respublikasida 92 ta korxona dori vositalari va tibbiy buyumlar ishlab chiqarish litsenziyasiga ega. Respublikada 590 dan ortiq maxalliy dori vositalari ro‘yhatdan o‘tgan bo‘lib, umumiy ro‘yxatdan o‘tgan dori vositalarining 12 % ni tashkil etadi.

Taxlil natijalari bo‘yicha maxalliy dori vositalari umumiy strukturasida 32 ta original dori vositalari (birinchi marotaba yaratilgan), 523 turdagi generik dori vositalari, hamda 20 ta substansiya va 38 ta davolash va diagnostik vositalar ishlab chiqarishga ruxsat etilgan.

Maxalliy korxonalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan dori vositalarining 475 ta nomdagisining to‘liq texnologiyasi o‘zlashtirilgan bo‘lsa, 80 turdagi dori vositalarini ishlab chiqarish chet el firmalari tomonidan keltiriladigan yarim tayyor mahsulotni qo‘llashga asoslangandir.

Mahalliy korxonalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan dori vositalari dori turlari bo‘yicha taxlil qilinadigan bo‘lsa, ular 36,6% tabletkalar va kapsulalar, 19,21% in’eksion eritmalar, 10,3% tashqi maqsadda ishlatiladigan eritmalar, 10,34% surtma dori va linimentlar, 11,92% dorivor o‘simlik yig‘malari va 11,63% boshqa dori turlaridan iboratdir.

Agar mahalliy korxonalar tomonidan ishlab chiqariladigan dori vositalar farmakoterapevtik guruhlar bo‘yicha taxlil qilinadigan bo‘lsa, ular antibakterial (16%), immunobiologik (2%), yallig‘lanishga qarshi nosteroid dori vositalari (13%), yurak qon tomiri tizimi kasalliklarini davolash uchun qo‘llaniladigan dori vositalar (12%), kimyoviy jarayonlarni muvofiqlovchi dori vositalar 11%) va boshqalardan iboratdir.

SHu maqsadda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining O‘zbekiston Farmatsevtika sanoati (“O‘zfarmsanoat”) Davlat – aksionerlik konsernini tashkil etish to‘g‘risidagi 1993 yil 2 iyundagi PF №290 farmoniga muvofiq tashkil etilgan “O‘zfarmsanoat” Davlat aksionerlik konserni tayyor dori vositalari ishlab chiqarish bilan shug‘ullanadigan barcha korxona va tashkilotlarning ishlarini muvofiqlashtirib, aniq maqsad sari yo‘naltirishi lozim.

Bundan tashqari respublikada 90 dan ortiq farmatsevtika mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan mulkchilik shakli turlicha bo‘lgan korxonalar faoliyat olib bormoqda. Mustaqillikni dastlabki yillarida maxalliy korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan farmatsevtika mahsulotlari aholini dori vositalariga bo‘lgan talabini 1% dan ham kamroq miqdorda qondirgan bo‘lsa, bugungi kunda bu ko‘rsatkich 12% dan ortiqni tashkil etadi.

O‘zbekiston Respublikasi Dori vositalari va tibbiyot buyumlarining 9-son Davlat Reestriga binoan mahalliy korxonalar tomonidan 638 nomdagi mahalliy sharoitlarda ishlab chiqarilayotgan dori turlari tibbiyot amaliyotida qo‘llashga ruxsat etilib, qayd etilganligini ko‘rish mumkin, shulardan 174 tasi tabletka dori turlaridan iboratdir. Ular tahlil qilib chiqiladigan bo‘lsa 18 tasi – 10,35 % mahalliy tashkilot va muassasalar tomonidan yaratilgan original dori vositalardan, 156 tasi - 89,65 % esa generik dori vositalardan iboratligi ko‘zga tashlanadi. YUqorida sanab o‘tilgan dori vositalarining deyarli xech biri to‘liq mahalliy xom ashyolar asosida ishlab chiqarilmasligini ta’kidlab o‘tish joiz.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 14-iyundagi № PQ-416-sonli “Dori vositalari va tibbiyot buyumlari ishlab chiqaruvchi korxonalarni qo‘llab quvvatlash choralari to‘g‘risida” gi va 2007 yil 17 noyabrdagi PQ-731-sonli “2011 yilgacha bo‘lgan davrda farmatsevtika sohasi korxonalarini modernizatsiya qilish, texnikaviy va texnologik jihatdan qayta jihozlash dasturi to‘g‘risida” gi qarorlari xam mahalliy farmatsevtika sanoati korxonalarini kelgusida yanada rivojlanishini ko‘zda tutuvchi muxim omillardan biri bo‘lib hisoblanadi. Ushbu qarorga asosan farmatsevtika sanoati korxonalarini qo‘llab quvvatlash borasida davlat tomonidan qator imtiyozlarning berilishi bilan bir qatorda “Uzfarmsanoat” DAK, O‘zbekiston Respublikasi Fanlari Akademiyasi va qator vazirlik va idoralar zimmasiga dori vositalari va tibbiyot buyumlarini ishlab chiqarishda qo‘llaniladigan yangi xom ashyo turlarini yaratish, ularni amaliyotga joriy qilishni jadallashtirish va zaxiralarini ta’minlash, shuningdek respublika ilmiy muassasalari va oliy o‘quv yurtlari tomonidan yaratilgan yangi, original dori vositalari bilan bir qatorda xayotiy zarur dori vositalari ro‘yxatiga kiruvchi generik dori vosiitalarini xam ishlab chiqarilishini o‘zlashtirishni tezlashtirish va aholining dori vositalariga bo‘lgan talabini mahalliy dori vositalari hisobiga yanada to‘laroq qondirish masalalarini qo‘yadi.

TDVlarini korxona sharoitida ishlab chiqarish uchun quyidagi MTH lar kerak bo‘ladi: DF, FM, VFM va ishlab chiqarish reglamenti.

TDV lari uchun quyidagi standartlar qabul qilingan: DF. FM. VFM.

Bu standartlar taklif etilayotgan TDVning mualliflari, laboratoriya va korxonaning texnik bo‘limi xodimlari ishtirokida tuziladi. Standartlarda TDVning tashqi ko‘rinishi, sifat ko‘rsatkichlari, chinligi, tozaligi, miqdoriy taxlil usuli, qadoqlanishi, saqlanishi va farmakologik ta’siri keltirilgan bo‘ladi. TDVning tarkibi va texnologiyasi yozilmaydi. VFM “Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasi” tomonidan tasdiqlanadi. VFM qonun maqomiga ega bo‘lib, unga korxonalar, iste’molchilar rioya qilishi shart.

Reglamentda esa korxona sharoitida TDV ni ishlab chiqarish texnologiyasi batafsil yozilgan bo‘lib, u 14 bo‘limdan iborat bo‘ladi.

Reglament o‘z navbatida manfaatdor shaxslar, kafedra, laboratoriya yoki texnik bo‘lim xodimlari tomonidan tuziladi. Bugungi kunga kelib laboratoriya, tajriba, sanoat va ishlab chiqarish reglamentlari mavjud.

Laboratoriya reglamentini laboratoriya mudiri, ishlab chiqarish reglamentini esa korxonaning bosh muxandisi tasdiqlaydi.

Reglament tuzishda korxonadagi asbob uskunalar va mahalliy shart-sharoit hisobga olinadi. Har bir korxonani, har bir TDV uchun tuzgan reglamenti bo‘ladi, uni boshqa korxona tan olmasligi mumkin. Reglament shu korxona uchungina majburiy hujjat hisoblanadi.

1. 
   Qattiq dori shakllari ta’rifi va tasnifi.
   
2. 
   Yordamchi moddalarni tabletka ishlab chiqarishdagi ahmiyati.
   
3. 
   Yordamchi moddalarsiz tabletka tayyorlash shartlari.
   
4. 
   Yordamchi modda tanlashni ilmiy asosi.
   
5. 
   Yordami moddalar tasnifi:
   

5.2.G‘ovaklovchilar. Ta’sir mexanizmiga qarab tasniflanishi. G‘ovaklovchilar samaradorligini aniqlash.

5.3. Bog‘lovchilar. Samaradorligiga ta’sir etuvchi omillar.

5.4.Antifriksion moddalar tasnifi. Samaradorligini aniqlash usullari. Nomenklaturasi.

Hozirgi vaqtda 150 dan ortiq yordamchi moddalar bo‘lib, shulardan faqat 70 tasi davlat ro‘yxatiga kiritilgan. Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda, jumladan AQSH 186 ta firma 1040 ta nomli yordamchi moddalar ishlab chiqaradi. G‘arbiy Evropada va SHimoliy Amerikada 475 ta firma 2500 nomli yordamchi modda ishlab chiqaradi.

Tibbiyot sanoatida aksariyat yordamchi moddalar shu maqsad uchunishlab chiqarilmaydi. SHuning uchun ularni kimyo, oziq-ovqat, tog‘ jinslari sanoatiga ishlab chiqarilgandan foydalaniladi. Ular DST ga javob beradi, lekin tarmoq standartga javob bermaydi. Tibbiyot sanoatida ishlatiladigan yordamchi moddalarning umumiy miqdori juda kam foizni tashkil etadi. Masalan, tibbiyot sanoatining qand, kraxmal, jelatinaga bo‘ladigan ehtiyojni mamlakat bo‘yicha ishlatiladigan miqdorining 0,03-0,6% tashkil qiladi. SHuning uchun ham bularni tibbiyot sanoati ishlab chiqarmasdan boshqa tarmoqlardan ishlab chiqarganni ishlatish maqsadga muvofiqdir. Lekin bu yordamchi moddalarning oziq-ovqat sanoatida foydalanilmaydiganlari bilan almashtirishni yoki ularni kam miqdorda ishlatish yo‘llarni izlash lozim.

XI DF yordamchi moddalarning miqdori keltirilmagan, ularning miqdori alohida moddalarda ko‘rsatilgan bo‘ladi. YOrdamchi moddalar dori moddalarning fizik-kimyoviy xususiyatiga, miqdoriga va tayyorlanish usulaga qarab ishlatiladi. Ular quyidagi guruhlarga tasniflanadi: to‘ldiruvchi, bog‘lovchi, g‘ovaklovchi (erishini yaxshilovchi), sirpandiruvchi, moylovchi hamda rang beruvchilar.

To‘ldiruvchi moddalar. Kam miqdorda ishlatiladigan dorilardan tabletka tayyorlashda unga ma’lum og‘irlik berish uchun ishlatiladi. Bularga algin kislota va alginat natriy, glyukoza, dekstrin, jelatin, kalsiy karbonat, ikkkilamchi kalsiy fosfat, kraxmal, magniy karbonat, magniy oksidi, mannit, ksilit, mikrokristallik selyuloza, bug‘doy uni, natriy gidrokarbonat, natriy xlorid, ruberozum, qand, sut qandi, sorbit, serulozum va boshqalar kiradi.

Yuqorida keltirilgan to‘ldiruvchi moddalar ichida kalsiy karbonat, ikkilamchi kalsiy fosfat, kalsiy sulfat, MKS oziq-ovqat sanoatida ishlatilmaydigan moddalarni ishlatish maqsadga muvofiqdir. Buning uchun ko‘p yillik tajribamizda texnologik jarayonni tabletka sifati va terapevtik unumdorligi jihitdan yordamchi modda sifatida kalsiy karbonat va MKS ishlatish maqsadga muvofiq ekanligi isbotlangan. CHunki qand, glyukozalar ishlatilganda massa qolipga yopishadi, tabletkani parchalanish vaqti va qattiqligi bosim kuchiga bog‘liq bo‘ladi.

To‘ldiruvchi moddalarning mo‘‘tadil miqdori Gandel V.G. taklif qilgan qattiqlik indeksini o‘lchash bilan topiladi. Bir xil sharoitda har xil og‘irlikka ega bo‘lgan tayuletka tayyorlanib, uning sinishga bo‘lgan mustahkamligi aniqlanadi. Sinish ko‘rsatgichning shu tabletka og‘irligiga bo‘lgan nisbatini tabletkaning mustahkamlik indeksi deb yuritiladi. Bunda eng katta mustahkamlik ega bo‘lgan tabletkaning massasi maqsadga muvofiq deb topiladi.

Yuqoridagi qoidaga binoan eng katta qattiqlik indeksi 37,5 ni ko‘rsatyapti. Demak, 0,03 g lik demidrol tayyorlashda uning massasi 0,2 g bo‘lishi kerak ekan. To‘ldiruvchi moddalar faqat dozasi kichik bo‘lgan moddalargina emas, balki ko‘pchilik dozasi etarli bo‘lgan substansiyalarga ham ularni texnologik xossalarini va tabletkani sifat ko‘rsatkichlarini ijobiy tomonga o‘zgartirish maqsadida to‘ldiruvchilar qo‘shiladi. Masalan, 0,1 g li mumiyo tabletkasiga 0,2 g gacha, 0,2 g inebringa 0,5 g gacha, 0,2 g Plateksga 0,3 g gacha, 0,1 g chuchukmiya quruq ekstraktiga 0,4 g gacha, 0,1 g sinnoperga 0,3 g gacha, 0,2 g baxmalgul tabletkasiga 0,4 g gacha va h.k. yordamchi moddalar qo‘shiladi. Albatta tadbetka tarkibiga kiritiladigan to‘ldiruvchilar massani texnologik hossalarini ijobiy tomonga siljitish, tabletka sifatini yaxshilash bilan birga, biofaol moddani organizmga so‘rilishiga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi kerak. Tabletka amaliyotida ishlatiladigan to‘ldiruvchilar tibbiyotda ishlatishga ruhsat berilgan bo‘lishi kerak.

Bog‘lovchi moddalar. Donadorlash va taxtakachlash jarayonida tabletkalarda etarli qattqilikni ta’minlash uchun qo‘shiladi. Bog‘lovchi moddalar quruq va suyuq bo‘lishi mumkin. Quruqlariga polietilenoksid, MKS, polivinilpirolidon (PVV), polietilenglikol (PEG) yoki ularning majmuasi kiradi. Quruq bog‘lovchi moddalarni ishlatish texnologik jarayonni soddalashtiradi, biosamaradorligi yuqori bo‘ladi,lekin ular xali yaxshi o‘rganilmagan va kam ishlatiladi. Namlovchi (suv va spirt) va bog‘lovchi deb yuritiladi. Bularga jelatin, natriy KMS, kraxmal, qand eritmalari, suvda eriydigansellyuloza hosilalari, tabiiy elim, polivinil spirti, polivinilpirolidon (PVP) kiradi.

Borzunov E.E. va boshqalarning fikricha (1970-1972 yil) bog‘lovchi moddalarning faolligi uning qovushqoqligiga bog‘liq bo‘lmasdan, balki molekulyar massasining kattaligiga bog‘liq. SHuning uchun kraxmal shilimshig‘ining yuqori konsentratsiyaligi etarli qovushqoqlikka ega bo‘lishiga qaramasdan kichik molekulyar massali bo‘lganligi, tuzilishining chiziqsimon bo‘lganligi va ularning o‘zaro bog‘lanishi kuchsiz bo‘lganligi uchun bog‘lash qobiliyati yuqori emas.

Katta molekulyar massaga va chiziqsimon tuzilishga ega bo‘lgan moddalar nisbatan yuqori bog‘lash qobiliyatiga ega. Bunday xususiyatga molekulyar massasi 500 va undan ortiq bo‘lgan moddalar kiradi. Sun’iy va tabiiy polimerlar shu nuqtai nazardan bog‘lash faolligi bo‘yicha quyidagicha joylashadi: MS - OPMS - KMS - PVMS - PVP - jelatin - kraxmal shilimshig‘i - UAP - N-KMS. Bundan ko‘rinadiki, eng yuqori samarador bog‘lovchi metilsellyuloza geli ekan. Umuman, yuqori taranglik xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar uchun bog‘lash kuchi katta bo‘lgan MS, OPMS, KMS, PVS, PVP, VRATS ishlatish maqsadga muvofiq bo‘lib, bunday tabletkaning qattiqligi 10-20 n ga bo‘ladi.

O‘rta taranglikka ega bo‘lgan yoki qayishqoqlik xususiyatiga ega bo‘lgan moddalar uchun bog‘lash qobiliyati o‘rtacha faol bo‘lganlari ishlatiladi (kraxmal shilimshig‘i, jelatina eritmasi, UAP). Bunday tabletkalarning qattqiligi 40-70 N bo‘ladi. Oson taxtakachlanadigan yoki qayishqoq moddalar uchun kam yopishqoqlikka ega bo‘lgan N-KMS, dekstrin ishlatish mumkin.

Bog‘lovchi moddalarni massaga to‘g‘ri qo‘shish va ularni miqdorini belgilash katta amaliy ahamiyatga ega. Agar massa gigroskopik hossaga ega bo‘lsa, bog‘lovchi sifatida etil spirti ishlatiladi. Masalan, mumiyo, plantaglyusid va h.k. Gigroskopiklik hossasi qancha yuqori bo‘lsa, shunchali yuqori konsentratsiyali spirt ishlatiladi. Agar dori modda suvda yaxshi erisa, bog‘lovchi sifatida tozalangan suv ishlatiladi. Dori modda suvda erimasa, ularni zarrachalarni o‘zaro bog‘lab granula hosil qilish uchun qovishqoq hossaga ega bo‘lgan moddalar MS, NaKMS, PVS, PVP, qand qiyomi, jelatin eritmasi, kraxmal shilimshiqlari ishlatiladi.Bog‘lovchi moddalar massaga o‘z-o‘zidan qo‘shilib yaxshilab aralashtiriladi. Nam massa ikki barmoq orasiga olib siqqanda qo‘lga yopishmasligi kerak, yopishsa bog‘lovchi ko‘p qo‘shilgan bo‘ladi. Uni 10-15 sm balandlikdan yog‘och taxtaga tashlansa, sochilib ketmasligi kerak, sochilib ketsa, bog‘lovchi oz qo‘shilgan bo‘ladi. Bog‘lovchi moddalarni miqdori tajriba yo‘llari bilan topiladi.

G‘ovaklovchi moddalar. Bunday tabletkalarning qattiqligi 70 N dan ortiq bo‘ladi. Tabletkalarning suyuqlikda parchalanishi yoki ta’sir qiluvchi moddalarning erishini ta’minlash uchun g‘ovaklovchi moddalar ishlatiladi. Ularga kraxmal, NaKMS, KMS, UAP, algin kislotasi va uning natriyli tuzi, bentonit, uzum kislotasi bilan natriy gidrokorbanat aralashmasi, qand, natriy xloridi, Tvin-80 va boshqalar kiradi.

Ta’sir qilish mexanizmi bo‘yicha ular 4 guruhga tasniflanadi:

1.Kapillyar tarmoq xosil qilib . - suvni shimib, bo‘kib shimuvchilarga pektin, agar-agar, tragakant, kraxmal, jelatina kiradi. Bulardan eng ko‘p (90% hollarda) ishlatiladigan kartoshka kraxmalidir. Kraxmal tuxumsimon tuzilishga ega bo‘lib, tableka bilan oshqozonga tushganida, suvni shimib, bo‘kadi, natijada zarrachalarni turtkilab kapillyar tizimini hosil qiladi, u orqali suv o‘tib, tabletkani parchalantiradi. Lekin hamma vaqt ham kraxmal parchalantiruvchi sifatida samara beravermaydi. Agar dori modda suvda yaxshi erisa, yoki ishqoriy er metallar tuzlari bo‘lsa, kraxmal tabletkani parchalantirishi qiyinlashtiriladi, buni albatta hisobga olish kerak.

2.Gaz xosil qiluvchilar. Bularga natriy gidrokobanati bilan uzum (limon) kislotasining aralashmasi kiradi. Bular vishshillovchi va vaginal tabletkalar tayyorlashda qo‘l keladi Ishlatishda katta kamchiliklarga ega: indifferent bo‘lmaganligi, taxtakachlash jarayonida qatlamlanib qolishi, tabletka massasining ortib ketishi. Gaz hosil qiluvchilarni qo‘llashda ko‘pincha bog‘lovchi sifatida 96% spirt ishlatiladi, aks holda karbonat angidridi chiqib, samaradorligi pasayib ketadi. Bog‘lovchi sifatida suv ishlatilganda, donadorlash jarayonida 30% karbonat angidrid yo‘qoladi, bizni olib borgan tajribalarimiz qolgan 70% gaz xar qanday tabletkani parchalanishini ta’minlay oladi. Dori va gaz hosil qiluvchi moddalar yaxshilab aralashtiriladi, bog‘lovchi modda bilan granula hosil qilinadi. Uni qo‘ritib, 2000 mkm elak orqali o‘tkaziladi, antifriksion moddalar bilan upalab, presslanadi.

Gaz hosil qiluvchilarni ta’sir mexanizmi: tabletka tarkibidagi gaz hosil qiluvchi suyuqlikka tushganida natriy gidrokarbonat va organik kislota reaksiyaga kirishib, karbonat angidridi gazini hosil qiladi, gaz tabletka ichidan chiqib ketishiga xarakat qilib zarrachalarni turtkilaydi va o‘ziga yo‘l ochiladi, natijada tabletkada mikrodarzlar hosil bo‘lib, uni parchalanishiga yordam beradi, chunki mikrodarzlardan tabletka ichiga suv kirib boradi.

3.Tabletkaning erishini yaxshilovchi moddalar . (suvda oson eriydigan, qand, sut qandi, natriy xlorid). Bu holda tabletka olish jarayonidagi bosim m’lum darajada bo‘lishi lozim. Bu guruhga kiruvchilar odatda tabletkalarga to‘ldiruvchi sifatida qo‘shiladi. Bunday tabletkalar suyuqlik bilan muloqatda bo‘lganda, suvda yaxshi eriydigan qand eriy boshlaydi, dori modda karkas holida qolip ketadi va natijada u ham parchalanib ketadi.

4. Suyuqlik bilan muloqotni yaxshilovchi (gidrofillovchi, ho‘llovchi) moddalar. Sirt faol moddalardan Tvin-80 va boshqalar kiradi. Xozirgi vaqtda tabletka ishlab chiqarish amaliyotida 100 dan ortiq preparatlar gidrofob moddalar bo‘lib, ulardan sifatli tabletka tayyorlash uchun yordamchi moddalarni me’yoridan ko‘p qo‘shish kerak, bu esa biofaol moddani biosamaradorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. SHularni hisobga olib, olimlar gidrofob preparatlarga SFM qo‘shib, tabletka olishni tavsiya etdilar. SHuni ta’kidlash lozimki SFM ni o‘zi tabletka parchalanishiga bevosita ta’sir ko‘rsata olmaydi, ularga albatta shimib-bo‘kuvchi moddalardan kraxmal qo‘shishni taqazo etadi. SFM dori moddani suv bilan namlanishini yaxshilaydi, natijada shimib-bo‘kuvchi modda suyuqlikni o‘ziga shimib olib, bo‘kadi va tabletkani parchalanishini ta’minlaydi.

Sulfadimezin, norsulfazol, sulgin, streptotsid, anestezinlarga Tvin-80 va 1-2% kraxmal ko‘shib yaxshi natija olinadi.

Sirpantiruvchi va moylovchi moddalar. Taxtakachlanadigan massaning sochiluvchanligi yaxshilash, tabletka qolip devoriga yopishib qolishini oldin olish, ya’ni ichki va tashqi ishqalanishni kamaytirish uchun ishlatiladi. Ichki ishqalanishni kamaytirish uchun kraxmal, talk, yog‘sizlantirilgan sut qandi, kaolin, bentonit va aerosillar sirpantiruvchi sifatida ishlatiladi. Tashqi ishqalanishni kamaytirish - taxtakachlangan tabletkani oson qolipdan itarib chiqarish uchun stearin kislotasi uning kalsiyli va magniyli tuzlari (1%) gacha, aerasil 10% qo‘shilishi mumkin.

Bizning tajribamiz ishlatilayotgan sirpantiruvchi yoki moylovchi moddaning faolligini uning maydaligi bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Sirpantiruvchi va moylovchi moddalar qo‘shib ishlatilganda, ularning to‘g‘ri nisbati tanlab olish me’yori farmakopeya talabiga javob berishi kerak.

Antifriksion moddalarni amaradorligini baholash. Standart sharoitda, oz miqdorda sirpantiruvchi qo‘shib, massani yuqori sochiluvchanligini ta’minlay olgan moddalar eng yuqori samarador hisoblanadi. Moylovchilarni samaradorligi quyidagicha aniqlanadi. Standart sharoitda moylovchi modda qo‘shib 120 MPa da tabletka presslanadi va tabletka qolipdan itarib chiqarish kuchi o‘lchanadi. Moylovchi moddani samardorligi itarib chiqarish kuchini presslash kuchiga bo‘lgan nisbati bilan o‘lchanadi.

1. Mashinalar xaqida umumiy tushuncha.

2. Maydalash va maydalash darajasi.

3. Maydalash nazariyasi.

4. Maydalagichlar xaqida tushuncha.

5. Maydalagichlarni tasnifi.

6. Tegirmonlarni maydalash mexanizmiga qarab tasniflanishi.

7. Elash. Elaklarni tavsifi.

8. Korxona sharoitida ishlab chiqariladigan kukunlarni tayyorlashni o‘ziga xos tomonlari.

9. Korxonada ishlab chiqariladigan kukunlarni texnologik bosqichlari.

10. Sepma holida ishlab chiqariladigan preparatlarni texnologiyasini o‘ziga xosligi.

11. Kukunlar nomenklaturasi.

12. Kirim-chiqim nisbatini tuzish.
Xozirgi zamon korxona sharoitida dori ishlab chiqarish mashina ishlatishni taqozo etadi, chunki bunda ishchilar mexnati engillashadi, tayyor maxsulot tannarxi arzonlashadi. Mashina.  bu mexanizm yoki mexanizmlar majmuasi bo‘lib, ma’lum maqsadga muvofiq energiya yoki ishni o‘zgartirish maqsadida harakat qiladi.

Mashina dvigatel, uzatuvchi mexanizm, bajaruvchi mexanizmlardan iborat.

Dvigatel - mashinaning hamma qismlarini xarakatga keltirish uchun xizmat qiladi.

Uzatuvchi mexanizm - bu dvigatel bilan bajaruvchi mexanizm orasidagi boqlovchi zvenodir. Uzatuvchi mexanizm bu funksiyani baja ruvchi mexanizm vazifasiga muvofiq boshlang‘ich aylanma harakatni uzatish, boshqarish orqali amalga oshiradi. Bajaruvchi mexanizm - bu mashinani asosiy (muxim) qismi bo‘lib, mexnat vositasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi va kerakli ishni bajaradi.

Dvigatel validan xarakatni qabul qilib olish va ishchi mashina valiga uzatish shkiflar, qayishli (tasmali) uzatgichlar orqali amalga

oshiriladi va bunda tortish kuchini xosil qiladi. SHkiv - tashqi yuzasi silliq bo‘lib, mashinani bosh valiga kiygiziladi va unga mustaxkamlanadi. SHkiv ishchi mashinani shkivi bilan mustaxkam kiyintirilgan tasma yordamida xarakat qiladi. Ishqalanishni ko‘paytirish uchun tasmalar va shkivlar yuzasi kanifol bilan ishlanadi. Tezlikning o‘zgarishi shkivlar o‘lchovi (katta kichikligi) bilan belgilanadi.

Fraksion uzatma ikkita bir biriga qattiq taqilgan g‘ildirakdan iborat. Bu uncha katta bo‘lmagan kuchni uzatishda ishlatiladi. Kuch juda katta bo‘lsa g‘ildiraklar bir biriga o‘tib ketib ish bajarilmay qoladi. Tishli uzatgich - bunda xarakat tishli g‘ildiraklar yoki tishli reykalar orqali amalga oshiriladi. Tishli uzatgichlar xar xil mashinalarning tarkibiy qismi xisoblanib, keng qo‘llaniladi.

Chervyak (shesterna)li uzatgichlar bir biriga perpendikulyar o‘qlari o‘zaro kesilmaydigan uzatgichlardagi aylanma xarakatni uzatadi. Bu uzatgich chervyakdan,vintdan va tishli g‘ildirakdan tashkil topgan.

Krivoship mexanizm yoki krivoship shatunli mexanizm to‘g‘ri chiziqli olg‘a (oldinga qarab) boradigan xarakatni aylanma xarakatga yoki aksiga o‘zgartirish uchun xizmat qiladi. Bu mexanizm krivoshipdan, shatundan va sirpantirgich (polzun)lardan tashkil topgan. Ekssentrikli uzatgich - aylanma xarakat jufti (para) sharnir va sirpantirgichlardan iborat.

Ekssentrik - bu dumaloq (yumaloq) disk bo‘lib, xarakatlanadigan valga o‘rnatilgan. SHunday qilib diskni markazi valning o‘qiga to‘g‘ri kelmaydi. Kulakchakli mexanizmlar - bu aylanma xarakatni davriy olg‘a-orqaga xarakatga aylantirish imkoniyatini beradi. Bu esa mashina va avtomatlarda keng qo‘llaniladi.

Maydalash

Maydalash - bu qattiq moddalarni mexanik usulda parchalanishidir. Maydalash uchun xar xil tipdagi mashinalar ulkan maydalagichlardan,toki 0,1 mkm gacha kattalikda maydalaydigan kolloid tegirmonlar ishlatiladi.

Yirik maydalash va tolqonga aylantirish maydalash darajasi bilan belgilanadi:

Maydalash xar bir mashinada bitta yoki bir nechta bosqichda olib boriladi. CHunki mashinalar tuzilishiga qarab chegaralangan maydalikni berishi mumkin. O‘ta maydalik darajasini ta’minlash uchun, bu jarayon bir nechta bosiqchda olib boriladi. Bunda bir nechta yirik va tolqon beradigan mashinalar ketma-ket joylashtirilgan bo‘ladi. CHunki bir martada kerakli maydalikka erishib bo‘lmaydi. Bo‘lakchalarni boshlang‘ich va oxirgi kattaligiga qarab maydalash quyidagi turlarga bo‘linadi:

Yirik maydalash (droblenie) d_b =1000 mm d_o =250 mm

O‘rtacha maydalash (droblenie) d_b =250 mm d_o =20 mm

Mayda tolqon (droblenie) d_b =20 mm d_o =1,5 mm

O‘ta mayda tolqongacha maydalash (tonkoe, razmol)

d_b =0,10-0,4 mm

d_o =0,005-0,015 mm

Kolloid zarrachalargacha maydalash

d_b <0,1 mm

d_o <0,001 mm

Odatda mayda va o‘ta mayda tolqongacha maydalash quruq va xo‘l (nam) xolda olib boriladi. Xo‘l maydalashda chang xosil bo‘lishi kamayadi, zarrachalar bir xil kattalikda maydalanadi. Materiallarni fizik-mexanik xossalariga (zarrachalar shakli, tarangligi, namligi va elastikligi-qayishqoqligi) qarab quyidagi maydalash usullari tanlanadi:

qattiq va mo‘rt materiallar uchun - ezish va zarb bilan urish.

qattiq va qayishqoq materiallar uchun - ezish bilan.

Mo‘rt va o‘rtacha qattiq materiallar uchun - zarb bilan urish, yorib maydalash, ishqalab (istiranie) maydalash.

Qayishqoq va o‘rtacha qattiq materiallar uchun - ishqalab va ishqalab zarb bilan urib maydalash. Maydalashda materiallarni namlik darajasini va qumoqlanib qolish xossalarini xisobga olish kerak. Maydalash ochiq va yopiq sikllarda olib boriladi.

Ochiq siklda material maydalagich (drobilka) orqali bir marta o‘tkaziladi. YOpiq siklda esa bir necha marta o‘tkaziladi.

Maydalash xillari: Mashina turlari:

Yirik maydalash - Shnekli maydalagichlar

O‘rtacha maydalash - Konusli maydalagich, valikli (juvalab) maydalagich

Yirik tolqongacha maydalash - Valikli (juvali) maydalagich, bolg‘achali maydalagich

Tolqongacha maydalash -Urib - markazdan qochma tegirmonlarda, barabanli

tegirmonlarda, rolik-xalqali tegirmonlarda.

O‘ta mayda tolqongacha maydalash - Vibro tegirmonlarda, oqimli-vibro tegirmonlarda, kolloid tegirmonlarda.

Qattiq jismlarda tashqi kuch ta’sirida zarrachalarning deformatsiyasi xisobiga o‘ta kichik darz (treshinы) ketishlar xosil bo‘ladi. Agar ta’sir qiladigan kuch jismni mustaxkamlik chegarasidan katta bo‘lsa, jism parchalanadi. Bunda qayishqoq deformatsiya mo‘rt deformatsiya bilan almashinadi va jism parchalanadi. Maydalanish jarayonida yangi yuzalar xosil bo‘lish vaqtida zarrachalarning deformatsiyasidan xosil bo‘lgan ichki ishqalanishni bartaraf qilish va material xamda mashina orasida xosil bo‘ladigan tashqi ishqalanishni bartaraf qilish uchun anchagina energiya sarflanadi.

Maydalashning ikkita nazariyasi bor: xajmiy va yuza nazariyalari.

Xajmiy nazariya buni 1874 yilda V.L.Kirpichev taklif qilgan. Bu nazariyaga muvofiq maydalash uchun sarflanadigan energiya jismning xajmiga to‘g‘ri proporsionaldir.

SHunday qilib Kirpichev bo‘yicha maydalash uchun sarflangan kuch (R) jismni to‘g‘ri chiziqli o‘lchovining kvadratiga yoki jismning yuzasiga proporsionaldir, sarflangan ish esa shu jismning xajmiga yoki og‘irligiga proporsionaldir.

YUza nazariyasi. Buni 1867 yilda Rittinger taklif qilgan. Maydalash uchun sarflanadigan energiya, xosil bo‘lgan bo‘lakchalar (zarrachalar) yuzasiga proporsionaldir. Bu nazariya bo‘yicha jismni maydalash uchun sarflangan ish uning maydalik darajasiga proporsionaldir.

Bu ikki nazariya mustaqil ravishda masalani tub moxiyatini ochib berolmaydi. Ular bir-birini to‘ldiradi, oydinlashtiradi. Rebinder P.A. bu ikki nazariyadan bir butun maydalash nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaga binoan jismni maydalash uchun sarflanadigan ish, ya’ni yuza xosil bo‘lishi uchun sarflangan energiya va maydalanadigan materialning xajmlarini yig‘indisiga tengdir:

bu erda: A - maydalash ishi;

G² - taranglikni enguvchi kattalik;

∆F - yangidan xosil bo‘lgan yuza;

K - proporsionallik koeffitsienti;

V - maydalanadigan jism xajmi;

E - maydalanayotgan jismning taranglik ko‘rsatkichi.

Dastlabki maydalash. Dastlabki maydalash asosiy (keyinchalik) maydalashni osonlashtirish maqsadida amalga oshiriladi. Bu usul asosan farm korxonalarda o‘simlik xom ashyolarini (ildiz, po‘stloq, poya va x.k.) maydalashda ishlatiladi.

Bu usulda maydalash quyidagi maydalagichlarda amalga oshiriladi: kesuvchi, yoruvchi, arralovchi .

Kesuvchi-arralovchi maydalagichlar. Bular asosan o‘t yoki ildiz qirquvchilar yordamida amalga oshiriladi. Bu mashinalarni asosiy ishchi qismi xar xil tuzilishdagi pichoqlardir. O‘t qirquvchi-travorezki - bular diskli va barabanli bo‘ladi. Diskli o‘t qirquvchilarda egri chiziqli (krivolineynoe) tig‘i(pichoqi) maxovikni kechayiga (spitsasiga) mustaxkamlab qo‘yilgan bo‘ladi. Xsimlik xom ashyosi dasta xolida tarnovcha orqali pichoqqa yuboriladi. Barabanli o‘t qirquvchilarda pichoqi qayrilgan bo‘lib, 30 gradus burchak xosil qilib mustaxkamlab qo‘yilgan. Ishlab chiqarish unumi soatiga 300 kg xom ashyodir.

Ildiz qirquvchi - kornerezkalarda gilotinali 2 ta pichoqi bor. YUqoridagi pichoq - ekssentrikka maxkamlab qo‘yilgan bo‘lib, yuqoriga va pastga xarakat qiladi. Pastki pichoq xarakatlanmaydi. Pastki pichoq yuqoriga va pastka tushishi bilan ildizni maydaligi boshqariladi (rasm).

Maxsus mashinalarda xom ashyo kvadrat yoki kub shaklida kesiladi. Agar xom ashyo o‘ta quruq bo‘lsa, ularni namlab bir-ikki kunga xo‘llangan qalin matoga o‘rab qoldiriladi. Xom ashyoni oxirigacha maydalashda xar-xil tuzilishdagi tegirmonlardan foydalaniladi.

Ezib (razdavlivayuщego) maydalashga asoslangan maydalagichlar. Juvali tegirmonlar - ular silliq juvali va tishli bo‘ladi. Juvalarni to‘g‘ri va unumli ishlashi xom ashyoni uzluksiz va bir me’yorda berib turishga boqliqdir. Bunda tegirmonning juvalari silliq bo‘lsa, uning diametri maydalanadigan materialning diametridan 20 marta katta bo‘lishi kerak.

Tishli juvalar ancha katta bo‘laklarni xam qamrab olib maydalay oladi, shuning uchun uning diametri 5-10 marta katta bo‘lsa etarlidir. Ularni ishlab chiqarish unumdorligi soatiga 1000 kg ni tashkil qiladi. Juvali tegirmonlar oziq-ovqat, ximiya sanoatida va texnikada keng qo‘llaniladi.

Ezib-ishqalab maydalaydigan maydalagichlar. Ishlash prinsipi ezib-ishqalashga asoslangan maydalagichlarga toshli tegirmon, (jernovka), begunlar va diskli tegirmonlar kiradi.

Diskli tegirmonlar. Asosiy ishchi qismi ikkita vertikal o‘rnatilgan disk bo‘lib, ulardan bittasi xarakat qiladi, ikkinchisi xarakatsiz. Disklarning yuzasida kesuvchi yoki zarb bilan urib maydalovchi xar xil konstruksiyadagi moslamalar - tishlar bo‘ladi. Tashqi disk yopilganda tishlar bir birini orasiga kiradi. Material disklar orasiga tushib maydalanadi.

Disklar minutiga 200-300 marta tezlikda xarakat qiladi. Diskdagi tishlar doira bo‘ylab shunday joylashganki, xarakatdagi diskning tishlari xarakatsiz diskning tishlari orasiga tushishi kerak. Tegirmon ishlaganda o‘tkir tishlar xisobiga materialni kesish, ishqalash va ezish yuz beradi. Diskni diametri D=400 mm bo‘lganda ishlab chikarish unumdorligi 50 kg/soat bo‘ladi.

Dezintegratorlar va dimmembratorlar - bular mo‘rt materiallar (soda, achchiqtosh, qand va boshqalar) ni maydalashda ishlatiladi. Bu tegirmonda maydalash urib markazdan qochish kuchiga asoslangandir. Dezintegratorlarda ikkala diski xam qarama-qarshi tomonga minutiga 500-900 marta tezlikda aylanadi. Ikkala disk yuzasida tishlar va shtiftga o‘xshash moslamalar bo‘lib, 2-4 qator xalqa bo‘ylab joylashgan. Disklar bir-biriga qarama-qarshi ravishda shunday joylashganki, bita diskning tishlari ikkinchi disknikiga kirib turadi. Markazdan qochish kuchi xisobiga zarrachalar markazdan chetga uloqtiriladi. Bunda zarrachalar tishlardagi disklar yuzasida xisobsiz zarbaga uchrab maydalanadi (rasm).

Dismembratorlar - dezintegratorlardan farqi, tashqi diski aylanmaydi. SHuning uchun kerakli darajadagi maydalik olish uchun ichki diski minutiga 3800 marta tezlikda aylanadi. Perpleks dismembra turning bir turidir.

Bolqachali tegirmon - ichki devori zixrlangan qalin metalldan tayyorlangan tana, markaziy o‘qga o‘rnatilgan diskdan iborat bo‘lib, uning markazidan devorga qarab bir nechta qator bolg‘achalar o‘z o‘qi atrofida qimirlaydigan qilib o‘rnatilgan bo‘ladi, maydalangan modda elakdan uzluksiz o‘tib ketaveradi. Bu esa maydalash jarayonini tezlatadi.

Zarb (urib) bilan maydalaydigan maydalagichlar. Bunda jismlarni maydalanishi uni bo‘lakchalarini bir-biriga urishish tezligiga boqliq. Bularga bolg‘achali dezintegratorlar, dismembratorlar va tez oqimda ishlaydigan tegirmonlar kiradi.

Bolg‘achali tegirmonlar. Bu tegirmonlarda rotorni markaziy valiga ketma-ket bir qancha disklar o‘rnatilgan (mustaxkamlangan) bo‘ladi. Disklarda esa sharnirga (oshiq-moshiqqa) o‘rnatilgan po‘latdan yasalgan bolg‘achalar osilib turadi. Rotor bolg‘achalar bilan og‘ir korpus ichida aylanadi. Korpusning ichki devori zixrli (bronli) po‘lat bilan qoplangan bo‘ladi. Maydalanadigan modda bo‘lakchalari bolg‘achalar zarbidan korpusning devoriga borib uriladi, bunda bo‘lakchalar bir-biri bilan xam katta tezlikda urilib maydalanadi. Bunda zarrachalar ma’lum o‘lchovgacha maydalangandan so‘ng korpusning pastki qismidagi elak-panjara (reshetka) orqali o‘tadi. Rotor minutiga 500-1500 marta aylanadi. YUmshoq va qayishqoq materiallarni maydalash uchun bolg‘achalari disklarga qo‘zg‘almas qilib biriktirilgan tegirmonlar ishalatiladi. Bunday tegirmonlar krestli yoki krestsimon deyiladi.

Tez oqimda ishlaydigan maydalagichlar. Bu maydalagich kamerasidan, ikkita bir-biriga qarama-qarshi joylashgan 2 naychalardan iborat. Ularning uchida trubka, soplo, voronkasi va chiqarib beruvchi shtutserlar joylashtirilgan bo‘ladi. Maydalanadigan material voronka orqali injektorni qabul qilish idishiga tushadi, u erda soplodan chiqadigan 6-7 atm. Bosimli xavo oqimida tezlikni oshiruvchi trubkaga yuboriladi, natijada zarrachalar kerakli tezlikni oladi. Bunda zarrachalar tezlikni oshiruvchi trubkadan 800 m/sek tezlikda otilib chiqib qarama-qarshi trubkadan shu tezlikda kelayotgan zarrachalar bilan uriladi. Zarrachalar bir-biriga katta tezlikda urilganda (xavo tezligi 1 sekundda 800 m, 6-7 atm. bosimda) maydalanadi va shtutser orqali ajratgichga yuboriladi. Tez oqimda ishlaydigan tegirmonlar xom ashyoni diametri 100 mm dan 50-80 mkm gacha maydalaydi. Bu maydalik darajasi biofarmatsiya nuqtai nazaridan katta axamiyatga egadir.

Urib (zarb) - ishqalab maydalaydigan maydalagichlar. Bu prinsipda zo‘ldirli va vibro tegirmonlar ishlaydilar. Zo‘ldirli tegirmonlar asosan baraban va zo‘ldirlardan tashkil topgan. Ishqalanish natijasida va markazdan qochish kuchlar xisobiga material va zo‘ldirlar ma’lum balandlikka ko‘tariladi, keyin u erdan pastga tushadi, natijada zo‘ldirlar urishi va ularni orasidagi ishqalanish xisobiga material maydalanadi. Bunda zo‘ldirli tegirmonlar faqat ma’lum tezlikdagina unumli ishlaydi.

Solanadigan zo‘ldirlar miqdorini barabanni 40-50% xajmini tashkil qilishi lozim. Odatda diametri D=50-150 mm bo‘lgan zo‘ldirlar ishlatiladi. Zo‘ldirli tegirmonni ishlab chiqarish unumdorligi barabanni diametri kattalashish bilan oshib boradi. Odatda ularni diametri 800-2900 mm, tezligi 20-40 ob/min. bo‘ladi. Barabanni nikellangan temirdan, chinnidan yoki boshqa materiallardan tayyorlanadi. Zo‘ldirli tegirmonlarda yuqori maydalik darajasiga ega bo‘lgan tolqonlarni olish mumkin. Mayda va o‘ta mayda tolqonlar olishda ishlatiladi. Maydalanadigan moddani zarrachalari diametri 1-2 mm bo‘lsa, 1-5 mkmgacha maydalikdagi zarrachalarni olish mumkin.

Vibrotegirmonlar inersion va giratsion (ekssentrikli)larga bo‘linadi. Ishlab chiqarishda debalans vali inersion maydalagichlar keng tarqalgan. Debalansli val aylanganda tegirmonni korpusi tebranadi, bu tebranish esa baraban (korpus) ichidagi zo‘ldirlarga beriladi. Bunda maydalanish korpus ichidagi material zo‘ldirlar birbiriga urilishi va ishqalanishidan amalga oshiriladi.

Kolloidli tegirmonlar. O‘ta mayda tolqon olish uchun kolloid tegirmonlar ishlatiladi. Ularni ishlash prinsipi urib-markazdan qochish tegirmonlarga o‘xshashdir. Zarrachalar ikkita tez aylanadigan konussimon roliklar (rotor) orasidagi diametri 0,05 mm bo‘lgan tuynik orqali o‘tib, maydalanadi. Ular yuqori tomonga xalqasimon bo‘lib kengayib boradi. Rotorni tezligi 125 m/S va nam xolda maydalashda ishlatiladi.

Elaklash. Maydalangan xom ashyo elaklardan o‘tkazilib, tasniflanadi. XI Davlat farmakopeyasida keltirilgan jadvaldan shu maqsadda foydalaniladi.

Korxona sharoitida ishlatiladigan elaklar mexanik ravishda ishlaydigan bo‘lib, tebranma (soniyasiga 200 marta) va giratsion xarakatli bo‘lishi mumkin.

Elaydigan mexanizmlar. Farmatsevtika korxonalarida asosan ikki xil elaydigan mexanizmlar ishlatiladi.

1. Tekis (yassi) elakli mashinalar.

2. Do‘mbira (baraban) elakli mashinalar.

YAssi elakli mashinalarga tebranma va zirillovchi elaklar kiradi.

Tebranma elakli mashinalar. Bunda g‘ildirakchalar (rolik) ga 2-4^oC qiyalikda joylashtirilgan elak tirsakli o‘q yordamida ikki yo‘naltirgich orasida ilgarilama teskari xarakat qiladi. Uni tebranish soni 50 dan 200 martagacha bo‘lib, amplitudasi 200 mm gacha bo‘ladi. Ancha mukammallashtirilgan mashinada elak qutisi (korobka) bilan oshiq-moshiqli (sharnir) ilmoqqa yoki qiyshiq shotili tirgovich (opora) ga o‘rnatilgan bo‘lib, ilgarilanma-teskari xarakat qiladi. 2-3 elak ustma-ust joylashtirilgan tebratmalar ancha qulay xisoblanadi. Masalan, maydalangan xom ashyoni nastoyka yoki ekstrakt tayyorlashdan oldin ikkita ketma-ket joylashgan elakdan o‘tkazish maqsadga muvofiqdir. Xom ashyo xampadan teshigi kichik bo‘lgan elakka tushib elanadi, bunda diametri 0,5 mm dan kichik bo‘lgan zarrachalar o‘tadi. CHang va mayda zarrachalardan tozalangan xom ashyo ikkinchi elakda elanganda 3 mm dan kichik bo‘lgan xamma zarrachalar o‘tadi, elakda qolganlari esa qaytadan maydalashga yuboriladi.

Zirillovchi elaklar. Zirillovchi (vibratsion) elaklar elektro magnitli, gritsion (o‘qi markaz chetida bo‘lgan) va inersion elaklarga bo‘linadi. Zirillovchi elaklarni mayda tolqonlarni elashda ishlatish maqsadga muvofiqdir, chunki zirillovchi xarakat elak teshiklariga tolqon tiqilib qolishini oldini oladi. Elektromagnitli zirillovchi elakda ilgarilanma teskari qaytariladigan xarakat elakka maxkamlanib qo‘yilgan yakorni navbatma-navbat magnitlanishi va magnitsizlanishi xisobiga amalga oshadi (rasm). Asbob elektr tarmog‘iga ulanganda elektromagnit yakorni va unga maxkamlab qo‘yilgan elakni tortadi, bu vaqtda o‘ng tomondagi ulagich uziladi va yakor magnitsizlanadi, elakni orqaga xarakati kuchli purijinalar yordamida amalga oshiriladi. Bu jarayon soniyasiga 200 marta, 3 mm amplituda bilan uzluksiz davom etaveradi.

Giratsion elaklar. Xar xil o‘lchovdagi bitta, ikkita va uchta elakdan tashkil topgan bo‘ladi. Ular elakli qutidan (1), prujinali tirgovich (2) va tayanch ramadan tashkil topgan (3). Xarakatlantiruvchi mexanizm xarakatni tasmadan oladigan ekssentrikli o‘qdan tashkil topgan. X o‘q ikkita muvozanatni ushlab turadigan toshlari bo‘lgan maxovikka mustaxkamlangan bo‘ladi. Ekssentrikli o‘q aylanganda elanadigan tolqon qarama-qarshi oqimda aylanma xarakatga kelib, uni yaxshi saralanishiga olib keladi.

Do‘mbirali elaydigan dastgoxlarlar yuzasi elakli aylanadigan do‘mbiradan tashkil topgan bo‘lib, 3-8⁰ qiyalikda joylashtirilgandir. Elanadigan material do‘mbira ichiga solinadi va aylanganda elak teshiklaridan o‘tadi, katta bo‘laklar va tashlandiq moddalar do‘mbirani oxiriga yig‘iladi va chiqarib tashlanadi. Odatda do‘mbira g‘ilofli bo‘ladi. Do‘mbirani bitta yoki 2-3 elakli yuzasi bo‘lishi mumkin. Do‘mbira tishli yoki fraksion uzatgichlar yordamida xarakatga keltiriladi. Agar friksion uzatgich bo‘lsa do‘mbira aylanadigan g‘ildirakcha (rolik) larga o‘rnatilgan bo‘ladi. Do‘mbirali elaydigan dastgoxlar daqiqasiga 10 dan 25 martagacha aylanadi.

Elashdagi turboelektrik xodisalar. Turboelektrik xodisa deb, ishqalanish natijasida elektr zaryadlari xosil bo‘lishiga aytiladi. Bunday xodisalar ba’zan dori moddalarni elashda xam yuz berib, bunda xosil bo‘lgan zaryad qarama-qarshi qutbli bo‘lishi mumkin. Masalan, oltingugurt va qo‘rg‘oshin oksidini aloxida-aloxida zarrachalar ishqalanish xisobiga manfiy, birgalikda esa xar xil (oltingugurt manfiy, qo‘rg‘oshin oksidi musbat) zaryadlar xosil bo‘ladi. Ba’zi elektr faol moddalar zaryadi yo‘qolgandan yoki chiqib ketgandan so‘ng qattiq bo‘laklar xosil qiladi. Bunday moddalarga qo‘rg‘oshin oksidi, bug‘doy kraxmali, qand va boshqalar kiradi. Triboelektrik xodisalar elash jarayonini qiyinlashtirgani uchun uni xosil bo‘lishini oldini olish kerak. Buni eng qulay usuli elak materialini o‘zgartirish yoki tolqonlarni xar xil usullarda elashdir.

Tolqonlarni maydaligini aniqlash.

Tolqonlarni maydaligi elak teshigini o‘lchovi bilan belgilanib, maydalangan tolqon undan to‘la o‘tishi kerak. Maydaligiga qarab tolqonlar:

- yirik:

- o‘rtacha yirik:

- o‘rtacha mayda:

- mayda:

- o‘ta maydalarga bo‘linadi.

Agar tolqonning maydalik darajasi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, zarrachalarni o‘lchovi 0,150 mm dan katta bo‘lmasligi kerak. XI DF 2-juzini I jadvaliga 23 elak kiritilgan bo‘lib, 7 xil maydalik darajasiga to‘g‘ri keladi. Bu jadvalda elaklarni teshigini shakli, teshigini belgilangan (nominalnыy) o‘lchov (mm), elak materiali va NTX bo‘yicha raqami, elak tayyorlangan materialni raqami, tolqonni kattalik darajasi ko‘rsatilgan bo‘ladi. Elaklar to‘qilgan, teshilgan va panjarasimon bo‘ladilar.

To‘qilgan elaklar. Ipak, kapron iplaridan, po‘lat, latun va mis simlaridan to‘qiladi. Ipak va kaprondan to‘qilgan elaklar xilma xildagi mayda va o‘rtacha yirik tolqonlarni elashda ishlatiladi. Ular mustaxkam bo‘lib, elangan materialni bir xilligini ta’minlaydi. Simdan to‘qilgan elaklar xamma kategoriyalardagi yirik tolqonlarda ishlatiladi.

Teshib tayyorlangan elaklar ruxlangan temir bo‘laklariga dumaloq yoki to‘rtburchak qilibteshib tayyorlanadi. Yirik maydalangan materiallarni elashda ishlatiladi. Bu elaklar mustaxkam, xar xil mexanik tas’irlarga chidamli bo‘ladi.

Panjarasimon elaklar  - parallel joylashgan metall tolalari majmuasidan iborat bo‘ladi. Ular o‘ta mustaxkam bo‘lib zarb bilan ishlaydigan bolg‘achali tegirmonlarga o‘rnatiladi. Elash yoki elaklab tasniflash deb, xar xil o‘lchovdagi zarrachalarni elaklar yordamida ikki va undan ko‘p qismlarga ajratishga aytiladi. Odatda maydalangan xom ashyo 1-jadvaldagi elaklardan o‘tkazilib tasniflanadi. Tasniflanadigan tolqonlar yirik, o‘rtacha yirik va o‘rtacha mayda bo‘lsa 25-100 g olib yaxshi bekiladigan qopqoqli va tubi teshikli elakka solib qo‘lda yoki mexanik usulda 10 daqiqa elanadi.

Agar tolqon mayda yoki o‘ta mayda bo‘lsa 25 g olib 20 daqiqa elanadi. Agar elash jarayonida tolqonlar elakni teshigiga taqalib qolsa, pastki tomondan tozalashga ruxsat etiladi.

Korxona sharoitida ishlab chiqariladigan kukunlar.

Sanoat miqyosida ishlab-chiqariladigan kukunlarni tayyorlashni o‘ziga xos tomonlari qo‘yidagilardan iborat: ular katta hajmda, maxsus sexlarda tayyorlanadi; tayyorlash jarayoni asosan mexanizatsiya va avtomatizatsiyalashtirilgan bo‘ladi. Har bir bosqichni nazorat bo‘limi tekshirib boriladi, maxsulot tayyor bo‘lganidan so‘ng qadoqlashdan oldin har bir turkumni sifat va miqdor ko‘rsatkichlari tekshiriladi. Talab darajasida bo‘lsa qadoqlashga ruhsat etiladi. Qadoqlab bo‘lganidan so‘ng har bir turkumdan qadoqlashgan yorliqlangan maxsulotdan olib, analitik laboratoriyaga topshiriladi. U erda bitta idishdagi maxsulotni miqdori, tashqi ko‘rinishi, chinligi, tozaligi, ta’sir etuvchi moddani miqdori tahlil etiladi. Hamma ko‘rsatkichlar bo‘yicha natijalar MTH talabiga javob bersa, nazorat bo‘limini xulosasi asosida maxsulot korxona omborxonasiga topshiriladi. Korxona sharoitida ishlab chiqariladigan kukunlarni tayyorlash quyidagi texnologik bosqichlardan iborat: tegishli asbob uskunalarni tayyorlash, boshlang‘ich maxsulotlarni maydalash, elash, aralashtirish, qadoqlash va yorliqlash. Kukun tayyorlanadigan sex xona gigiena-sanitariya talabiga javob berishi kerak, asbob uskunalar ishlashdan tozalab, dezinfeksiyalovchi moddalar qo‘shilgan. Tuzsizlantirilgan suv bilan 2-3 marta yuviladi, so‘ngra suv bug‘i yuborib, quritiladi. Kukunlarni tayyorlashni birinchi bosqichi substansiyalarni maydalashdir. Bu maqsadda asosan tegirmonlar ishlatildi. Tegirmonni tanlashda maydalanadigan moddani fizik-kimyoviy, morfologik, gistologik xossalarini hisobga olish kerak. Substansiyalarni maydalashda ulardagi qoldiq namlik katta ahamiyatga ega. Sex sharoitida ko‘pincha zo‘ldirli, dismembrator, dezintegrator, bolg‘achali tegirmonlar ishlatiladi. Maydalanadigan modda tegishli tegirmonga solinadi. Elektr tarmog‘iga ulanadi va reglamentda ko‘rsatilgan vaqt oralig‘ida maydalaniladi. Mayda langan modda barabanli, vibratsion yoki sexda mavjud bo‘lgan boshqa elaklar yordamida elanadi. Elangan kukunlar aralashtirgichlarga solib yaxshilab aralashtiriladi. Agar murakkab kukun bo‘lsa, hamma ingridientlar yana elanishi kerak va qaytadan aralashtiriladi. Korxona sharoitida kukunlar asosan uchta usulda aralashtiriladi:

1. Zettasimon ikki kurakchali aralashtirgichlar. Bular asosan ikkita yarim silindrsimon tubdan, ikkita zetta-simon aralashtirgichdan, qopqoqdan, qopqoqdagi tuyikdan tashkil topgan. Aralashtirgich kurakchalari xar hil tezlikda qarama-qarshi tomonga xarakat qiladi. Bundan maqsad kukunni hamma qatlamlari bir hil aralashishidir. Aralashtirib bo‘lgandan so‘ng aralashtirgich avtomatik usulda "ag‘dariladi" va kukun idishga tushadi. Korxonalarda bunday aralashtirgichlardan 40, 70, 100 litrlilari ko‘p ishlatiladi (rasm).

2. Laboratoriya sharoitida kukunni ko‘pincha zo‘ldirli tegirmonda aralashtiradilar. Bu maqsadda barabandagi sharlarni bir qismini olib, barabanga kukun solinadi va elektr tarmog‘iga ulab ma’lum vaqt baraban aylantiriladi. Bunda kukunlar bir tekis aralashadilar. Bu usul oddiy, lekin unumdorligi yuqori emas (rasm).

3. YOlg‘on qaynoq yuzada aralashtirish bu eng zamonaviy asbob bo‘lib, SG-30 turkumidagi asbobda amalga oshiriladi. Bu asbob tubida ikki qavatli elagi bo‘lgan va 30 kg kukunga mo‘ljallangan idishdan, yuqorisida kaprondan qilingan engdan iborat. Aralashtirish lozim bo‘lgan modda idishga solinadi, idishni gardishi (cheti) kapron eng bilan zich berkiladi, so‘ngra boshqaruv pultidan idishni tubiga xavo bosim bilan yuboriladi. Bunda idishdagi massa bosim ostida yuqoriga ko‘tarilib, muallak holga kelib , o‘zaro aralashadi, mayda zarrachalar kapron filtrda ig‘iladi, aralashtirib bo‘lgandan so‘ng, filtr avtomatik usulda tebranib, mayda kukunlar teleshkaga tushadi. So‘ngra teleshkani korpusdan chiqarib ichidagi modda boshqa sig‘imga so‘linadi. Bu usulni kamchiligi bosim me’yoridan yukori bo‘lsa, kapron yirtilib mayda fraksiya atmosferaga chiqib ketadi. SHunday qilib, tayyor kukundan nazorat bo‘limi namuno olib analitik laboratoriyaga tekshirishga yuboriladi. Agar natijada ijobiy bo‘lsa, qadoqlashka ruhsat etiladi.

Korxona sharoitida ishlab chiqariladigan sepma kukunlarini texnologiyasi boshqa kukunlardan quyidagi tomonlari bilan farq qiladi:

1. Sepma tarkibiga kiradigan ingridientlar o‘ta quruq bo‘lishi kerak.

2. Sepma tarkibidagi moddalar alohida-alohida mayda kukun holigacha maydalanib, teshigini diametri 100mk dan katta bo‘lmagan elaklar orqali elangan bo‘lishi kerak, chunki zarracha diametri qanchalik kichchik bo‘lsa, uni biosamaradorligi shunchalik yuqori bo‘ladi, teriga yaxshi yopishidi.

Sepma dorilar quruq joida saqlanishi lozim, aqs holda namni tortib olib , qattiq bo‘lakchalar hosil qiladi, ular esa terini qitiqlaydi.

Sex sharoitida sepma dorilarni ishlab chiqarishda bularni hisobga olish kerak.

Korxona sharoitida ishlab chiqariladigan kukunlar:

Sun’iy karlovar tuzi (Sal Carolinum factitium).- 10 qism suvda eriydigan oq kukun. Tarkibi:

Natriy sulfat kurutilgani - 44,0

Natriy gidrokarbonat - 36,0

Natriy xlorid - 18,0

Kaliy sulfat - 2,0

Har bir modda tegishli tegirmonda o‘rtacha maydalik darajasigacha maydalaniladi, elanadi. So‘ngra yuqoridagi nisbatda aralashtirib, teshigini diametri 0,2 mm li elak orqali o‘tkazib, yana aralashtiriladi. So‘ngar preparat bitta ta’sir qiluvchi moddasi bo‘yicha baholaniladi. Masalan, natriy gidrokarbonat 15-16% bo‘lishi kerak. Tayyor mahsulot shishia idishiga yoki polietilen qopchilariga 125 g dan qadoqlanadi. Preparat quruq joyda saqlanadi. Surgi va o‘t haydovchi sifati ishlatiladi.

 Galmanin (Galmaninum). Oq yoki och pushti rangli yog‘simon kukun.

Tarkibi: Salitsil kislota - 2,0

Rux oksidi - 10,0

Talk - 44,0

Kraxmal - 44,0

Bu sepma dori bo‘lganligi sababli xar bir modda alohida-alohida upa holigacha maydalanadi, 90 mkm li elak orqali o‘tkaziladi, yana aralashtiriladi. Laboratoriyada analizidan o‘tganidan so‘ng nazorat bo‘limini ruhsati bilan 50,0 g karton karobkalarga qadoqlanadi. Quruq joyda saqlanadi. Oyoq terlaganida qurutuvchi va antiseptik vosita sifatida ishlatiladi.

Bolalar sepmasi (Aspersio puerilis). Oq yoki oq kulrang kukun.

Tarkibi: Ruh oksidi - 10,0

Kraxmal - 10,0

Talk - 80,0

Texnologiyasi galmaninga o‘xshash. 50,0 g dan karton karobkada chiqariladi. Quruq joyda saqlanadi. Teri kasalligida ishlatiladi.

Amikazol sepmasi (Aspersio Amicosoli). Oq yoki kulrang kukun.

Tarkibi: Amikazol - 2,0 - 5,0

Talk -98,0 -95,0

Texnologiyasi galmaninga monand. SHisha yoki karton idishlarda 40,0 dan chiqariladi. B - ruyhatda, qorong‘i joyda saqlanadi. Zamburug‘ga qarshi vosita sifatida tashqi maqsadlarda ishlatiladi.

Murakkab chuchukmiya kukuni (Pulvis Glycyrrhizae Compositus). Ko‘kish-sariq yoki ko‘kish-qo‘ng‘ir rangli, taxir-shirin mazali va ukrop hidiga ega bo‘lgan kukun.

Tarkibi: CHuchukmiya ildizi kukuni - 20,0

Sano bargi kukuni - 20,0

Ukrop mevasi kukuni - 10,0

Tozalangan oltin gugurt - 10,0

Qand kukuni - 40,0

Preparatni tarkibidagi moddalar alohida-aloxida o‘rtacha may dalikgacha maydalanib, teshigini diametri 200 mkmli elak orqali o‘tkaziladi. Aralashtiriladi. Qo‘ng‘ir ranli bankalarga qadoqlanadi. Qorong‘i, quruq joyda saqlanadi. Engil surgi dori sifatida ishlatiladi.

Kirim-chiqim nisbati. Moddalar massasini saqlanish qonuniga binoan dori tayyorlash uchun olingan xom ashyo miqdori, tayyor maxsulot qo‘shimcha va tashlandiq moddalar miqdoriga teng bo‘lishi kerak:

g₁ = g₂ + g₃+ g₄,

bu erda

g₂ - tayyor maxsulot;

g₃ - qo‘shimcha maxsulot miqdori;

g₄ - tashlandiq modda miqdori.

Amalda olingan tayyor maxsulot miqdori xar doim olingan xom ashyo miqdoridan kam bo‘ladi, chunki ishlab chiqprish jarayonida olingan moddani ma’lum bir miqdori yo‘qoladi. SHuning uchun yuqoridagi tenglama bunday yozilishi mumkin

g₁ = g₂ + g₃+ g₄+ g₄+ g₅

bu erda g₅ - yo‘qotilgan modda miqdori.

Bu tenglama kirim-chiqim tenglamasi deyiladi. Kirim-chiqim nisbati algebraik tenglama, jadval yoki diagramma shaklida ifoda etilish mumkin. Kirim-chiqim nisbati jadval shaklida ifodalanganda kirim qismiga ishlab chiqarish uchun olingan xom ashyo miqdori, sarf qismida esa, tayyor maxsulot, qo‘shimcha maxsulot, yo‘qotilgan modda miqdori yoziladi. Bunda xar ikki tomon miqdorlari yig‘indisi bir-biriga teng bo‘lishi kerak. Kirim-chiqim nisbati 1) bitta bosqich yoki operatsiya; 2) vaqt birligi (soat, smena, sutka); 3) tayyor maxsulot birligi (1000 dona, 100 kg) uchun tuzilishi mumkin.

Kirim-chiqim nisbati korxonani ko‘zgusidir, chunki kirim-chiqim nisbati orqali hamma hisob-kitoblar amalga oshiriladi. Korxona sharoitida maxsulot odatda butun sonlarda (10 kg, 100 kg, 1000 kg) tayyorlanadi, shuning uchun xom ashyo farmakopeyada keltirilgan miqdordan ko‘proq olish kerak, ya’ni yo‘qotish hisobiga olinadi. Bu sarflanish koeffitsienti orqali amalga oshiriladi. Sarflanish koeffitsientini tenglamasi:

bu erda:

g₂ - tayyor maxsulot

Har doim K sarf birdan katta bo‘ladi, birga teng yoki undan kichik bo‘lishi mumkin emas, chunki K sarf birga teng bo‘lsa yoki kichik bo‘lsa, tayyor maxsulot 100% yoki undan katta bo‘ladi, bu bo‘lishi mumkin emas, chunki xar qanday ideal ishlab chiqarishda ham yo‘qotish bo‘ladi. Lekin K sarf birga yaqinlashtirishga xarakat qilinadi. K sarf qiymati korxonani avtomatizatsiya va mexanizatsiya darajasiga bog‘liq bo‘ladi.

Farmakopeya tarkibi ma’lum bo‘lsa, uni sarflanish koeffitsientiga qupaytirsa ishchi tarkib xosil bo‘ladi. Masalan, streptotsidning 10% li surtmasini XI DF bo‘yicha tarkibi:

Streptotsid - 10,0

Vazelin - 90,0

Uni K _sarf  = 1,08 ga teng bo‘lsa, ishchi tarkib quyidagicha bo‘ladi:

Streptotsid - 10,0 x 1,08 = 10,80

Vazelin - 90,0 x 1,08 = 97,20

108,0

Tayyor maxsulot foizi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi:

Yo‘qotish foizi bu tenglama yordamida topiladi:

1. Granula ifodasi. Donadorlashdan maqsad.

2. Granulalarni ishlatilishi.

3. Tabletka ishlab chiqarishdan maqsad.

4. Granulyasiya usullari, ularni qiyosiy ta’riflash.

5. Granulalarni quritish usullari. Ishlatiladigan asboblar.

6. Granuladagi qoldiq namlikni aniqlash usullari va uni tabletka ishlab chiqarishigi ahamiyati.

7. Granulalar ifodasi va unga qo‘yiladigan talablar.

8. Granula holida ishlab chiqariladigan TDV ga bo‘lgan ehtiyoj.

9. "Quruq qiyomlar" va ularni ishlab chiqarishdan kuzatiladigan maqsad.

10. Granulalarni umumiy va xususiy texnologiyasi.

11. TDV sifatida ishlab chiqariladigan granulalar nomenklaturasi.

Donadorlash (granulyasiya) quydagi usullarda olib boriladi:

1. Strukturalab donadorlash

2. G‘alvirdan o‘tkazib donadorlash

3. Maydalab donadorlash

4. Briketlab, so‘ngra maydalash usuli

5. Suyultirib, so‘ngra donadorlash

Strukturlab donadorlash. 1958 yilda AQSH da Vurster tomonidan taklif etilgan bo‘lib, maxsus asboblarda olib boriladi. Bu usul eng zamonaviy, istiqbolli bo‘lib, unda nisbatan bir xil katta-kichiklikdagi usti silliq donador massa olish imkoniyati bor. Bu usulni uzluksiz ishlaydigan, mexanizatsiyalashgan jarayonga o‘tkazish mumkin. Bu usulni tushuntirish uchun 1959 yilda taklif etilgan Vurster asbobini keltirish mumkin.

Asbob silindr shakliga ega bo‘lib, ishchi qismiga donadorlash kerak bo‘lgan massa tushib turadi. YUqori qismidan katta bosim ostida bog‘lovchi modda purkaladi. Asbobning elaksimon tubidan ma’lum haroratgacha isitilgan va filtralgan havo ma’lum bosim ostida yuboriladi. Modda zarrachalari xavoda muallaq xolda suzib yurishi natijasida "soxta qaynoq yuza" xosil bo‘ladi. Zarrachalar bog‘lovchi modda zarrachalari bilan ketma-ket to‘qnashib kattalasha boradi. Xosil bo‘lgan donachaning massasi berilayotgan havo zichligini engib o‘tgach, asbob tubiga tushadi. Birikib ulgurmagan mayda zarrachalar asbobning yuqori qismidagi siklonga duch keladi va asbobning ishchi qismiga qaytariladi. Xozirgi vaqtda shu asosda uzluksiz ishlaydigan N.I.Gelperin (1965 y) va boshqalar taklif qilgan ko‘p tanali asboblar mavjud.

G‘alvirdan o‘tkazib donadorlash. Bu oddiy, qulay va eng ko‘p qo‘llaniladigan usul bo‘lib, namlash bilan donadorlash xam deb ataladi. Bu usul ikki bosqichda amalga oshiriladi: birinchi bosqichda donadorlash uchun mo‘ljallangan kukun oldindan maydalab, elaklab aralashtirilgan tabletka tarkibiga kiradigan tolqonlar zettasimonaralashtirgichda bog‘lovchi moddalar bilan namlanadi. Namlash uchun olingan bog‘lovchi modda miqdori aralashmaga kiradigan moddalarning xususiyatlariga bog‘lik bo‘ladi: 10-30%, ba’zan 40% va undan yuqori bo‘lishi mumkin. Lekin namlangan massa barmoqlar orasiga olib ezib qo‘rilganda, yopishib qoladigan va sochiluvchan bo‘lmasligi kerak.

Bir xil va me’yorida namlangan massa granulyator asbobi (3-5 mm li elak) orqali donador shaklga keltiriladi va uni quritgichlarda ma’lum nakmlik qolguncha quritiladi. Bu bosqich namlash yo‘li bilan donadorlash (vlajnaya granulyasiya) deyiladi.

Ikkinchi bosqich yoki quruq xolda donadorlash. Birinchi bosqichda quritilgan massa qayta granulyatordan o‘tkaziladi. Granulyator teshikchalarning diametri 1-3 mm ni, ko‘pincha 1,5-2 mm ni tashkil etadi. Donadorlashni ikki bosqichda olib borilishidan maqsad, donadorlargan massaning kattaligi nisbatan bir xil bo‘lio‘ga erishish, uning tez va bir me’yorida quritilishini ta’minlashdir. SHuning uchun quritish jara nidan so‘ng maydalash qiyin bo‘lgan va bir xil qurishiga xalaqit beradigan katta-kichik bo‘laklar xosil bo‘lishining oldini olish imkoniyatiga ega bo‘lgan xollarida birinchi bosqichini tushirib qoldirish mumkin. Bu iqtisodiy jixatdan samarali bo‘lganligi uchun xozirgi kunda sanoat miqyosida asosan shu usuldan foydalaniladi.

Quruq usulda donadorlash uchun ishlatiladigan granulyator teshikchalarning diametrini to‘g‘ri tanlab olish texnologiya jarayoning keyingi bosqichlari, ya’ni massaning sochiluvchanligi, sochiluvchan zichligi va tabletka mashinasining bir me’erida ishlashi uchun xal qiluvchi omil xisoblanadi.

Granulyator donadorlash uchun ishlatiladigan asbob bo‘lib, elektryurgich, devorlari ma’lum diametrli teshiklardan iborat silindr, kurukcha va qabul idishidan iborat.

Donadorlanishi lozim bo‘lgan massa silindr ichiga tushib turadi. Markazdan kechuvchi kuch ta’sirida silindr devoriga urilaetgan massaning uning ichida aylanib turgan kurakcha devor teshikchalaridan o‘tishiga yordam beradi. Teshigdan o‘tgan donadorlangan massa to‘plagichga tushadi. Boshqa prinsipda ishlaydigan granulyator xam bo‘lishi mumkin. Masalan, go‘sht qiymalagich asosida ishlaydigan shnekli granulyator va boshqalar. Nam usul bilan donadorlashning eng asosiy kamchiliklardan biri qurish muddatining uzoq davom etishi, quritgichlar ishlatilishi, bu jarayonida xar xil fizik va kimyoviy o‘zgarishlar ro‘y berishi mumkinligidir.

Maydalash bilan donadorlash. Tabletka tayyorlanadigan dori mod dalar donador shakldan katta bo‘lgan taqdirda maydalab donadorlash usulitdan foydalaniladi.

Briketlash orqali donadorlash. Taxtakachlanaladigan massa oldin katta kuch bilan briket xoliga keltiriladi. So‘ngra granulyatorlar dan o‘tkazib, ma’lum shakl va kattalikka keltiriladi. Bu usulning afzalliklari: bog‘lovchi moddalar talab etilmaydi, quritish jarayoni bo‘lmaganligi tufayli fizik-kimyoviy o‘zgarishlar ro‘y bermaydi. Bu maqsadda ishlatiladigan tolqonlar aralashmasidan briket xosil qilish, uni maydalash va xosil bo‘lgan granulalarni katta kichikka ajratishga mo‘ljallangan qurilma istiqboli xisoblanadi. Kurilmada tolqonlar aralashtirgich orqali o‘tib, jo‘valar orasida taxtakachlanadi, so‘ngra maydalagichda maydalanib , tebranma elakda idishda yig‘iladi. Qolgan katta va mayda qismi yana taxtakachlanishga uzatiladi.

"XUTT" firmasi (Germaniya) bu maqsadda boshqa jarayonida ishlay digan qurilma taklif qildi. Bu xam uzluksiz granula tayyorlashga mo‘ljallangan bo‘lib, ikkita tishli do‘mbira shaklidagi taxtakachlagichdan iborat. Tolqonlar majburiy tarzda shnek orqali do‘mbira oralig‘idagi teshiklarida taxtakachlanib, ikki tomonga qalamcha shaklida o‘tadi. Maxsus o‘rnatilagn pichoq yordamida kqlamchalar kesiladi va kerakli kattalikda massa xosil bo‘ladi.

Suyultirish usulida donadorlash. Bu usul 1958-1964 yillarda chet ellarda tavsiya etilgan bo‘lib, 1970 yilda Sankt-Peterburg kimyo-farmatsevtika Oliy bilimgoxida shu usul bilan anestezin, amidopirin, fenobarbital va bir necha murakkab tabletkalar olish bo‘yicha nomzodlik dissertatsiyasi yoqlandi (El-Banna X.M.)

Buning uchun uch og‘izli dumaloq kolbaga dori modda solib, termometr va aralashtirgich tushirib quyiladi. Kolba suv yoki parafin xammomiga joylashtirilib, suzguncha qizdiriladi. Suyultirilgan modda chinni kosachalarga quyib sovutiladi. Qotishma maydalanib, donador shaklga keltiriladi. tabletka qattiqligini taminlash uchun suyuqlikka qand tolqoni qushib, suspenziya xoliga keltirib sovutiladi. Bu usul ilmiy ishlarda qattiq dispers tarmoq asosida ta’siri uzaytirilgan tabletka tayyorlashda ishlatilmoqda.

Granula tayyorlashda keyingi vaqtlarda aralashtirish yoki quritish jarayoni birgalikda olib boriladigan qurilmalar ishlatila boshlandi. Bular jumlasiga: markazdan qochish kuchiga asoslanib ishlaydigan aralashtirgich-granulyator, yuqori tezlikda ishlaydigan aralashtirgich granulyator kiradi.

Markazdan qochish kuchiga asoslanib shlaydigan aralashtirgich granulyator (rasm) da bog‘lovchi modda naycha (1) orqali rotor (2) satxiga tushib, uni qoplaydi. Sochiluvchan modda naycha orqali markazdan qochish kuchiga asosan suyuklikka borib yopishadi. Bunda aralashma maxrutiy (3) ga urilib teshikchalardan o‘tadi va xavo oqimi to‘r (4) orqali ko‘rilmaning maxrutiysimon qismida to‘planadi. Xavo esa tashqariga chiqadi. YUqori tezlikda ishlaydigan aralashtirgich-granulyator (Angliya va Belgiya firmalari) ostki qismi dumaloq germetik berkitilgan va o‘ta silliqlangan bo‘lib, 2 ta aralashtirgichi bor. Bulardan biri (1) massani xarakatga keltiriladi, ikkinchisi esa (3) noto‘g‘ri shakldagi zarrachalarning ishini odora qilish imkoniyati bor. Bu qurilmalar ish jarayoni tez kechadi. Bog‘lovchi modda aralashtirgichda (3) quruq aralashma bilan aralashadi. Tezlikni tanlash bilan granulyatning katta-kichikligini ta’minlash mumkin. Tayyor maxsulot eshikcha (4) orqali to‘plagich yordamida yig‘ib olinadi va quritishga beriladi.

Granulalarni silliqlash. Massaning bir tekisda hampadan matritsaga tushib turishini ta’minlash uchun uning sathi g‘idir-budir bo‘lmay bir tekisda bo‘lishi kerak. Buning uchun maxsus qurilmalardan foydalaniladi. Qurilma asosi g‘idir-budir plastinkadan iborat bo‘lib, u daqiqasiga 400-1600 marta aylanadi va 2 daqiqa etarli bo‘ladi. Ish unumi soatiga 20 tonna.

Granulalarni quritish. Farmatsevtika sanoatida ko‘proq javonli quritgichlar hamda aerofontan usulida ishlaydigan har xil tuzilishga ega bo‘lgan quritgichlar. (SP, SG) ishlatiladi (- rasm). Ular javon ko‘rinishda, ikki qismdan iborat bo‘ladi. Ostki qismi nam massa solinadigan sig‘im - g‘ildirakli bo‘lib, javon ichiga kiritiladi va ustki qismiga zichlab berkitiladi. Ustki qismida neylon, kapron kabi mustahkam matolardan tayyorlangan "Filtr eng" bo‘ladi. Bu qurilma avtomatik ravishda ishlaydi.

Belgilangan haroratda kuchli havo oqimi asbobning ostki qismidan ma’lum bosim bilan beriladi. Asbob ostki qismining tubi ba’zan yon taraflari to‘rlardan iborat bo‘lib, havo ular orqali o‘tadi va sig‘imdagi massani ko‘tarib, muallaq holatga keltirib ushlab turadi. Massa "soxta qaynoq yuza"da quriydi. Namlangan havo mato orqali o‘tib tashqariga chaqarib yuboriladi. Mayda zarrachalar matoda tutilib qoladi. Matodan o‘tishini mo‘‘tadil ta’minlash uchun vaqti-vaqti bilan u avtomatik ravishda silkitilib turiladi. Belgilangan vaqt o‘tgach, asbob avtomatik ravishda to‘xtaydi. Biroz tingach, ochib qurigan massa olinadi.

Taxtakachlanadigan massaning qoldiq namligini aniqlash. Quritish jarayoni har bir massa uchun o‘ziga xos bo‘lib, ma’lum qoldiq namlikkacha olib boriladi. Bu har bir tabletka massasi uchun ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Masalan, besalol uchun 0,4 - 0,6%, diazolin uchun 0,65 - 1,2%, fitin uchun 8 -10%, natriy PAS uchun 16 - 17% ni tashkil qiladi (S.M.Mahkamov, M.I.Mirzaeva).

Tabletka tayyorlanadigan massaning qoldiq namligi me’yoridan kam bo‘lsa, taxkamchlanish jarayoni qiyin kechadi, ishqalanish ko‘p bo‘ladi, tabletka sifati yaxshi bo‘lmaydi. Namlik me’yoridan ortiq bo‘lsa, massa qayishqoq bo‘lganligi sababli qolipga yopishishi kuzatiladi, mashinaning ishlash me’yori buziladi, tabletka sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. SHuning uchun har bir taxkachlanadigan massa ma’lum miqdorda namlik saqlashi kerak.

Qoldiq namlikni Davlat Farmakopeyasida ko‘rsatilgan og‘irliklar farqi bo‘yicha aniqlanadi. Bu usul sodda bo‘lishiga qaramay ancha vaqtni oladi. SHuning uchun hozirgi vaqtda tez aniqlash usullari (esperss-metod)dan foydalaniladi. Amalda qo‘llanilayotgan usullardan biri YAponiyadagi "Kett" firmasi chiqargan namlik o‘lchagichi yordamida aniqlashdir (-rasm). Bu usul og‘irliklar farqini aniqlashga asoslangan bo‘lib, sezgir tarozi asosida qurilgan. 500 vt li infraqizil nur tarqatuvchi bir, ikki yoki uchta lampa issiqlik manbai bo‘lib xizmat qiladi. Tarozning o‘ng pallasiga 5 g quritiladigan modda bir tekisda yoyib solinadi. CHap tomoniga 5 g li tosh qo‘yiladi. Haroratni nazorat qilib turish uchun tutqichga termometr o‘rnanitlgan bo‘ladi. Lampa massa ustiga to‘g‘rilab mustahkamlanadi.

Quritish darayonining borishiga qarab lampaning yuqori yoki pastga harakatlantirib, haroratni oshirishyoki kamaytirish mumkin. Namlik yo‘qolishi bilan tarozi darajasiga o‘rnatilgan strelka "0" nuqtadan yuqoriga ko‘tariladi. U reyter yordamida muvozanat holatiga keltiriladi. Quritish muvozanat holatiga keltirilgan strelka o‘zgarmay volguncha davom ettiriladi. SHkala 20 darajaga bo‘lingan bo‘lib, reyter to‘xtagan son qoldiq namlikning foiz miqdorini ko‘rsatadi. Bu jarayon infraqizil nurlar ta’sirida bo‘lganligi tufayli juda tez bajariladi.

Adabiyotda granulalardagi qoldiq namlikni CHijova asbobida; ultrabinafsha nurlar yordamida distillyasion usulda va K.Fisher reaktivi yordamida aniqlash usullari keltirilgan. Lekin bu usullarni ayrim kamchililari bo‘lganligi uchun amaliyotda ishlatilmaydi.

Granula - lotincha "granulae" degan donacha, bug‘doychani anglatadi. Granulalar tibbiyotda ikki maqsadda qo‘llaniladi:

1. Sifatli tabletka olish uchun oraliq mahsulot sifatida.

2. Tayyor dori vositasi sifatida.

Granulalar XI DF talabiga muvofiq standartizatsiya qilinadi. Granulalar tashqi ko‘rinishi, o‘lchamlari, parchalanishi ta’sir etuvchi moddasi orasidagi farq bilan baxolanadi. Granulalarning tashqi ko‘rinishi bir xil rangli bo‘lib, o‘lchami 3-0,2 mm oralig‘ida bo‘lishi kerak. Katta va kichik granulalar orasidagi farq 5% dan ortmasligi kerak. Dori modda orasidagi farq  +10dan ortmasligi kerak. Parchalanishi tabletkaga o‘xshash aniqlanadi. Agar farmakopeyaning xususiy maqolasida boshqa ko‘rsatmalar bo‘lmasa granulalar 15 daqiqa davomida erib ketishi kerak. TDV stifatida ishlatiladigan granulalarning rangi bir xil bo‘lishi kerak, agar xususiy maqolada boshqa ko‘rsatma bo‘lmasa.

Granula dori turiga bo‘lgan extiyoj yil sayin ortib bormoqda, chunki mustaqil O‘zbekiston Respublikasini aholisining yaqin 50% ni bolalar tashkil etadi. Bolalarga tayyorlanadigan dorilar o‘zini tashqi ko‘rinish, xidi, mazasi bilan kattalarnikidan tubdan farq qilishi kerak. Bolalar dori turi iloji boricha konservantsiz, termik sterilizatsiya qilmasdan, asrab avaylaydigan texnologiyani qo‘llash kerak. Hozirgi vaqtda rivojlangan mamlakatlarning etakchi firmalarida "quruq qiyom" nomi bilan yuritiladigan granulalarning ishlab chiqarish keng yo‘lga qo‘yilgan. Bular asosan bolalar amaliyotiga mo‘ljallangan bo‘lib, dorilarni achchiq mazzasi va yoqimsiz hidini korrigentlar yordamida yaxshilangan bo‘ladi. Ularni granula xolida ishlab chiqarishdan kuzatiladigan asosiy maqsad. preparatni turg‘unligini ta’minlashdir. Odatda "quruq qiyom" ishlatishdan oldin yangi qaynatilgan va sovutilgan suvda eritiladi (idishdagi belgisigacha etkaziladi). Eritilgan qiyom sovutgichlarda 7-14 kungacha saqlanishi mumkin. Ko‘pincha "quruq qiyomlar" saxaroza asosida tayyorlanadi.

Ularga misol qilib: natriy etazol, amoksitsillin, ampitsillin, sefaleksin va boshqalarni keltirish mumkin.

TDV sifatida ishlatiladigan granulalarni umumiy texnologiyasi:

Dori va yordamchi moddalar teshigini diametri 150 mkm li elak orqali o‘tkazilib, yaxshilab aralashtiriladi va tozalangan suv bilan mo‘tadil nam massa hosil qilinadi. Massani mo‘tadilligi quyidagicha tekshiriladi: Massani ikki barmoq orasiga olib siqqanda bir butun bo‘lakcha hosil bo‘ladi, uni 10-15 sm balandlikdan tashlab yuborilganda uvalanib ketmasligi kerak, agar uvalanib ketsa yana bog‘lovchi modda qo‘shish kerak bo‘ladi. Agar massa barmoqlarga yopishsa, demak bog‘lovchi modda me’yoridan ko‘p qo‘shilgan bo‘ladi.

So‘ngra tayor massani patnuslarga 2-3 mm qalinlikda yoyib, 40-50-60 50 ⁰S haroratda mo‘tadil qoldiq namlik qolguncha quritiladi. So‘ngra teshigining diametri 3000-2000-1000 mkm li elak orqali o‘tkaziladi. Tayyor massani mayda fraksiyadan tozalash uchun diametri 200 mkm li elak orqali elanadi. Tayyor granula tibbiyotda ishlatishga ruxsat etilgan idishlarga 40-50, 60, 70, 80, 90, 100 gr qadoqlab og‘zi zich berkiladi va tegishli etiketka yopishtiriladi. Tayyor mahsulot analitik laboratoriyaga analiz uchun topshiriladi. SHuni alohida ta’kidlash lozimki, bolallar amaliyotida ishlatiladigan dorilar mutlaqo mikroorganizmlar saqlamasligi va sterill bo‘lishi kerak. SHunga ko‘ra "quruq qiyomlar" sifat va miqdoriy taxlildan tashqari mikrobiologik tozaligi ham tekshiriladi. Laboratoriyalardan ijobiy javob olgandan so‘ng mahsulot omborxonaga jo‘natiladi.

Granula tayyor dori vositalariga misollar:

1. Urodan (Uradanum)

Piperazini phosphatis - 2,5 q

Hexamethylentetramini - 8,0 q

Natrii benzoatis - 2,5 q

Litii benzoatis - 2,0 q

Natrii phosphatis - 10,0 q

Natrii hydrocarbonatis - 37,5 q

Acidi tartarici - 36,5 q

Sacchari - 1,9 q

Spiritus aethylici 96% - q.s.

2. Glitserofosfat granulasi (Granulae glycerophosphatis)

Calcii glycerophosphatis - 10,0 q

Natrii glycerophosphatis - 2,0 q

Sacchari - 88,0 q

3. Amidopirin granulasi (Granulae Amidopyrini)

Amidopyrini - 1,67 q

Sacchari - 97,5 q

Acidi citrici - 0,83 q

Aguae - 3,0 q

4. Plantaglyusid granulasi (Granulae Plantaglucidi)

Plantaglucidi - 1,0 q

Sacchari - 1,0 q

Spiritus aethylici 70% - q.s.

5. Furazolidon granulasi (Granulae Furazolidoni pro infantibus)

Bu ham qand asosida tayyorlanadi. Sirig‘ yoki ko‘kimtir-sarg‘ish rangli granula, o‘ziga xos hidga ega. Belgisi bor flakonlarda 50,0 g dan chiqariladi, ishlatishdan oldin yangi qaynatilgan suv bilan belgisigacha etkaziladi (100 ml gacha). Bir shgacha bo‘lgan bolalarga 4 ml dan, 1-2 yoshlilarga 4-5 ml dan, 3-4 yoshlikka 6-7 ml, 5-6 yoshlikka 7,5-8,5 ml dan beriladi. Ishlatishdan oldin suspenziyani yaxshilab chayqatish lozim.

6. Bolalarga mo‘ljallangan etazol natriy granulasi (Granulae Aethazoli Natrii pro infantibus)

Pushti rangli, o‘ziga xos hidli granula. Flakonlarda 60,0 g dan chiqariladi, ishlatishdan oldin 30-40 50⁰S li suvda eritib, 30 daqiqa vaqti-vaqti bilan chayqatiladi. Bir yoshgacha bo‘lgan bolalarga 5 ml, 2 yoshga - 10 ml, 3-4 yoshga 15 ml, 5-6 yoshlikga 20 ml har 4 soatda berish kerak. Antibakterial vosita sifatida ishlatiladi. Pnevmoniyada, dizenteriyada, angina, sistit va h.k.

Urodan (Urodanum). Oldindan tegishli maydalagichlarda alohida-alohida maydalangan, teshigini diametri 50 mkmli elakdan o‘tkazilgan modda zettasimon aralashtirgichlarda yaxshilab aralashtiriladi. So‘ngra 96% spirt qo‘shib mo‘‘tadil nam massa xosil bo‘lguncha aralashtiriladi. Nam massani teshigini diametri 3000 mkm li elak orqali o‘tkazib granula xoliga keltiriladi. Nam massani 40 50 ⁰S xaroratda mo‘‘tadil qoldiq namlik (3%) qolguncha quritiladi. So‘ngra quruq granula teshigini diametri 200 mkm li elak yordamida elab, mayda fraksiyadan tozalaydi. Tayyor maxsulot sifat va miqdoriy tahlil uchun laboratoriyaga beriladi. U erdan ijobiy javob olgandan so‘ng, shisha idishlarga yoki polietilen qoplarga 100 g dan qadoqlanadi. Ishlatilishi: podagra, surunkali poliartrit va buyrak kasalliklarni davolashda 0,5 stakan suvda bir osh qoshiq granulani eritib, kuniga 3-4 marta beriladi.

Tayyor mahsulot sifatini tekshirish.

CHinligi. Efir bilan ishlangan mahsulotning eritmasidan efir uchiriladi va temir (III)-xlorid eritmasi qo‘shilganda och sariq rangli cho‘qma hosil bo‘ladi (benzoat ioni). Mahsulot eritmasiga toron eritmasi qo‘shilsa sariq rang hosil bo‘ladi (litiy).

Mahsulot eritmasi qizdirilib, geksametilentetraminni parchalanishidan hosil bo‘lgan formaldegid uchiriladi. Qoldiq Dragendorf reaktivi bilan qizil cho‘kma hosil qiladi (pierazin).

Miqdorni aniqlash. Geksametilentetramin - yod-xlorometrik usulda aniqlanadi. Uning miqdori 7,2-8,8% bo‘lishi kerak.

Piperazin. Pikrin kislotasi yordamida cho‘ktirib, og‘irlik usulida aniqlanadi. Uning miqdori 2,25% dan kam va 2,66% dan yuqori bo‘lmasligi kerak.

Benzoat kislotasining umumiy miqdori efirli ajratmadan neytrallash usuli bilan aniqlaganda 3,6-4,4% bo‘ladi. Quritilgan ikkilamchi natriy fosfat esa FEK da aniqlanadi. Uning miqdori 9-11% bo‘lishi kerak.

Granula sifatini tekshirish. Tayyor mahsulot tashqi qo‘rinishi, suvda parchalanishi va ta’sir etuvchi moddalarning me’yori bo‘yicha tekshiriladi.

Plantoglyusid granulasi (Granulae Plantaglucidi). Zo‘ldirli tegirmonda alohida-alohida maydalangan va teshigini diametri 150 mkm li elakdan o‘tkazilgan qand va plantaglyusid kukunlari ikki kurakchali zettasimon aralashtirgichda yaxshilab aralashtiriladi va mo‘tadil nam massa hosil bo‘lguncha 70% cpirt solinadi. Nam massa teshigining diametri 3000 mkm li granulyator orqali o‘tkazib, pergament qog‘oz yozilgan patnislarga yupqa (2-3 m)m qilib, yoyiladi va 40-60⁰S haroratda quritiladi. Quruq massa qaytadan 3000 mkm li elak orqali o‘tkaziladi, so‘ngra 200 mkm li elak orqali elab, mayda fraksiyalardan tozalanadi.

Tayyor mahsulot namunasi analitik laboratoriyaga yuboriladi. Ijobiy javob olingandan so‘ng burama qopqoqli qo‘ng‘ir rangli idishlarga 50,0 g dan qadoqlanadi.

Saqlanishi yaxshi berkitilgan idishlarda qo‘ruq joyda saqlanadi.

Ishlatilishi. YAllig‘lanish va mushaklarning tarangligi susaytiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. 0,5-1 choy qoshiqdan kuniga 2-3 martadan ovqatdan 20-30 daqiqa oldin chorak stakan suvda eritib, beriladi.

Tayyor mahsulot sifatini baholash.

CHinligi. Mahsulot tarkibidagi polisaxaridlar kislota ishtirokida gidroliz qilinib, xromatografiya usulida aniqlanadi. Mahsulot eritmasiga ammoniy oksolat ta’sir ettirilganida, oq cho‘kma hosil bo‘ladi (kalsiy).

Granulalar sifatini tekshirish. Tayyor mahsulot tashqi ko‘rinishi, suvda parchalanishi va ta’sir etuvchi moddalarning me’yori bo‘yicha tekshiriladi.

Amidopirin granulasi (Granulae Amidopyrini). . Amidopirin, limon kislotasi va qand alohida-alohida zo‘ldirli tegirmonda maydalanadi va teshigini diametri 150 mkm li elak orqali o‘tkazib, ST-30 yoki ikki kurakchali zettasimon aralashtirgichda yaxshilab aralashtiriladi va nam massa hosil bo‘lguncha tozalangan suv qo‘shiladi va aralashtirish davom etiladi. Nam massa teshinining diametri 3000 mkm elak orqali o‘tkazilib, granula xoliga keltiriladi. Nam massa 50-60 50⁰S haroratda mo‘‘tadil qoldiq namlik qolguncha quritiladi va yana o‘sha elakdan o‘tkaziladi. Tayyor mahsulot 200 mkm li elak orqali elanib, changdan tozalanadi va namuna laboratoryaga beriladi, u erda ijobiy natija olinganidan so‘ng burama qopqoqli, qo‘ng‘ir rangli shisha idishlarga 60,0 g dan qadoqlanadi "B" ro‘yhatida saqlanadi. Saqlanish muddati 2 yil. Og‘riq qoldiruvchi, harorat tushiruvchi, yallig‘lanishga qarshi vosita sifatida bolalar amiliyotida ishlatiladi.

Tayyor mahsulot sifatini baholash.

Chinligi. Mahsulot eritmasiga temir (III)-xlorid ta’sir ettirilsa, havo rang eritma hosil bo‘ladi va u kislota ta’sirida to‘q binafsha rangiga o‘tadi (amidopirin).

Mahsulot eritmasi kumush nitrat ta’sirida binafsha-xavo rang holsil qiladi va kul rang cho‘kma beradi (amidopirin).

Miqdorini aniqlash. Aniq tortib olingan mahsulot sirka angidridida eritilib, kristall binafsha indikator ishtirokida xlorat kislotasi bilan titrlanadi. Amidopirin miqdori 1,50-1,83% bo‘lishi kerak.

Granulalar sifatini tekshirish. Tayyor mahsulot tashqi ko‘rinishi, suvda parchalanishi va ta’sir etuvchi moddalarning me’yori bo‘yicha tekshiriladi.

1. 
   Qisqacha ta’rixiy ma’lumot.
   
2. 
   Tabletka dori turini ifodasi.
   
3. 
   Tabletka dori turini ijobiy va salbiy tomonlari.
   
4. 
   Tabletkani ishlatish yullari.
   
5. 
   Tabletka mashinalari.
   
6. 
   Krivoship tabletka mashinalari. Ularni ijobiy va salbiy tomonlari.
   
7. 
   RTM 2  mashinalar. Ijobiy va salbiy tomonlari.
   
8. 
   Taxtakachlash bosim kuchini belgilash.
   
9. 
   Tabletkani qolipdan itarib chiqarish kuchini xisoblash.
   

  Tabletka so‘zi lotincha - "tabula" "taxta", "tabella" "taxtacha" so‘zidan olingan bo‘lib, dorining taxtakachlangan turidir. X1X asrining birinchi yarmidan boshlab oziq-ovqat sonoatida choyni saqlash, tashish va ishlatish qulay bo‘lgan taxtakach shakli ishlab chiqarila boshlandi. Bu afzalliklardan dorixona sharoitida katta xajmni egallaydigan dori turlari uchun xam foydalanish mumlkinligi aniqlandi. G.YA. Koganning ma’lumotiga qaraganda, dorilarning tabletka xolida ishlatilishi 1844 yilda Brokedon tomonidan taklif qilingan. L.F.Ilin keltirgan ma’lumotlarga qaraganda, tabletka dori turini birinchi marta Germaniyada 1874 yilda Rozental taklif qilgan. Aslida Rozental 1882 yilda e’lon qilgan maqolasida tabletka xolida dorilarni berishning sababi va axamiyatini izoxlagan. Jumladan Rozental ta’biricha, dorivor o‘simliklarni tabletka xolida chiqarilishi ularning xajmini kamaytiradi, turg‘unligini oshiradi, ishlatilishini osonlashtiriladi.

SHu davrlarda dorixonalarda tabletkalar xususiy retseptlarga binoan eng sodda taxtakachlash asboblari yordamida tayyorlanar edi. SHunga qaramasdan bu yangi dori turiga qiziqish va talab kundan kunga oshib bordi. Bu esa o‘z navbatida tabletka tayyorlash jarayonning asta-sekin takomillashuviga, uning sifatini yaxshilash uchun kerakli choralarni ko‘rishiga xamda dastgoxlarning mexanik usulida ishlashini ta’minlaydigan tadbirlar qo‘llanishiga olib keldi. Germaniya va SHveysariyada XIX asrning oxirlariga kelib ko‘l kuchisiz ishladigan dastgoxlar taklif qilindi.

Rossiyaga birinchi marta shunday dastgox 1895 yilning 24 martida SHveysariyadan keltirildi va Sankt Peterburg shaxrida xozirgi "Oktyabr" ishlab chiqarish birlashmasiga o‘rnatildi. Bu soxadagi bo‘lgan xamma ma’lumotlarni to‘plab tartibga solgan birinchi rus olimi L.F.Ilin 1900 yilda "Taxtakachlangan dorilar to‘g‘risida yoki tabletkalar" mavzusida doktorlik dissertatsiyasini ximoya qildi.

1910 yilda esa rus olimi I.I.Budzko "Ko‘zga ishlatiladigan tabletkalar" to‘g‘risida doktorlik dissertatsiyasini ximoya qilgan. Oktyabr inqilobidan so‘ng sobiq ittifoqda birinchi bo‘lib 1962 yili S.M.Maxkamov tabletka dori turidan nomzodlik dissertatsiyasini yoqladi. 1972 yilda E.E.Borzunov, 1980 yilda esa S.M.Maxkamov "Tabletka dori turining nazariy va amaliy soxalari bo‘yicha " doktorlik dissertatsiyalarini ximoya qildilar. SHu kungacha bu dori turiga bag‘ishlab 40 dan ortiq nomzodlik va 5 ta doktorolik dissertatsiyalari yoqlandi Bu izlanishlar natijasida tabletka ishlab chiqarish jarayonining nazariy va amaliy tomonlari boyidi. hozir bu soxa texnologiyaning nazariy tomonidan eng puxta asoslangan qismi bo‘lib qoldi.

Tabletkalar dozalalarga bo‘lingan dori moddalar yoki ular bilan yordamchi moddalar aralshmasining taxtakachlangan qattiq dori turi bo‘lib ichish, surtish, til ostiga, teri ostiga va in’eksiya uchun ishlatishga mo‘ljallangan bo‘ladi. Bu dori turi tayyor dori vositalari ichida bir qancha afzalliklarga ega bo‘lganligi tufayli 80% dan ortiqrog‘ini tashkil qiladi. Yiliga sanoatimiz ishlab chiqarayotgan tabletkalar miqdori taxminan 500 nomda bo‘lib 5 milliard shartli qadoqni tashkil etadi. Bu dori turi quyidagi afzalliklari tufayli tez rivojlandi:

1. Jarayonning to‘liq mexanizatsiyalashganligi, ish unumdorligining yuqoloriligi, ozodaligi.

2. Ta’sir qiluvchi moddaning aniq dozalarga bo‘linganligi va tabletka massasining aniqligi.

3. Muolajada, saqlash va tashishda qulayligi.

4. Noxush maza va xidlarni birmuncha kamaytirish mumkinligi.

5. Ta’siri uzaytirilgan va kerakli a’zoga mo‘ljallangan xolda bo‘lishi mumkinligi va x.k.

Bu afzalliklar bilan bir qatorga bu dori turi kamchidiklardan xam xoli emas:

1. Saqlanish natijasida eruvchanligi va parchalanuvchanligini kamayishi.

2. YOrdamchi moddalar ishlatilishi.

3. Xamda dori vositalardan tabletka tayyorlash imkoniyatlari etarli ishlab chiqilmaganligi va x.k.

Tabletkalar ikki tomoni yassi, qabariq yoki xoshiyali, silindr shaklida bo‘lib, diametri 3 - 25 mmgacha bo‘lishi mumkin. 25 mmdan ortiq diametrga ega bo‘lganlari shartli ravishda briket deb yuritiladi.

Ba’zan tabletkalar qobiqli xolda, tarkibida zaxarli modda bo‘lgan tabletkalar eozin bilan bo‘yalgan bo‘ladi.

Hozirgi vaqtda tibbiyotda turli xil tabletkalar ishlatiladi, jumladan ta’siri uzaytirilgan qayta va ko‘p marta ta’sir qiluvchi tabletkalar - "retard" va "durul"lar, qattiq dispers asosli tabletkalar, sublingval, mikrotabletkalar va x.k.lar. Tablekalarni qabul qilish usullariga rioya qilinmaganda xar xil noxushliklar kelib chiqadi. SHuning uchun ularni qabul qilishni quyidagi usullari tavsiya etiladi:

1. Butunligicha qabul qilinadigan tabletkalar. Bularga usti qobiqli tabletkalar, kichik massali, noxush xid va mazali tabletkalar, og‘iz bo‘shligida so‘rilib ta’sir qiluvchi, ta’sirin uzaytirilgan va ma’lum a’zoga ta’sir etishga mo‘ljallangan xamda teri ostiga ishlatiladigan tabletkalardir.

2. Oldindan maydalab yoki eritib ichiladigan tabletkalar.

Tabletka tayyorlanadigan mashinalar. Tabletka tayyorlanadigan mashinalar ishlash jarayoni bo‘yicha ekssentrikli yoki zarb bilan ishlovchi va rotatsion yoki revolver guruxlarga bo‘linadi. Ular uchta asosiy qismdan: xaraktlantiruvchi, uzatuvchi va ish bajaruvchi sozlamalardan tashkil topgan bo‘ladi. Mashinaning boshqa qismlari yuqoridagilarning maqsadga muvofiq ravishda avtomatik ishlashini ta’minlaydi.

Zarb bilan ishlaydigan mashinalar.  Bu mashinalar tuzilishi sodda bo‘lib, ish bajaruvchi sozlamasi qolip, ostki va ustki puansonlar va xampadan iborat. hampaning ish jarayoniga qarab, bu turdagi mashinalar boshmoqli va sirpang‘ichli bo‘lishi mumkin.

Qolip maxsus po‘latdan tayyorlangan silindrsimon qism bo‘lib,unda bir yoki bir nechta o‘ta silliqlangan teshikchalar bo‘ladi. Qolip taxtakachlash lozim bo‘lgan moddalarni o‘lchashga va shakl berishga mo‘ljallangan. µolip tabletka tayyorlaydigan mashinaning stoliga maxsus burama mixlar yordamida maxkamlab qo‘yiladi. Bunda qolip yuzasi stol yuzasiga mos bo‘lishi va xampa xarakatiga xalaqit bermasligi kerak. Quyi puanson bir yoki bir necha silindr shaklidagi o‘ta silliqlangan yassi yoki botiq yuzaga ega bo‘lib, qolipning tubini tashkil etadi. Ish darayonida pastki puanson qolipda yuqoriga va pastga xarakat qiladi. Qolip ichidagi teshikcha xajmi puansonning tushish darajasini moslash bilan belgilanadi. Puanson qolip ichidagi teshikcha bo‘yicha stol yuzasigacha ko‘tarilib, taxtakachlangan tabletkani itarib chiqaradi, so‘ngra boshmoq tabletkani turtib tushiradi va qolip teshigi yana taxtakachlanadigan modda bilan to‘ldiriladi.

Yuqori punson bir yoki bir necha silindr shaklidagi o‘ta silliqlangan yassi yoki botiq yuzaga ega bo‘lib, mashinaning ekssentrik moslamasiga ulangan bo‘ladi . Ish jarayonida u yuqoriga va pastga xarakat qiladi. Pastga xarakat qilish vaqtida qolip ichiga kirib, moddani taxtakachlaydi. Tabletka tayyorlaydigan mashinalarning bosim kuchi yuqori puansonning pastga (qolip ichiga) qanchalik chuqur tushish darajasi bilan belgilanadi. Bu ekssentrik yordamida amalga oshiriladi.

Xampa (bunker) - tabletka tayyorlash uchun mo‘ljallangan massa joylashtirilgan moslama. Zarb bilan tabletka tayyorlaydigan mashinalarda xampa mashina tanasiga o‘rnatilgan bo‘lib, ikki qismdan iborat: xarakatsiz qismi (massa saqlovchi) va xaraktli (massani qolipga uzatuvchi) qismi - boshmoq; sirpanchiqli tabletka mashinalarida esa xampa stol bo‘yicha sirpanib oldinga va orqaga xarakat qiladi.

Ish darayonida xampa ichidagi massa qavatlanib qolmasligi uchun uning ichiga aralashtirgich joylashtirilgan bo‘ladi. Mashinaning xamma qismlari moslashtirilgan ishlash tezligiga binoan xampa qolip teshikchasi ustiga kelib, uni massa bilan to‘ldiradi va orqaga qaytadi. So‘ng taxtakachlash va taxtakachlangan tabletka itarib chiqarish jarayoni ro‘y beradi. hampa navbatdagi kelib qolipni to‘ldirishdan oldin tabletkani turtib to‘plagichga tushiradi. Bu jarayon daqiqasiga 80 martadan oshmaydi. Bu turdagi mashinalar sodda tuzilgan bo‘lganligi uchun oz miqdorda tabletka ishlab chiqarishda laboratoriya sharoitida (ilmiy tekshirish bilimgoxida) ishlatish maqsadga muvofiqdir.

Kamchiligi: ishlab chiqarish unumdorligining yuqori emasligi, shovqin bilan ishlashi, bosim bir tomonlama zarb bilan bo‘lganligi tufayli tabletka sifatiga putur etishi va xavoga chang ko‘tarilishi.

Rotatsion, revolver turdagi tabletka tayyorlaydigan mashinalar (RTM)

Revolver yoki rotatsion tabletka mashinalari murakkab tuzilishga ega bo‘lib, qoliplar soni 10 dan 65 tagacha bo‘lishi mumkin. Matritsalar stolga doira bo‘lib joylashtiriladi. Sinxron ravishda qo‘yi va yuqori puansonlar xam matritsalar bilan xarakatda bo‘ladi. hampalar soni matritsalar miqdoriga bog‘liq, ular bitta, ikkita yoki undan ortiq bo‘lishi mumkin, lekin amalda ko‘pincha ikkita bo‘ladi va ular mashina tanasiga qimirlamaydigan qilib, maxkamlab qo‘yiladi. Hozirgi vaqtda 80 dan ortiq xar xil tuzilishga ega bo‘lgan shu turdagi mashinalar mavjud. Ular qatoriga yuqori unumdorlik bilan ishlovchi, elektron qurilmalari bilan jixozlangan, ma’lum dastur asosida ishlaydigan mashinalar kiradi. Bunday qurilmalar yordamida mashinaning ishlash jarayonini boshqarib turish mumkin. Jumladan tabletkaning massasi, bosim kuchi va sifati tekshirib turiladi.

Idishlash jarayoni: puansonlar qildirakli puanson ushlagichlarga mustaxkamlangan bo‘lib, yuqori (kopir) va quyi izlari bo‘ylab xarakatlanadi.

Yuqoridagi rolik bosimni moslashtirishga pastki rolik matritsa teshikchasi xajmini, chuqurligini belgilashga xizmat qiladi. Pastki puanson kopirning eng quyi nuqtasiga yuqorigisi eng baland nuqtaga kelgan vaqtda qoli xampa ostidan o‘tib, matritsa teshigi massa bilan to‘ladi. SHundan so‘ng ikki tomonlama kopir bo‘yicha xarakatlanayotgan puansonlar asta sekin massani taxtakachlaydi. So‘ng puansonlar sekin asta ko‘tarila boshlaydi. SHunda pastki puanson tayyor tabletkani stol yuzasiga itarib chiqaradi. Bu tabletka yig‘uvchi moslama yordamida qabul idishiga tushadi. Ish japrayonida massaning bir me’yorda tushishini ta’minlash va uning qavatlanib qolmasligi uchun xampa aralashtirgichlar bilan jixozlangan bo‘ladi.

Bu turdagi mashinaning afzalliklari: YUqori unum bilan shovqinsiz ishlashi, bosimning ikki tomonlama bir me’yorida ko‘payib borishi, xampadan tabletka massasi tushishida qavatlanish yo‘q darajada bo‘lishi va x.k.

Kamchiligi: mashinaning murakkabligi, uni sozlash, ishchi qismlarini almashtirish, bir turdan boshqa turga o‘tkazish uchun mutaxassis talab qilishi.

Tabletka tayyorlanadigan mashinaning taxtakachlash jarayonida bevosita ishtirok etadigan qismlari oliy navli po‘latdan tayyorlangan bo‘lishi kerak. CHunki bu jarayon murakkab sharoitda o‘tadi: kuchli ishqalanish natijasida qoliplar isib ketib kengaishi, emirilishi, zanglashi, sinishi mumkin. Kerakli xususiyatga ega bo‘lgan material olish uchun po‘latning tarkibiga xar xil elementlar kiritiladi. Qaysi element kiritilagligiga qarab po‘lat yoriliqlanadi: u 8, 9 XS, 12 XN 2, XVG, VK 16, X6VF, TBK va x.k. Bunda elementlar oldidagi son uglerodning o‘rtacha miqdorini belgilaydi, agar ikki xonali son bo‘lsa uglerodning yuzdan bir ulishi ko‘rsatilgan bo‘lib, bunday po‘lat navi konstruksion po‘lat deb yuritiladi. Bir xonali son bo‘lsa, uglerodning undan bir ulishini ko‘rsatib, bu navni instrumental po‘lat deyiladi. Element orqasiga qo‘yilgan son uning foiz miqdorini bildiradi. Agar uglerod miqdori bir foizgacha bo‘lsa, yorliqda ko‘rsatilmaydi. Agar emlementning o‘zi ko‘rsatilib, son ko‘rsatilmasa shu elementlardan bir foizdan saqlashini bildiradi.

Misol: 9XS navli po‘lat tarkibida 0,9% uglerod, 1% xrom, 1% kremniy saqlab, instrumental po‘lat deyiladi. XVG - bu ligirlangan po‘lat bo‘lib, tarkibida xrom, volfram va marganetsdan 1% saqlaydi. 12XN 2 - bu konstruksion po‘lat bo‘lib 0,12% uglerod, 2% nikel va 1% xrom saqladi. VK - qattiq qotishmali po‘lat bo‘lib, volfram va kobaltdan 1% saqlaydi. TVK- qattiq qotishmali po‘lat bo‘lib, tarkibida 1% titan, volfram va kobalt saqlaydi.

Bir xil sharoitida XVG navli po‘latdan tayerlangan press formalar VK6 dan tayerlanganga nisbatan bir necha marta kam xizmat qiladi. X6VF xrom, volfram, vanvdiy qotishmasidan tayerlangani esa 10-15 baravar ko‘p xizmat qiladi.

Press formalar yuzasining o‘ta silliqligi puansonlar va qolip uchun 12-13 sinfga to‘g‘ri kelishi kerak.

Qattiqligi Rokveller eki Brinell usullari bo‘yicha o‘lchanadi. Bunda metall qolip yuzasiga chiniqtirilgan mvxrutiysimon po‘lat eki olmos bilan bosiladi. Qattiqlik metall yuzasida qolgan iz chuqurligiga binoan xisoblab chiqariladi va NRV indeksi bilan po‘lat zoldir bo‘lsa NRV indeksi bilan ifodalanadi. Metall qattiqligi puansonlar uchun NRV - 54-58, qolip uchun esa NRV - 58 - 62 bo‘lishi kerak.

Tabletka tayyorlaydigan mashinalarning maqsadga muvofiq, to‘g‘ri va uzoq vaqt ishlashini ta’minlashda qolip diametri bilan puanson diametrlari o‘rtasidagi farq ma’lum darajada bo‘lishi kerak. Smith ning ma’lumoti bo‘yicha, 8 - 12 mm diametrli qolip teshiqkalari uchun puanson diametri o‘rtasidagi farq 0,05 mm ni tashkil qilsa maqsadga muvofiq deb qaraladi. Ayrim mutaxassislar esa bunday oraliqni 0,01 - 0,05 mm belgilaydilar. Demak, oraliq farqi kattaligi dori moddalarning fizik-kimyoviy xususiyatlaridan va tabletkaning katta-kichikligidan kelib chiqishi kerak. Ishlash jarayonida vaqti-vaqti bilan puanson va qolipning ishchi yuzalari silliqlanib turiladi. Ayrim xollarda esa uglerod, azot va metall bug‘lari bilan ishlov berilib qayta tiklanadi.

Tabletka tayyorlash o‘rtacha 80-120 mPa bosimda olib boriladi. Agar modda qayshqoq bo‘lsa kamroq, tarang bo‘lganda esa yuqoriroq bosimda olib boriladi. Bunda taxtakachlangan tabletkani qolipdan itarib chiqarish kuchi taxtakachlash uchun sarflangan kuchning taxminan 10% ini tashkil etishi maqsadga muvofiq.

Taxtakachlash bosimini belgilash. Buning uchun quyi puansonni qolipga asos qilgan xolda 0,3-0,5 g massa solinadi. Keyin yuqori puanson kiygizilib, taxtakachlash asbobining plunjeriga joylashtiriladi. So‘ng ushlagich yordamida asta-sekin ma’lum bosim xosil qilinadi. Masalan, natriy bromidning og‘irligi 0,5 g, diametri 9 mm bo‘lgan tabletkasini tayyorlash uchun 160 mPa (1600 kg/sm²) bosim etarli bo‘ladi. U quyidagicha xisoblanadi:

bu erda: R_man  - manometr ko‘rsatkichi, atm.;

26,4 - gidrotaxtakachlash plunjerining yuzasi, sm²;

S _tabl.  - tabletka yuzasi, sm².

Demak, og‘irligi 0,5 g, diametri 9 mm bo‘lgan natriy bromid tabletkasi OST 64-7-170-75 talabiga javob berishi uchun 40 atmosfera bosim ko‘rsatkichida taxtakachlash lozim, bu esa 160 mPa (1600 g/sm 52 0) ga to‘g‘ri keladi.

Qolip teshikchasidagi tabletkani itarib chiqarish uchun sarflanadigan kuchni aniqlash. Bu maqsadda quyidagi tenglamadan foydalaniladi:

bu erda: S_yon. - tabletkaning yon satxi, ya’ni  rh;

S_yon. = 2hr

r - tabletka radiusi, sm;

h - tabletka balandligi, sm;

   - 3,14.

1.Presslanadigan massaning texnologik xossalarini aniqlashdan ko‘zlanadigan maqsad.

2. Moddaning texnologik xossalariga ta’sir qiladigan omillar.

3.Dori moddalarini zarrachalar tuzilishini, massaning texnologik xossalariga ta’siri.

4. Massalarda aniqlanadigan texnologik ko‘rsatkichlaralar:

4.1. Fraksion tarkib;

4.2. Sochiluvchanlik;

4.3. Sochiluvchan zichlik;

4.4. Taxtakachlanuvchanlik;

4.5. Zichlanish koefitsienti;

4.6. Suv shimish koefitsienti;

4.7. G‘ovakligi.

Substansiyalarni fizik-kimyoviy va texnologik xossalarini o‘rganishda kuzatiladigan maqsad, tabletka tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalarni turi va miqdorini hamda mo‘‘tadil texnologik jarayonni ilmiy jihatdan asoslashdir. Sustansiyalarni texnologik xossalari ko‘p jixatdan ularni zarrachalarini tuzilishiga, o‘lchamlariga, qoldiq namligiga bog‘liq bo‘ladi.

Presslash murakkab jarayon bo‘lib, unda presslanadigan moddaning zarrachalarini kristallik tuzilishi ko‘p jihatdan massaning texnologik xossalari va tabletkaning sifatini belgilaydi.

Zarrachaning kristallik tuzilishini aniqlash

Dori moddalarini texnologik xossalari ko‘p jihatdan ularni zarrachalarini tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Zarrachalarni shakli esa sintez sharoitiga, ishlatiladigan erituvchilar tabiatiga, cho‘ktirish shgaroitiga, quritish, maydalash kabi omillarga bog‘liq bo‘ladi. SHunday qilib, zarrachalarni tuzilishini aniqlash katta amaliy ahamiyatgaega.

Moddalar amorf va kristallik tuzilishga qarab 6 xil bo‘ladi:

1. Kub holidagilar;

2. Geksagenal;

3. Tetragenal;

4. Romba;

5. Monoklinik;

6. Triklinik.

Eng ko‘p tarqalgani - monoklinik shakldagisi bo‘lib, 40% ni tashkil qiladi moddalarni. Kristallik tuzilishi biologik mikroskop yoki elektron mikroskoplarda aniqlanadi. Kristallik tuzilishiga qarab moddalar uchun texnologik jarayon tanlanadi. SHu jihatdan taxtakachlanadigan moddalar uch guruhga bo‘linadi (Borzunov E.E., Mahkamov S.M.). Birinchi guruhga kiruvchi moddalar anizodiametrik (ignasimon, tayoqcha, prizma) kristallik shaklga ega bo‘lib, ularning uzunligi balandligi va enidan katta bo‘ladi (analgin, efedrin gidroxlorid, salitsil kislotasi, rutin, sulgin va h.k.). Ular mayda va g‘ovak bo‘lib, yaxshi zichlanish xossasiga ega.

Ikkinchi guruhga kiruvchi moddalar plastinka (qipiqsimon taxtacha) kristall shaklida bo‘lib, sochiluvchanligi katta, zichlanishi qiyin bo‘lib, kam g‘ovaklikka ega (amidopirin, anestezin, dimedrol, dibazol, papaverin gidroxlorid, streptotsid, fenatsitin va h.k.).

Uchinchi guruhga kiruvchi moddalar izodiametrik dumaloq yoki ko‘p qirrali kub shaklida bo‘lib, yirik zichlanishi va g‘ovakligi kichik bo‘ladi (kaliy karbonati, kalsiy bromidi, natriy xloridi, sut qandi, saxaroza va h.k.).

Moddalarning kristallik shakli qancha murakkab bo‘lsa, ularning bir-biriga yopishishi shuncha oson bo‘ladi. SHuning uchun bu xossalariga qarab bog‘lovchi modda va taxtakachlash jarayonining bosimini tanlab olish mumkin

Massaning saralanishini aniqlash

Massani saralash uchun uning 100 grammini har hil diametrli (masalan: 3 mm, 2 mm, 1 mm, 0,5 mm, 0,25 mm) teshiglarga ega bo‘lgan bir nechta ketma-ket qo‘yilgan elaklar to‘plami orqali elanadi. Saralash quyidagicha olib boriladi: 100 g massani eng yuqoridagi elakka solib, qopqog‘i yopilgach, tebranma (36 rad/sek) asbobga 5 daqiqaga qo‘yiladi. 1 daqiqadan so‘ng elaklar ochilib, har bir elakdagi modda tortiladi va olingan natijalar jadvalga yoziladi. Bunda elak ustida qolgan "+" bilan, elakdan o‘tgan "-" ishorasi bilanbelgilanadi.

Bu ko‘rsatkichga qarab, massaning sochiluvchanligi va tabletka massasining doimiyligini, uning sifatini nazariy tomondan asoslab berish mumkin. Fraksiyalar orasidagi farq qancha kichik bo‘lsa, u shunchalik maqsadga muvofiq bo‘ladi.

Tabletka tayyorlanish lozim bo‘lgan massaning sochiluvchanlik zichligini aniqlash

Sochiluvchan zichliq shu modda massasining egallagan hajmi birligiga nisbatidir. Bu kattalik tabletka tayyorlanayotgan qolip teshigining hajmini va massa doimiyligini oldindan aniqlash uchun xizmat qiladi. Aniqlashni silindrda, tabletka tayyorlanadigan qoliplarda yoki 545 AK-3 asbobida olib boriladi. Buning uchun stolga qo‘yilgan pergament qog‘oz ustidagi silindr taxtakachlanadigan massa bilan to‘ldiriladi. Ortiqcha massa chizg‘ich yordamida surib qo‘yiladi, so‘ng silindr ichidagi massa tortilib, uning hajmiga bo‘linadi. Masalan, diametri 25mm va balandligi 22,3mm bo‘lgan silindrdagi amidopirin massasi 6 g.

Qolipdagi taxtakachlanadigan massa katta g‘ovaklikka ega bo‘ladi va u zarrachalarning katta-kichikligiga, geometrik shakliga, joylanish holatiga va massaning saralanish tarkibiga bog‘liq bo‘ladi. Amalda g‘ovaklikni aniqlash uchun qolipdagi massani va undan oldin hosil bo‘lgan tabletka hajmlarining farqidan foydalaniladi. Buni amidopirinning g‘ovakligini aniqlash misolida ko‘rib chiqamiz. Hajmi 11,5 sm 53 0 bo‘lgan qolipdagi amidopirin massasi 6 g bo‘lsa, uning g‘ovakligi topilsin. Ishni osonlashtirish uchun 0,4 g amidopirin diametri 9 mm bo‘lgan qolipda, 680 MPa (6800 kg/sm 52 0) bosimda taxtakachlanadi, deb olamiz.

Bu bosimda g‘ovaklik nolga teng deb qabul qilinadi. Hosil bo‘lgan tabletka torzion tarozida tortiladi va quyidagicha hisoblash olib boriladi:

h - tabletkaning diametri, 0,53 sm;

m - tabletka massasi, 0,3880 g;

V - tabletka hajmi, 3,14x(0,45) 52 0x0,53= 0,3369 sm 53 0.

Agar, 0,3880 g - 0,3369 sm³ ga teng bo‘lsa,

6 g - X

Demak, qolip hajmi 11,5 sm³ dan qolip ichidagi amidopirin hajmi 5,98 sm³ni ayirsak, shu massaning g‘ovakligi chiqadi:

11,5-5,98=5,52 sm³

Bu kattalikni foizda ifodalaymiz:

11,5 - 100%

5,52 - X

Demak, qolipdagi amidopirin massasi 48% g‘ovaklikka ega ekan. Massaning g‘ovakligini aniqlash yordamchi moddalar va press formalar tayyorlashda nazariy tomondan asoslash uchun xizmat qiladi.

Sochiluvchanlikni 5,0-100,0 massada shisha yoki metall voronkada "Erveka" yoki VP-12A asbobida aniqlanadi. Bu asbob tana va mahrutiysimon voronkadan iborat bo‘lib, elektr yurgich orqali harakatlanadi.

Ishlash tartibi: 50,0 g massani 0,01 g aniqlikda tortib olib, xampaga joylashtiriladi va asbob elektr tarmog‘iga ulanadi. Bunda elektromagnit harakatga kelib, xampadagi massani 20 soniya davomida zichlanadi. So‘ngra xampa ostini ochib, massani o‘tish vaqti o‘lchanadi.

Sochiluvchanlik quyidagicha hisoblanadi:

Bu erda: V-sochiluvchanlik, kg/s;

m-massa, kg;

t-tajriba vaqti, s;

20-zichlashga ketgan vaqt.

Sochiluvchanlik tabletka tayyorlaydigan mashinaning bir me’yorda ishlashini, tabletkalarning og‘irligi bir xilda bo‘lishini va uning fizik-mexanik ko‘rsatkichlarining me’yorida bo‘lishini nazariy jihatdan bilishga yordam beradi. Massa sochiluvchanligining yomon bo‘lishi granula tayyorlash jarayonining qayta ko‘rilishi yoki antifraksion moddalar qo‘shishni taqozo qiladi.

Qo‘lda ishlaydigan gidropress asbobida 1200 kg/sm 52 0 bosimda 0,5 g massagni diametri 11 mm li qolipda taxtakachlab aniqlanadi. Manometr ko‘rsatkichining bosimga mutanosibligi quyidagicha bo‘ladi:

Manometr ko‘rsatkichining I atm. bosimi diametri 6 mm li qolipda 93,4 kg/sm 52 0 ga to‘g‘ri keladi.

I atm. -"- 7 mm -"- 68,6 kg/sm²

I atm. -"- 8 mm -"- 52,5 kg/sm²

I atm. -"- 9 mm -"- 41,5 kg/sm²

I atm. -"- 10 mm -"- 33,6 kg/sm²

I atm. -"- 11 mm -"- 27,8 kg/sm²

Taxtakachlangan tabletka qolipdan itarib chiqarish uchun yuqori paunson olingan qolip ustiga ikki tomoni teshik maxrutiy joylashtiriladi va tabletka qolipdan chiqquncha ushlagich yordamida bosim beriladi. Olingan tabletka og‘irligi torzion tarozida, balandligi esa mikrometr yordamida aniqlanadi. Taxtakachlanish kg (N) yoki uning ko‘rsatkichi bilan ifodalanadi. Taxtakachlanish ko‘rsatkichi quyidagicha hisoblanadi:

Bu erda: m-tabletka massasi 6,0 g;

h-tabletka balandligi, sm.

Masalan, amidopirin massasi 0,5 g, tabletkasining og‘irligi 0,48 g, balandligi 0,45 sm bo‘lsa, presslanish ko‘rsatkichi:

Presslanish ko‘rsatkichiga qarab, tayyorlanishi lozim bo‘lgan tabletkalarning diametrini balandligiga bo‘lgan nisbati DF talabiga javob berish yoki bermasligini nazariy tomondan asoslab berish mumkin.

Buning uchun 0,5 g massa diametri 11 mm, balandligi 22,3 mm bo‘lgan qolipda 1200 kg/sm 52 0 bosimda presslanadi. Zichlanish ko‘rsatkichi olingan massaning qolipdagi presslanguncha bo‘lgan balandligining tabletka balandligiga nisbatiga teng.

1. 
   To‘g‘ridan-to‘g‘ri presslab olingan tabletkalarning afzalligi.
   
2. 
   To‘g‘ridan-to‘g‘ri presslashda zarrachalar tuzilishining ahamiyati.
   
3. 
   To‘g‘ridan-to‘g‘ri presslash usullari.
   
4. 
   Trituratsion tabletkalar texnologiyasi, ishlatiladigan yordamchi moddalar.
   
5. 
   Mikrotabletkalar nomenklaturasi.
   

Dori moddalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri presslab tabletka olish katta amaliy va nazariy ahamiyatga ega. To‘g‘ridan-to‘g‘ri presslab tabletka olishda texnologik bosqichlar bir muncha qisqaradi, substansiya namlik va harorat ta’siriga uchramaydi, iloji boricha yordamchi moddalar qo‘shilmaydi yoki oz miqdorda qo‘shiladi. Bu esa energiya tejamkorligiga, texnologik jarayonni soddalashuviga olib keladi. Bu tadbirlar katta iqtisodiy samara beradi va mahsulotni tannarxini arzonlashuviga ko‘maklashadi. Eng muhimi adabiyotlarda keltirilgan ma’lumotlarga qaraganda, to‘g‘ridan-to‘g‘ri presslab olingan tabletkalarni biosamaradorligi nam donadorlash orqali olinganga qaraganda biologik ta’siri yuqoriligini ko‘rsatdi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri presslab tabletka olish uchun dori modda ijobiy texnologik xossalarni namoyon etishi, dozasi 0,05 g dan kam bo‘lmasligi va suvda yaxshi erishi kerak.

Bunday xossalarni natriy xlorid, geksametilentetramin, kaliy bromid, kaliy yodidlar namoyon etadi, shuning uchun ularni yordamchi moddalar qo‘shmasdan presslab sifatli tabletka olish mumkin.

Umuman olganda moddalarni texnologik xossalari ko‘p jihatdan zarrachalarini tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. E.E.Borzunovni tasnifi bo‘yicha hamma moddalar zarrachalarini shakliga qarab anizodiametrik va izodiametriklarga bo‘linadi.

Anizodiametrik guruhga mansub bo‘lgan moddalarni balandligi enidan birnecha marta katta,zichlanishi qiyin kechadi.Zarracha shakli tayoqchasimon,rombik,g‘o‘la,plastinkasimon bo‘lib,bu guruxdagi preparatlarni to‘g‘ridan to‘g‘ri preslash imkoniyati kam bo‘ladi. Masalan: Analgin,rutin,dimedrol,fitin,efedrin g/x va x.z.o lar.

Izodiametrik guruxiga esa sharsimon,kubsimon shakdagi zarrachalar kirib,odatta ijobiy sochiluvchanlik va sochiluvchan zichlikni namoyon etadi. Unday preparatlarga yordamchi moddalar qo‘shmasdan preslash mumkin bo‘ladi.Ularga yuqorida nomlari zikr etilgan dori preparatlari kiradi. Keyingi yillar bizni olib borgan tadqiqotlarimiz anizodiametrik guruxga mansub bo‘lgan preparatlarga yordamchi moddalar qo‘shib,namlik miqdorini meyoriga keltirib to‘g‘ridan to‘g‘ri sifatli tabletka olish mumkinligini ko‘rsatdi.Bularga feramid, paxikarpin g/y, kofein bilan,geksametilentetramin,anestezin va x.k.o misol bo‘ladi. Xozirgi vaqtda to‘g‘ridan to‘g‘ri presslashni 3 xil usuli bor. Preslanadigan moddani sochiluvchanligini yaxshilovchi yordamchi moddalar qo‘shish,moddani qolipga majburan uzatish va maqsadga muvofiq zarrachani sintez qilish. To‘g‘ridan-to‘g‘ri presslab tabletka olishda moddani zarrachalarining kattaligi, sochiluvchanligi, qoldiq namlik va boshqa xossalari katta axamiyatga egadir.

Masalan, natriy xloridni to‘g‘ridan-to‘g‘ri presslab tabletka olish uchun uzunchoq shakldagi zarrachalar maqsadga muvofiq bo‘lib, sharsimon zarrachalarni presslash ancha qiyin bo‘ladi. M: sut qandi, fenil salitsilat, geksametilentetramin, feramid va h.k. SHuning bunday moddalarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri presslash mumkin bo‘ladi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri presslab tabletka olishni keng tarqalgan usullaridan biri massani sochiluvchanligini yaxshilovchi yordamchi moddalar qo‘shishdir. Bu maqsadda, karboksimetilsellyuloza va uni natriyli tuzi, 30% gacha quruq sut zardobi, amilaza, sorbital, glyukoza, kraxmal va kalsiy stearat, qand bilan ksilit aralashmasi, o‘lchami 1 mm bo‘lgan eritilgan mannit, glyukoza va kraxmal aralashmasi (7+1+2), o‘ta maydalangan kraxmal, luviskol A64 (vinilpirolidin va vinilatsetitlarning sopolimerlari), aerosil, magniy stearat va talk aralashmasi (1+9), kraxmalga 10% kakao moyi qo‘shilgan aralashmalar va h.k.

Yuqoridagi yordamchi moddalarni qo‘shib vitaminlar, alkaloidlar, glikozidlar, fenolftalein, sulfadimezin, fenolbarbital, efedrin gidroxlorid, askorbin kislotasi, natriy gidrokarbonat, kalsiy laktat, ftivazidni Na-PASK bilan aralashmasi, streptotsid, fenatsetin, bruneomitsin tabletkalari olingan. Bu tabletkalarni tayyorlash texnologiyasi quyidagicha. Dori va yordamchi modda yaxshilab aralashtiriladi va tabletka mashinasida presslanadi. Bu usulni eng asosiy kamchiliklari: massa qavatlanishi, dozasi kichik bo‘lgan tabletkalarda ta’sir qiluvchi moddani bir xil tarqalmasligi va yuqori bosim kerakligi. Odatda yuqori bosimda ishlagan mashinalar mudddatidan ilgari emiriladi.

Bu kamchiliklarni ayrimlarini quyidagi tadbirlar orqali yo‘qotish mumkin: massani qolipga majburan uzatish. Bu mashinani ishchi qismiga ayrim o‘zgartirishlar orqali amalga oshiriladi. Masalan, boshmoqni tebratish, qolipni ma’lum burchakkacha aylantirish, voronkaga yulduzsimon aralashtirgich o‘rnatish orqali amalga oshiriladi.

Presslanadigan materialni vakuum hosil qilib qolipga tortish orqali. Mutaxassislarning fikricha, materialni qolipga majburiy uzatish, vakuum liniyaga ulash va h.k.lar.

To‘g‘ridan-to‘g‘ri presslash osongina hal bo‘lar edi, agar presslanadigan modda ijobiy sochiluvchanlik va zarrachalarni o‘zaro birikishi yaxshi bo‘lsa.

Ana shunday maqsadga muvofiq zarrachali moddalar sintez qilingan (atsetilsalitsil kislota, salitsilamid va boshqalar). Lekin bunday sintez murakkab va qimmatga tushadi.

Maqsadga muvofiq perekristallizatsiya qilish ham shu yo‘nalishni bir usuli. Umuman olganda maqsadga muvofiq sintez kelajagi porloq usullardan hisoblanadi.

Mikrotabletkalar

Trituratsion yoki mikrotabletkalar moddalarni taxtakachlash yo‘li bilan olinmay, qoliplash usulida tayyorlanadi. Ularning massasi 0,05 g gacha bo‘ladi. Tabletkalar tarkibiga kiruvchi ta’sir qiluvchi modda kam miqdorda bo‘lsa, presslash jarayonida bosim ta’siridan portlash ro‘y berishi lozim bo‘lsa, tabletka tayyorlanadigan massa tarkibida zaxarli moddalar bo‘lganligi sababli, presslash jarayonida changlanishi va ishchilar sog‘lig‘iga, atrof muhitga zarar etkazishi mumkin bo‘lgan moddalardan mikrotabletkalar tayyorlanadi.

Mikrotabletkalarning sifatini tekshirishda ta’sir etuvchi modda miqdori va fizik mexanik ko‘rsatkichlari aniqlanadi. Mikrotabletkalar uchun o‘rtacha og‘irlikdagi farq +20% dan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Trituratsion tabletkalarga nitroglitserin, rux sulfat, rux sulfat bilan borat kislotasi, riboflavin bilan askorbin kislotasi va boshqalar kiradi.

Bu sohada 1910 yilda rus olimi I.I.Budsko tomonidan bajarilgan doktorlik dissertatsiya diqqatga sazovordir. U ko‘z kasalliklarida ishlatiladigan dorilardan trituratsion tabletkalar tayyorlab, ko‘z tomchilari o‘rnida ishlatishni taklif etgan. Ammo bu fikr esdan chiqib, ahamiyatsiz qolib ketdi. Agar tomchi dorilarni ishlatishda hatolik 300% gacha bo‘lishini hisobga olinsa, ularni qulay mikrotabletka holida yoki hozirgi vaqtda ko‘zga ishlatiladigan “parda dori” shaklida chiqarilishi ahamiyattga ega. Mikrotabletkalarni tayyorlashda maxsus qurilma – tablekta mashinasi tipidagi dastgoh ishlatiladi.

Nitroglitserin tabletkasi (tabulettae nitroglycerini)

nitroglycerini 0,000500

Sacchari 0,009480

Glucosi 0,000963

Amyli 0,008890

Spiritus aethylici 40% q.s.

Massa tayyorlash tabletka massasini tayyorlashga o‘xshaydi. Namlangan massa granulyatordan o‘tkazilib, dastgohda diametri 4 mm, og‘irligi 0,027 g dan presslanadi. Tabletkalar quritilib saralanadi. Naychalarga qadoqlanadi va sterillanadi.

1. 
   Tabletkalarni qobig‘ bilan qoplashdan maqsad;
   
2. 
   Qobig‘lashda ishlatiladigan yordamchi moddalar, ularning tavsifi;
   
3. 
   Qobig‘lash usullari:
   
   1. 
      Obakilash, uni bosqichlari, ijobiy va salbiy tomonlari.
      
   2. 
      Taxtakachlab qobig‘lash, ishlatiladigan dastgohlar. Afzalliklari.
      
   3. 
      Parda hosil qilib qoplash:
      
      1. 
         Erituvchilar.
         
      2. 
         Parda hosil qiluvchilar.
         
      3. 
         Plastifikatorlar.
         
4. 
   Drajeni qobig‘langan tabletkadan farqi.
   

Tabletkalarning qobig‘ bilan qoplash uchun yuqorida keltirilgan yordamchi moddalardan tashqari shellak, mum, titan IV oksidi, bug‘doy uni, tropeolin 00, oziq-ovqat sanoatida ishlatiladigan rang beruvchi moddalar, mineral va usimlik yog‘lari, magniy oksidi kabi moddalar ishlatiladi.

Qobig‘ bilan qoplash uchun ikki tomoni qabariq tabletkalar ishlatiladi. Tabletkalarni qobig‘ bilan qoplashga mamlakatimizda, ayniqsa xorijiy mamlakatlarda katta qiziqish bilan qaraladi. Shuning uchun bu maqsadda keltirilgan retsepturalar rang-barang bo‘lib, turli usullar bilan amalga oshiriladi.

Qobig‘ bilan qoplash taxtakachlash, obakilash (drajirovanie) va parda hosil qilish usullari yordamida amalga oshiriladi. Obakilash yo‘li bilan qoplangan tabletka og‘irligi qoplanguncha bo‘lgan o‘z og‘irligiga qaraganda 2 marta ko‘p bo‘lmasligi kerak.

Taxtakachlash usulida qobig‘ og‘irligi tabletka massasining 50-100% dan, yupqa parda bilan qoplashda esa 3% dan oshmasligi kerak.

Obakilash usuli. . Bu qadimiy va oddiy usul bo‘lib, maxsus qizil misdan tayyorlangan va ma’lum shaklga ega bo‘lgan obakilash qozonlarida olib boriladi (rasm). Obakilash jarayoni 4 bosqichdan: namlash, qavatlash, silliqlash va pardoz berishlardan iborat.

Namlash. Obakilash qozoniga solingan tabletkalar qand qiyomi bilan oldin qo‘lda, so‘ngra mexanik ravishda aralashtiriladi. Bunda har bir tabletka sathi bir me’yorda namlandi. So‘ng qozon ishlab turganida 1:1 nisbatda tayyorlangan magniy oksidi bilan bug‘doy uni aralashmasini solib, tabletka ustini bir hil qoplanguncha aralashtiriladi, so‘ngra qog‘ozga filtrlangan va isitilgan toza havo yuborib quritiladi. SHu tarzda bu jarayon 3-4 marta qaytariladi.

Qavatlash. Tabletka qand sharbati, bug‘doy uni va bo‘yoq qo‘shib tayyorlangan bo‘tqa yordamida 3-4 marta qavatlanadi. Har bir qavat hosil qilingaidan so‘ng quritiladi.

Silliqlash. Tabletkalarning usti bir tekisda qavatlanmaydi. SHuning uchun pardoz berish bosqichi sifatli va tez bo‘lishini ta’minlash uchun ular silliqlanadilar. Buning uchun tabletkalar toza obakilash qozoniga o‘tkazilib, qozon ma’lum vaqt davomida ishlatiladi. Bunda tabletkalar o‘zaro va qozon devori bilan ishqalanishi natijasida tekislanib silliqlanadi.

Pardozlash - jilo berish

Obakilash usuli murakkab, qo‘p bosqichli, nazariy tomondan asoslanmagan, uzoq vaqt (80 soatgacha) talab qiladi. XNIXFI olimlari suspenzion usulini taklif etdi. Bu usulda 10 soat davomida tabletkani qoplash mumkin.

Mohiyati: PVP 0,75% li suvdagi eritmasini tayyorlab, undan qand qiyomi tayyorlanadi. So‘ngra sovugan qiyomga ketma ket 1% aerosil (turg‘unlashtiruvchi, 1% titan IV oksidi (pigment), 14% magniy karbonat va 1% talk qo‘shib aralashtiriladi. So‘ng qozonga forsunka orqali bu suspenziya purkalanadi, har safar tabletkani og‘irligining 4-5% miqdorida. Qozonni aylantirish davom ettiriladi. Keyin issiq havo yuboriladi va jarayon takrorlanadi. Jilo berish uchun tabletka og‘irligi 0,05% miqdorda aralashma (mum,vazelin moyi, talk) solib aylantirishi davom ettiriladi.

Pardozlash. Silliqlangan tabletkalar elab, mayda zarrachalardan tozalab, obakilash qozoniga o‘tkaziladi. Alohida retsept bilan tayyorlangan pardozlovchi modda yordamida tabletka sathi bpqa chiroyli qavat bilan qoplanadi. Ma’lum vaqt quritish jarayonidan so‘ng, pardozlash yana 3-4 marta takrorlanadi. So‘ngra qozon ma’lum vaqt ishlatib qo‘yiladi. Bunda tabletkalar o‘zaro va devor sathiga ishqalanishi natijasida silliqlanadi, pardozlanadi. Pardozlovchi massa tarkibiga mum, parfin, o‘simlik moyi, stearinlar kirishi yoki boshqa retsepturada tayyorlanishi mumkin. Ayrim vaqtlarda pardoz berish bosqichi quyidagicha bajariladi: obakilash qozoni oldindan qizdirilib, 0,5 -1 mm qalinlikda mum bilan qoplaneadi, so‘ngra tabletka solib, qozon ishlatib qo‘yiladi.

Obakilash usuli ko‘p qo‘llaniladigan va oddiy bo‘lishiga qaramasdan qo‘p vaqt va bilim talab qiladi. Hozircha tabletkadagi qoplamalar qalinligi nazariy tomondan asoslanmagan. Obakilash jarayonida o‘ziga xos nozik tomonlari e’tiborsiz qolsa, tabletkalar bir-biriga yopishib qoladi. Tayyor bo‘lgan tabletkalarda esa taranglik qaytish natijasida chatnab darz ketishi mumkin. Hozirgi vaqtda obakilash jarayoni yarim avtomat tarzda ishlaydigan usulda olib boriladi. YUqorida bayon qilingan boskichlar oldindan mo‘ljallangan dastur bo‘yicha avtomatik tarzda bosqimcha-bosqich olib boriladi.

Taxtakachlash usulida qobig‘lash. Bu usulda tabletkani qoplash "Draicota" tipidagi mashinalarda olib boriladi (rasm). Dastgox ikkita rotatsion mashina majmuasidan iborat bo‘lib, birida tabletka tayyorlanadi, u sinxron ravishda ikkinchi mashinaning qolipiga o‘tkaziladi. Ikkinchi mashinaning qolipini diametri birinchinikidan 1-2 mm kattaroq bo‘lishi kerak. Qobig‘ tarkibi oldindan donador shaklga keltirilgan bo‘lishi kerak. Bu massa ikkinchi mashinaning hampasidan avtomatik ravishda qobig‘ og‘irligini 50% miqdorida qolipga kelib tushadi. SHundan so‘ng birinchi mashinada tayyorlangan tabletka massa ustiga o‘tkazilgach, qolgan 50% tabletka ustiga tushadi va u taxtakachlanadi. Bosim ta’sirida qobig‘ massasi yumshaydi va tabletka ustini xar tomonlama o‘rab qoplaydi.

Bu usul bilan qoplash uchun juda ko‘p tarkiblar tavsiya etilgan. SHulardan bir nechtasini qo‘rsatib o‘tamiz:

1. Qand, kraxmal, glyukoza 33 qismdan, stearin kislotasi – 1 qism.

2. Natriy AFS yoki MFS 10 qism, laktoza 89 qism, kalsiy stearati - 1 qism.

3. OPS - 0,4 qism, laktoza -98,6 qism, kalsiy stearati – 1 qism va h.k.

Parda hosil qilib qoplash. Bu usul zamonaviy bo‘lib, kelajagi porloq, estetik jihatdan maqsadga muvofiq hisoblanadi.

Parda bilan qoplash bir necha hil usulda amalga oshiriladi: eritmaga botirib olish, obakilash va maxsus qurilmada "yolg‘on yuza" hosil qilib olish bilan.

Eritmaga botirib olish oddiy moslama yordamida amalga oshiriladi. Buning uchun tabletkaning bir tomonidan so‘rg‘ich yordamida ushlab turgan holda ikkinchi tomoni eritmaga botirib olinadi. Keyin tabletkaning boshqa tomoni botirib olinadi, bu jarayon bir necha marta qaytariladi. Bunday moslama yordamida soatiga 5000-8000 tabletka qoplanishi mumkin.

Obakilash usuli bilan qoplash maxsus qozonda olib boriladi va bu yarim avtomat usulida qoplashdan farq qilmaydi. Bu usul bilan qoplash uchun alohida sharoit yaratish lozim. Erituvchilar yong‘in tomonidan havfli va zaharli bo‘lganligini alohida qayd etish lozim. Hozirgi vaqtda yangi yo‘nalish polimer moddalarni organik erituvchilarda eritib purkash usulida qoplash bo‘lib, bu usul "yolg‘on qaynoq yuza"da amalga oshiriladi (rasm). Bu murakkab qurilma bo‘lib, ish bajariladigan qismiga tabletka solinadi. Qurilmaning tubidan tozalangan, ma’lum haroratgacha isitilgan va siqilgan havo uzluksiz yuboriladi. Bunda tabletkalar qo‘tarilib, muallaq xolatga kelib, "yolg‘on qaynoq yuza" hosil qiladi. Moslamaning yuqori tomonidan vaqti-vaqti bilan tez uchuvchi organik erituvchida eritilgan qobig‘ eritmas purkaladi. Bu jarayon tabletka ustida ma’lum qalinlikdagi qobig‘ hosil bo‘lguncha purkaladi.

Sobiq Ittifoqda qo‘zga ko‘ringan olim Groshovыy T.A.ning doktorlik dissertatsiyasi shunga bag‘ishlangan bo‘lib, chuqur matematik muloxazalar bilan bu usul afzalliklarini nazariy tomondan asoslabbergan.

Qobig‘ qalinligi quyidagi tenglama bilan hisoblanadi:

bu erda: l - qatlam qalinligi, m;

m - qobig‘ og‘irligi, g;

s - qobig‘ zichligi, g/sm³;

S - tabletkaning yuzasi, sm².

Qobig‘ og‘irligi quyidagi tenglama yordamida hisoblanadi:

bu erda: m₁ - qobig‘lanmagan tabletka massasi, g;

m₂ - qobig‘langan tabletka massasi, g;

n - tabletkalar soni.

Qobig‘ni qayshqoqlik xususiyatini oshirish maqsadida plastifikatorlar (vazelin moyi, kanakunjut moyi, tvin va h.k.) qo‘shiladi. Aks holda qobig‘langan tabletkani chatnashi kuzatiladi.

Parda hosil qilib qoplash uchun parda hosil qiluvchi eritma kerak. Eritma esa quyidagi qismlardan tashkil topgan: erituvchi parda hosil qiluvchilar va plastifikatorlar. Parda hosil qilib qoplash uchun erituvchi sifatida efir, atseton, etil spirti, xloroform va ularni aralashmasi ishlatiladi. Parda xosil qiluvchilar sifatida yuqori molekulali tabiiy va sintetik birikmalardan MS, Na KMS, PVS, PVP, ES, ATS, shellak, sidlak, AFS, MFS va boshqalar ishlatiladi. Plastifikator sifatida vazelin moyi, kanakunjut moyi, Tvin-80 va boshqalar ishlatiladi. Eritmani tayyorlash maxsus, zich berkitiladigan, aralashtirgichli reaktorlarda olib boriladi. Avval organik erituvchida parda hosil qiluvchi modda eritiladi, so‘ng plastifikatorlarni solib aralashtiriladi va filtrlanadi. Tayyor eritma qoplash bo‘limiga uzatiladi.

Bu qattiq dori turi bo‘lib, tabletkalardan farqli ularoq, obakilash qozonida mayda granula (shakar) ustiga yordamchi moddalar bilan ta’sir etuvchi modda aralashmasini qayta-qayta qoplash bilan olinadi. Bularning og‘irligi 1 g dan oshmasligi kerak, og‘irliklar farqi +15% dan ortiq bo‘lmasligi kerak.

Ularni olish, tekshirish qobig‘langan tabletkalarga o‘xshash bo‘ladi. Bu usul qo‘proq konditer sanoatida ishlatiladi. Farmatsiya sanoatida esa, darmon dorila va ularning majmuasini ishlab chiqarishda qo‘llaniladi.

X DF da drajega bag‘ishlangan 5 ta maqola keltirilgan bo‘lib, shulardan bittasi umumiy va 4 tasi aminazi, diazolin, dikolin, propazinlarga bag‘ishlangan.

Tabletkalarni qobig‘ bilan qoplash vaqtida bir-biri bilan kimyoviy reaksiyaga kirishadigan murakkab tarkib ham ishlatilishi mumkin. Misol sifatida quydagi tarkibni keltirish mumkin:

Acidi ascorbinici - 0,150 g

Acidi Nicotinici - 0,025 g

Phenobarbitali - 0,015 g

Methionini - 0,015 g

Bu erda askorbin kislotasi bilan metionin o‘zaro reaksiyaga kirishishi mumkin. SHu sababli bu tarkibda tabletka tayyorlash uch bosqichda amalga oshiriladi.

I-bosqichda quyida keltirilgan tarkibda granula tayyorlanib, taxtakachlanadi:

Askorbin kislotasi - 0,150 g

Kraxmal - 0,0009 g

Kalsiy stearati - 0,001 g

Hosil bo‘lgan tabletka diametri 6 mm, massasi 0,16 g bo‘ladi.

II-bosqichda bu tabletka ustiga quyidagi tabletka ustiga quyidagi tarkibdagi granula taxtakachlanadi:

SHakar qandi - 0,0530 g

Kraxmal - 0,0966 g

Kalsiy stearati - 0,1500 g

Bunda diametri 9 mm va og‘irligi 0,31 g li tabletka hosil bo‘ladi.

III-bosqichda hosil bo‘lgan qobig‘ ustiga quyidagi tarkibda tayyorlangan granulalara taxtakachlanadi:

Metionin - 0,15 g

Nikotin kislotasi - 0,025 g

Fenobarbital - 0,015 g

Qand - 0,03 g

Kraxmal - 0,116 g

Kalsiy stearat - 0,001 g

Talk - 0,003 g .

- 0,34 g

Natijada massasi 0,65 g, diametri 12 mm li tabletka xosil bo‘ladi.

SHu usulda oshqozon va ichakda ta’sir ko‘rsatadigan tabletkalar tayyorlanadi. Ular ko‘p marta ta’sir ko‘rsatadigan tabletkalar deb ataladi. Rangli moddalardan tabletka tayyorlashda, ayniqsa qobig‘ bilan qoplashda xarakatdagi kimyo-texnologiya ilmiy tekshirish oligohida olingan va sanoat miq sida ishlab chiqarilayotgan qizil va havo rangli qandlardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.

Tayyorlash: PVP 100⁰S haroratli suvda eritiladi, qand va rangli qandlar solinib qaynatiladi. So‘ngra qolgan moddalar qo‘shilib, yaxshilab aralashtiriladi. SHu tarkib bilan qoplanganda tabletka og‘irligi 15% ortadi.

Tabletkani yupqa parda hosil qilib qobiqlashda Efimov L.S. shellak va sidlak ishlatishni taklif qildi. SHellak - yuqori molekulali yog‘simon birikma bo‘lib, hashoratlar so‘lagidan olinadi va ichakda eriydigan tabletkalar olishda ishlatiladi.

SHellak - 10,0

Ammiak 25% - 2,0

Olein kislota - 2,5

Suv - 85,5.

- 100,0

1. AFS - 6 qism

Ammiak 25% - 0,75 qism

Tvin-80 - 0,5 qism

Titan IV oksidi - 0,3 qism

Tropeolen 00 - 0,005 qism

2. AFS - 10 qism

Spirt -19,5 qism

Xloroform -170 qism

Kanakunjut moyi - 0,5 qism

Bu erda kanakunjut moyi qayishqoqli beruvchi vazifasini bajaradi.

Taxtakachlash bilan qoplash uchun eng oddiy tarkiblardan ba’zilarini keltiramiz:

1. Cellulosae triacethalamin

Aetatophthalati

Lactosae

Magnii stearatis

2. Cellulosae acetiphtalati

Lactosae

Magnii stearatis

Triacetini (diacetthylphthalati)

3. Sacchari

Glucosi

Acidi stearinici

4. Magnesii carbonatis basici

Sacchari

5. Oxypropil methylcellulose

Lactosi

Calcii stearatis

1. Tibbiyot kapsulalari va ularni TDV orasida tutgan o‘rni

2. Tibbiyot kapsulalarining ta’rifi, tavsifi va tasnifi.

3. Tibbiyot kapsulalarini ishlab chiqarish texnologiyasi

4. Yumshoq jelatin kapsulalari va ularni tayyorlash usullari

4.1. Tomchilash usuli

3.2. Presslash usuli

3.3. Botirib olish usuli

5. Qattiq jelatin kapsulalari

5.1. Qattiq jelatin kapsulalarining kombinatsiyalari

5.2. Qattiq jelatin kapsulalarini dori moddalari bilan to‘ldirish

6. Tibbiyot kapsulalarining sifatini baholash

Qattiq kapsulalar sig‘imiga qarab sakkiz o‘lchovda tayyorlanadi: 000 (1,37 ml), 00 (0,95 ml), 0 (0,68 ml), 1 (0,5 ml), 2 (0,37 ml), 3 (0,3 ml), 4 (0,21 ml), 5 (0,13 ml).

Kapsulalarni birinchi bo‘lib fransuz dorishunoslari Mot (Mothes) va Dyublan (Dublane) 1833-yilda taklif qilishgan. Hozirgi kunga qadar AQSH farmakopeyasiga kiritilgan 40 dan ortiq, Angliya farmakopeyasiga kirgan 30 dan va Xalqaro farmakopeyaga kirgan 10 dan ortiq maqolalar bu dori shaklining tutgan mavqei qanchalik yuqori ekanligini isboti bo‘la oladi. Jelatina kapsulalari uch xil usulda tayyorlanishi mumkin:

1. 
   Qolipni jelatina eritmasiga botirib olish,
   
2. 
   Tomchilash,
   
3. 
   Taxtakashlash.
   

Kapsula lotincha – “capsula” so‘zidan olingan bo‘lib, futlyar, qobiq, quti degan ma’noni bildiradi. Sanoat miqyosida ishlab chiqariladigan kapsulalar dozalarga bo‘lingan, qobiq bilan himoyalangan dori moddasidan tashkil topgan dori shakli bo‘lib, asosan ichish uchun, shuningdek rektal va vaginal usullarda qo‘llashga mo‘ljallangan.

Birinchi bor kapsulalar haqidagi ma’lumotlar eramizdan avvalgi 1500 yillada “Ebers papiruslarida” qayd etilgan. Keyinchalik 1730 yilda Venetsiyalik farmatsevt De Pauli toza terpenni noxush xidi va mazasini kapsulalash orqali yo‘q qilgan. Oradan 100 yil o‘tib, 1833 yilda Parijda farmatsevt Varnabe Mote va Avgust Dyublan tomonidan jelatin massasiga simob solingan charm qopchani botirib olish usulida kapsularni olishga muvaffaq bo‘lishgan.

1874 yilda Deytroytlik Xyubel botirib olish usuli bo‘yicha kapuslalar olinadigan apparatni kashf qildi va birinchi marta katta miqdordagi kapsulalarni ishlab chiqishga muvaffaq bo‘ldi, shuningdek u kapsulani hajmi bo‘yicha raqamlash tizimini taklif qildi.

Avvaliga dorixonalarda keyin esa farmatsevtik korxonalarda “Kapsulalangan dori shakllari” nomi bilan ishlab chiqarila boshlandi. Bu jihatdan antibiotiklardan tayyor dori vositalari ishlab chiqarishda kapsulalar qulay. SHuningdek jelatina kapsulalari yordamida bo‘yovchi va changlanuvchi moddalardan ham tayyor dori vositasini ishlab chiqarish imkoniyati yuqori.

Bugungi kunda kapsulalar tayyor dori vositalari orasida alohida o‘rin tutadi. Qaysiki ular farmatsevtik ishlab chiqarishda tabletkalar va ampulalardan so‘ng uchinchi o‘rinni egallaydi.

O‘zbekiston Respublikasi 12-davlat reestridan jami 5115 ta nomdagi tayyor dori vositalari ro‘yxatdan o‘tgan bo‘lib, ularning 418 tasi (8,1%) kapsula dori shakliga to‘g‘ri keladi. Agar ro‘yxatdan o‘tgan kapsula dori shakllarini farmatsevtik ishlab chiqaruvchilar bo‘yicha taxlil qilsak, 33 tasi mahalliy (8%), 114 tasi MDH davlatlari tomonidan (27%) va 271 tasi horijiy davlatlar (65%) farmatsevtik korxonalari tomonidan ishlab chiqarilgan kapsula dori shakllariga to‘g‘ri keladi.

Agar bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida ro‘yhatdan o‘tgan umumiy kapsula dori shakllarini farmakoterapevtik guruhlari bo‘yicha tahlil qiladigan bo‘lsak, antibiotiklar, vitaminlar va me’da-ichak yarasiga qarshi ishlatiladigan dori moddalardan tayyorlangan kapsulalar etakchi o‘rinlarni egallaydi.

Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida tayyor dori vositalarini ishlab chiqaruvchi farmatsevtik korxonalar 83 tani tashkil qilib, ular ishlab chiqaradigan tayyor dori vositalarining nomenklaturasi 741 taga etgan. Tayyor dori vositalari ishlab chiqaradigan korxonalarning faqatgina 6 tasi kapsula dori shaklini ishlab chiqarishga ixtisoslashgan bo‘lib, ularda 33 nomdagi kapsulalar bugungi kunda ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan.

Kapsula qobig‘ini tayyorlashda jelatin, suv va tibbiyot amaliyotida ishlatishga ruxsat etilgan turli yordamchi moddalar (glitserin, sorbit, qand, titan II oksidi, kislotali qizil 2S, tropeolin 0, natriy yoki kaliy metabisulfit, nipagin va boshqalar) dan foydalaniladi.

Kapsulada kukun, qattiq, suyuq yoki pastasimon konsistensiyali, bir yoki bir nechta dori moddasi yoki ularni turli tibbiyotda ishlatishga ruxsat etilgan va xususiy farmakopeya maqolalarida keltirilgan yordamchi moddalar bilan birgalikdagi aralashmalari bo‘lishi mumkin.

Kapsula silliq yuzali, xech qanday tashqi zararlanishlarsiz va xavo hamada mexanik aralashmalarni saqlamagan holatda bir butun bo‘lishi kerak.

YUmshoq kapsulalar (Capsulae molles) - sferik, tuxumsimon, cho‘zinchoq yoki silindrsimon tuzilishli bo‘lib, yo‘lli yoki yo‘lsiz bo‘lishi mumkin. YUmshoq kapsulalar har xil o‘lchamda 1,5 ml gacha bo‘lgan hajmda bo‘lishi mumkin. YUmshoq kapsula qobiqlari tarkibidagi plastifikatorlar miqdoriga qarab qattiq yoki elastik bo‘lishi mumkin. Bu kapsulalarning tarkibidagi glitserin miqdori 20-25% ni tashkil qiladi.

Hajmi 0,1-0,2 ml bo‘lgan, asosan moyli eritmalar bilan to‘ldirilgan kapsulalar durlar (Perlae gelatinosae) deyiladi.

YUmshoq kapsula deyilishiga sabab yordamchi moddalar yumshoq elastik qobiq massasini tayyorlash jarayonida qo‘shiladi, so‘ngra navbatdagi texnologik jarayonlardan o‘tadi. Natijada qobiqning dastlabki elastiklik hossasi qisman yoki butunlay yo‘qoladi. Bunday kapsulalar butun, elastik yoki qattiq bo‘lishi mumkin. Ba’zan yumshoq kasulalarning qobig‘ining tarkibiga ta’sir etuvchi modda kiritiladi.

Qattiq kapsulalar (Capsulae durae operculatae) - silindr shaklli, ikki tomoni yarim sferik tuzilishli bo‘lib, ikki qismdan: korpus va qopqoqdan iborat. Har ikki qism bir-biriga bo‘shliq hosil qilmasdan, oson kiyilishi lozim. Qattiq kapsulalar maxsus korpus va qopqoqni bir-biriga mustahkam kiyilishini ta’minlovchi ushlagichlardan iborat bo‘lishi mumkin. Kapsulalarning qattiqligi ularning tarkibida glitserinni umuman bo‘lmasligi yoki uning miqdorini 0,3% dan oshmasligi bilan belgilanadi. Qattiq kapusulalarga asosan sochiluvchan hossaga ega bo‘lgan kukunlar va granulalar solinadi.

Qattiq kapsulalar hajmiga ko‘ra 8 ta raqam ostida ishlab chiqariladi. Kapsuladagi massaning hajmi uning zichligi va g‘ovakligiga bog‘liq. Eng katta hajmli kapsula “000” raqamli, eng kichigi esa “5” raqamli.

Qattiq kapsulalar barcha “shakl beruvchi” texnologik jarayonlaridan o‘tgandan so‘ng dori moddasi bilan to‘ldiriladi va ular mos keluvchi taranglik va qattiqlik ko‘rsatkichlariga ega bo‘ladi.

Qattaq kapsulalar 2 ta seksiyadan iborat tuzilishli bo‘lib, ular oldindan tayyorlab qo‘yiladi va zarurat bo‘lganda dori moddalari bilan to‘ldiriladi.

Retarda kapsulalar – kapsulalarning alohida guruhi bo‘lib, tarkibidagi dori moddasini ajralib chiqish tezligi va miqdorini boshqarish mumkin bo‘lgan ta’siri uzaytirilgan (prolongirlangan) kapsulalardir. Bu maqsadda dori moddaisning ajralib chiqish tezligi va joyini ta’minlovchi maxsus yordamchi moddalardan foydalaniladi. Bu moddalar kapsula qobig‘ining tarkibida yoki ichidagi dori moddasi bilan birga yoki har ikki holatda ham bo‘lishi mumkin.

Ichakda eriydigan kapsulalar modifikatsiyalangan ajralib chiquvchi vositalar qatoriga kirib, ular oshqozon shirasiga turg‘un, ta’sir etuvchi moddani ichakda ajratib chiqaradi. Ular qattiq yoki yumshoq kapsulalarni kislotali sharoitga turg‘un bo‘lgan plenkalar bilan qoplab, yoki kislotali sharoitga turg‘un bo‘lgan plenkalar qoplangan granulalar yoki kukunlar bilan to‘ldrilgan kapsulalardir.

Ba’zi bir kapsula turlari o‘ziga hos nom bilan nomlanadi.

Bo‘yni cho‘zinchoq kapsulalar tubatinalar deb atalib, ular asosan bolalar amaliyotida ko‘p ishlatiladi.

Tubatinalar. Bu maxsus bolalar amaliyotida ishlatiladigan dori shakli bo‘lib, bo‘yni cho‘zinchoq yumshoq kapsulalardir. Tabletka yuta olmaydigan yosh bolalar tubatinaning bo‘ynini tishlab teshadi va uning chichdagi dori moddasini so‘rib oladi.

Spansulalar. Bu qattiq kapsulalar turiga kirib, uning tarkibidagi dori moddasi turli xil vaqtlarda erishini ta’minlovchi moyli qobiqlar bilan qoplangan mikrokapsulalar yoki mikrodrajelar aralashmasidan iborat.

Medulalar. Qattiq jelatina kapsulalari bo‘lib, tarkibida plyonka bilan qoplangan mikrokapsulalardan iborat.

Spansula va medulalarning tarkibiga 3, 4 hatto 5 ta turdagi, har xil qobiq bilan qoplangan mikrokapsuslalarni joylashtirish mumkin. Bu yadroni erish vaqtini uzaytirishi bilan dori moddasining ta’sirini uzaytiradi.

Keyingi paytlarda chaynash uchun mo‘ljallangan yumshoq elastik kapsulalarni ishlab chiqarish ham yo‘lga qo‘yilmoqda.

Rektal kapsulalar to‘g‘ri ichak shilliq qavatida yuqori so‘rilish darajasiga ega bo‘lib, dori moddasini boshqa ta’sirlarga uchramasdan yuqori biosmaradorlikka erishishiga olib keladi. Bu kapsulalar ichak shilliq qavatiga hech qanday zararli ta’sir ko‘rsatmaydi.

Jelatin kapsulalarning sifati uning tarkibidagi plenka xosil qiluvchilarning tabiati va miqdoriga qarab belgilanadi. Bugungi kunda ularning 50 dan ortiq turlari sanoat miqyosida kapsula ishlab chiqarishda ishlatilmoqda. Masalan, jelatin, zein, moylar, parafin, etilsellyuloza, metilsellyuloza, polietilen, neylon, polivinilxlorid va boshqalar. Kapsulalarni olish uchun xom ashyo sifatida asosan jelatin ishlatiladi.

Saqlanishi: belgilangan saqlanish muddatini ta’minlaydigan qaodoqlarda, zarur bo‘lsa sovuq joylarda saqlanadi.

Jelatinaning olinishi

Jelatinni kapsula olishda qo‘llanilishining asosiy sababi uning suvli eritmasi, sovushi natijasida qattiq gelga (lotincha gelare – qotish) aylanish qobiliyatiga ega ekanligidadir. U kollagen saqlovchi turli xil xom ashyolardan, ayniqsa yirik shoxli qoramolning suyak, tog‘ay va chayirlari va cho‘chqaning terisidan 2 xil usul, ya’ni kislotali va ishqorli usullarni qo‘llash orqali olinadi. Ular bir-biridan izoelektrik nuqtalar (pH 7,0-9,0 va pH 4,7-5,0) bilan farqlanib, kislotali usulda olingan mahsulot jelatin “A” va ishqorli usulda olingan mahsulot jelatin “B” nomi bilan ma’lum. Jelatin “A” samaradorligi yuqori bo‘lsada (yuqori qattiqlikka va qovushqoqlikka ega bo‘lgan eritma hosil qiladi), ishlab chiqarish amaliyotida ko‘proq jelatin “B” ishlatiladi. Xom ashyo turiga va olinish usullariga ko‘ra jelatinni fizik-kimyoviy xossalari o‘zgaradi. Tashqi ko‘rinishi bilan u rangsiz yoki sarg‘ish-tovlanuvchan, xidsiz, mazasiz, egiluvchan mayda plastinkalar holida bo‘ladi. Jelatin kollagenni gidroliz mahsulotining bir qismi bo‘lib, uning oqsil molekulasining asosida 19 ta aminokislotadan iborat, polipeptid zanjir bo‘lib, uning tipik vakillari glitsin, prolin, oksiprolin, arginin, lizin, glyutamin kislotasi va boshqalar. U o‘zidan bir butun moddani tashkil qilmasdan, 25 tagacha qovushqoqligi va 2 ta modifikatsiya b-zol-shakl va v-gel-shakllari bilan farqlanuvchi fraksiyalar sistemasidan iboratdir. Jelatin makromolekulasi oddiy sharoitda tayoqchasimon vintli spiral shaklli bo‘lib, uning vitkalari vodorod bog‘lari bilan bog‘langan. Haroratni oshishi bilan vodorod bog‘lari uzilib, tartibsiz to‘pcha hosil qiladi, natijada oqsil cho‘kmaga tushadi. Harorat, muhit pH qiymati, erituvchi, eritmaning ion kuchalari o‘zgarishi hisobiga b-zol-shakl v-gel shaklga, v-gel-shakl b-zol-shaklga o‘tib turadi, bu jarayon qaytardir. 20-25⁰S haroratda hosil bo‘ladigan molekulaning spiral shakli, eritma strukturaning qovushqoqligi va uning ivish xossasini ta’minlaydi. Eritma haroratini 35-40⁰S gacha ko‘tarilishi, uning Nyuton suyuqligi xusutini paydo qiladi.

“Jelatin. Tibbiyot sanoatida ishlatish uchun xom ashyo” asosiy ko‘rsatkichlari keltirilgan DST 11293-89 bilan tasdiqlangan.

Jelatina massasini tayyorlash.

Jelatina massasi kapsulaning sifatini belgilovchi asosiy omil bo‘lib hisoblanadi. Jelatin massasining asosiy tarkibi kapsulaning turiga qarab, turli miqdordagi jelatin, glitserin va suvdan iborat. Qattiq kapsulalar uchun massa tarkibidagi glitserinni 0,3% gacha, yumshoq kapsulalar uchun esa u 20-25% gacha bo‘lgan miqdori tashkil qiladi. Massaning tarkibiga tibbiyot amaliyotida ishlatishga ruxsat etilgan turli xil yordamchi moddalar plastifikatorlar, bo‘yovchilar, aromatizatorlar, konservantlar va boshqalar qo‘shilishi mumkin. Plastifikatorlar kapsula umumiy massasiga nisbatan 50% gacha qo‘shilishi mumkin. Bu maqsadda sorbit, polietilensorbit (3-15%) oksietilen bilan (4-40%), geksantropol, polietilenglikol, glitserin va boshqalar ishlatiladi. Bo‘yovchi moddalar kapsulalarga estetik ko‘rinish, xar xil nomdagi kapsulalarni bir-biridan ajratish uchun qo‘llaniladi. Bu maqsadda kelib chiqishi tabiiy bo‘lgan karmin kislotasi, xlorofil, nordon amarant (qizil rang), v-karotin, noorganik bo‘lgan pigmentlar: sariq, qizil va qora temir oksidlari, titan II oksidi (oq rang), shuningdek tibbiyot amaliyotida ishlatishga ruxsat etilgan organik bo‘yoqlar eritrozin (qizil rang), tartrazin (sariq rang), indigotindan (ko‘k rang) foydalaniladi. Ularning miqdori bitta kapsulada 50 mkg dan oshmasligi kerak. Qobiqni mikroblarga qarshi turg‘unligini oshirish uchun konservantlardan foylalaniladi. Bu maqsadda metil- va etilparaben aralashmalari (nipagin i nipazol) (7:3 aralashmasidan 0,1-0,5%), shuningdek salitsil va sorbin kislotalarining ba’zibir xosilalari (0,12% gacha), kaliy metabisulfit (0,2% gacha), benzoy kislotasi va natriy benzoat (0,05-0,1%) lardan foydalaniladi.

Yumshoq jelatin kapsulalarni 3 xil usulda tayyorlanadi: tomchilash, botirib olish va presslash.

Tomchilash usulida yumshoq jelatin kapsulalarini olinishi.

Tomchilash usulida yumshoq jelatin kapsulalarni olishni birinchi marta Gollandiyaning “Globex” firmasi tomonidan taklif qilindi. Bu usul ikkita dozalovchi forsunka yordamida bir vaqtning o‘zida jelatin tomchisini hosil qilib, ichiga suyuq dori moddasini joylashiga asoslangandir.

Bir vaqtning o‘zida suyultirilgan jelatina massasi (2) va dozalovchi qurilma (3) tomonidan o‘tadigan dori moddasi (1) qizdirilgan truba yo‘li orqali koniksimon forsunkali truba shaklidagi jixlerli bo‘limga (4) o‘tib, kapsulalar ikki fazali konsentrik oqim natijasida to‘ladi. Pulsator (5) yordamida kapsulalar ajratiladi va o‘zida aylanuvchi tizimli kapsulalarga shakl beruvchi, ularni sovutuvchi va aralashtiruvchi sovutgichga (7) uzatiladi. Kerakli bo‘lgan sovuqlik maxsus nasos orqali ta’minlanadi(6).

Shakl berilgan kapsulalar +14^0­­S xaroratgacha sovutilgan vazelin moyi, +4⁰S xaroratgacha sovutilgan zaytun moyi yoki suyuq parafinga (8) tushiriladi va kapsulalar sharsimon shaklga keladi. Kapsulalar vazelin moyidan ajratiladi, yuqiladi va maxsus kameralarda quritiladi. Kameradagi havo oqimining tezligi kapsula qobig‘idagi namlikni yo‘qotish uchun 3 m/s bo‘lishi kerak.

Bu usul to‘la avtomatlashtirilganligi va yuqori samaradorligi (soatiga 28000-100000), jelatinani kam sarflanishi, chiroyli tashqi ko‘rinishi hamda gigienikligi bilan ahamiyatli. To‘ldirigan kapsulalardagi dori moddalarning miqdoridagi chetlanish ± 3%.

Yuqoridagi afzalliklarga qaramay bu usul universal hisoblanmaydi. Bu usulda og‘irligi 300 mg dan to mikrokapsulalargacha bo‘lgan, shuningdek zichligi va qovushqoqligi moylarga yaqin bo‘lmagan dori moddalar yoki ularning eritmalaridan yumshoq jelatin kapsulalarni tayyorlash imkoni kam.

Bu usulda asosan yog‘da eriydigan A, E, D va K vitaminlari, shuningdek nitroglitserin va validol eritmalari kapsulalarini tayyorlash juda qulay. Bu usulda olingan kapsulalar, ularda choklarining yo‘qligi sabali boshqa usulda olingan kapsulalardan oson farqlash mumkin.

Presslash usuli yumshoq jelatin kapsulalarni olish.

Bu usulning mohiyati oldindan jelatin-glitserinli massadan iborat jelatina tasmasini tayyorlash va undan kapsulalarni preslashga asoslangan. Bu usulda oligan kapsulalar o‘zlarida gorizontal choklarini bo‘lishi bilan farqlanadi. Bu usulda kapsulalar olish uchun bir necha liniyalar mavjud bo‘lib, ular Germaniyaning “KS-4”, AQSH ning “Scherer”, Angliyaning “Accogel Lederle” rusumli liniyalaridir.

Bu usulda kapsulalar ishlab chiqarishga mo‘ljallangan dastlabki qurilmalar kapsulalarning yarim hajmiga mos keluvchi qoliplardan iborat bo‘lgan.

Oldindan tayyorlangan jelatina tasmasi suv bug‘i (45-55⁰S) yordamida qizdirilgan qolipga joylashtiriladi (B-rasm). Natijada tasma sekin astalik bilan yumshab qolip shaklini egallaydi, so‘ng hosil bo‘lgan jelatina kapsulasining yarmi dori moddasi bilan to‘ldiriladi. Ustidan ikkinchi jelatina tasmasi joylashtirilib, qolipning ikkinchi qismi bilan berkitiladi va presslanadi. Natijada aylana bo‘yicha chok hosil bo‘ladi.

Bu qurilmaning ishlab chiqarish samaradorligi kam bo‘lganligi uchun oshqa turdagi takomillashtirilgan qurilmaga almashtirilgan.

Amerikalik muxandis R.I.SHerer yuqoridagi qurilmani, ikkita o‘zaro bir-biriga qarama-qarshi tomonga aylanadigan qoliplar bilan ta’minlangan barabanli presslarga almashtirgan.

Qattiq jelatin kapsulalari asosan botirib olish, shuningdek presslash usullida ham tayyorlanadi.

Yumshoq jelatin kapusulalarini botirib olish usuli bo‘yicha tayyorlash (Gorkiy KFZ usuli):

Jelatin massasini yakorli aralashtirgich (25-30 ayl/daq) bilan jihozlangan par qo‘ylakli sirlangan reaktorlarda tayyorlanadi. Bakterialar va zamburug‘larga turg‘un bo‘lgan jelatin massasini olish uchun bino oyiga 2 marta,asbob-uskuna va apparatlar esa ish boshlashdan oldin 1 soat davomida kuchli par bilan 1 soatdan sterilizatsiya qilinadi.

1. Yumshoq dori shakllari (YuDSH), ya’ni surtma, liniment, krem, pasta va gellar, ularni TDV orasida tutgan o‘rni

2. YuDSHning ta’rifi, tavsifi va tasnifi.

3. YuDSH tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi moddalar

4. YuDSH tayyorlashda ishlatiladigan asoslar va ularning tasnifi
Surtmalar (Unguenta) – yumshoq dori shakllari bo‘lib, asosan maxalliy ishlatish uchun mo‘ljallangan. Ularning dispers muhitlari shunday reologik (etarli qovushqoqlik, plastiklik va psevdoplastik) ko‘rsatkichlarga egaki, uning natijasida surtmalar belgilangan haroratda ham o‘zining turg‘unligini etarlicha saqlab qola oladi.

Surtmalar XI DF ga rasmiy dori shakllari ko‘rinishida kiritilgan bo‘lib, teriga, yaralarga va silliq qavatlarga surtish uchun mo‘ljallangan.

Bugungi kunda barcha farmakologik guruhlarga mansub bo‘lgan dori moddalaridan surtmalar tayyorlash imkoniyati mavjud bo‘lib, ayniqsa antiseptik vositalar, sulfanilamidlar, gormon preparatlar, antibiotiklar, vitaminlar, zamburug‘larni davolashda ishlatiladigan dorilar asosida surtmalar ishlab chiqarish keng yo‘lga qo‘yilgan.

Dispers tizimiga ko‘ra yumshoq dori shakllari gomogen (qotishmalar va eritmalar) va geterogen (suspenzion, emulsion va aralash), konsistensiyasiga ko‘ra surtmalar, pastalar, kremlar, gellar va linimentlarga bo‘linadi.

Qo‘llanilishiga qarab surtmalar dermatologik, uretral, burun, ko‘z, rektal va vaginal surtmalarga bo‘linadi. Surtmalarni bunday tarzda tasniflanishi ularni texnologik va biofarmatsevtik nuqtai nazaridan baholash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi, qaysiki bunda, yaralarni sirtini qoplash uchun mo‘ljallangan surtmalarni aseptik sharoitda, ko‘z uchun mo‘ljallangan suspenzion tipdagi surtmalarni esa dori va yordamchi moddalarni maksimal darajada dispersligini oshirgan xolda tayyorlashni taqozo etadi. SHuningdek, tanlangan texnologik jarayon biofarmatsevtik nuqtai nazardan ham to‘g‘ri bo‘lishi kerak.

Surtmalarning ishlatilishi:

- teri va silliq qavatlarni tashqi muhit ta’siridan himoya qilishda;

- kuyganda yoki sovuq urish natijasida hosil bo‘lgan yaralarni davolashda;

-teri kasalliklarida ularni mahalliy davolash yoki dori moddasini limfa tomirlari orqali qonga so‘rilib, xar xil patologik jarayonlarga umumiy ta’sir qilishini ta’minlash uchun;

-organizmning bo‘shliqlarida yuzaga keladigan kasalliklarni davolashda;

-to‘g‘ri ichak kasalliklarini davolashda va shilliq qavat orqali dori moddalarini organizmga rezorbtiv ta’sirini ta’minlash uchun;

-ko‘z va burun kasalliklarida;

-kosmetik maqsadlar uchun (terini yumshatish, pigmentativ dog‘larni teridan tozalash, terini oziqlantirish)

Surtmalar dori va yordamchi modda – asosdan tashkil topgan. Uning tarkibidagi dori moddasining soniga qarab surtmalar oddiy yoki murakkab, yordamchi moddalarning fizik kimyoviy xossalariga qarab esa bir, ikki yoki ko‘p fazali bo‘lishi mumkin.

Ba’zi yordamchi moddalar bir vaqtning o‘zida bir nechta vazifani ham bajaradi ya’ni yumshatuvchi, namlovchi, ko‘pik hosil qiluvchi va aralashtiruvchi bo‘lib ham xizmat qiladi. Korxona sharoitida surtmalar ishlab chiqarishning 11%ni tashkil qiladi.

Surtmalarni tarkibi va texnologiyasini ishlab chiqishda, qadoqlashda, saqlashda, tashishda va qo‘llanilishida doimo ularning mikrobiologik tozaligini saqlab qolish choralari ko‘rilishi shart. Ularning bu ko‘rsatkichi qo‘shimcha tarzda surtma tarkibiga konservantlarning kiritilishi yoki ishlab chiqarishni to‘g‘ri tashkil etish bilan ta’minlanadi. Ochiq yaralarni davolash yoki terining kuchli zararlangan maydonlari uchun mo‘ljallangan surtmalar tarkibiga kiritilgan konservantlar albatta steril bo‘lishi kerak.

Surtmalarga qo‘yilgan talablardan yana biri ularni tayyorlash, saqlash va qo‘llash davomida bir xilligini (dori va yordamchi moddalarni bir xil aralashganligi va fizik jihatdan turg‘unligi) ta’minlashdir. Agar texnologik jarayon davomida surtmalarni bir xilligi buzilgan bo‘lsa mahsus namuna olish yo‘li orqali tanlangan surtmalar tarkibidagi asosiy ta’sir etuvchi modda miqdori aniqlaniladi.

Dori va yordamchi moddalarni dispersligini oshirish bilan tayyorlanadigan surtmalarda modda zarrachalarining o‘lchamlari alohida nazoratga olib boriladi.

Surtma tarkibi va texnologiyasi uchun asoslarni tanlashda quyida keltirilgan talablarga: surtmaning terapevtik samaradorligi, zararsizligi, dori moddasi bilan o‘zaro mos kelishganligi, ularning reologik, fizik-kimyoviy xossalari, mikrobiologik turg‘unligi va saqlanish muddatiga ta’sir etmasligiga qarab tanlanash lozim.

Surtmalar texnologiyasida ishlatiladigan asoslarga quyidagi talablar qo‘yiladi:

• 
  zaruriy reologik, fizik-kimyoviy xossalari va yaxshi surtilish, yuvilish xossalariga ega bo‘lishi,
  
• 
  dori moddasi bilan o‘zaro muttanosib va yaxshi absorbsiyalash xossasiga ega bo‘lishi,
  
• 
  tashqi muhit ta’siridan o‘zgarmasligi va dori moddalarining suvdagi eritmalarini yaxshi qabul qilishi,
  
• 
  farmakologik nuqtai nazaridan indifferent, terini qitiqlamasligi va sezuvchanligiga, shuningdek terining boshlang‘ich pH ko‘rsatkichiga (3-4) ta’sir qilmasligi,
  
• 
  mikroorganizmlar yashashi va ko‘payishi uchun sharoit tug‘dirmasligi,
  
• 
  qo‘llash uchun ko‘zda tutilgan maqsadga to‘g‘ri kelishi kerak.
  

Surtmalar tayyorlashda ishlatiladigan gidrofob asoslarga lipofil, uglevodorodli va silikonli asoslar kiradi.

1. Moylar. Ular yog‘ kislotalarining triglitseridlari bo‘lib, asosan yumshoq moylar – cho‘chqa moyi va bir qator gidrogenlangan moylar, qattiq moylar – mol yog‘i, suyuq moylar – bir qator o‘simlik moylari. Bu moylar suvda erimaydi., spirtda kam eriydi, efir va xloraformda oson eriydi.

Cho‘chqa moyi (Adeps suillus depuratus) – oq rangli bo‘lib, yangi bo‘lishi kerak. SHuningdek uning erish harorati 34-36⁰S, kislota soni 2 undan kichik bo‘lib, tarkibida 62-68% triolein (S₁₇N₃₃SOON) va 35% tirpalmitin (S₁₅N₃₁SOON) va tristearin (S₁₇N₃₅SOON) saqlaydi. Surtmalar texnologiyasida eng yaxshi asoslardan biri. U teriga oson surtiladi, terini qitiqlamaydi, deyarli barcha dori moddalari bilan yaxshi kelisha oladi ularni teri orqali so‘rilishiga monelik qilmaydi. SHuningdek suv va sovun bilan yaxshi yuviladi.

G‘oz yog‘i (Adeps anserinum) – cho‘chqa yog‘iga nisbatan ham yumshoqroq bo‘lib, asosan sovuq urgan terini davomlashda ishlatiladigan surtmalarni tayyorlashda samarali xisoblanadi.

Mol yog‘i (Sebum bovinum) – oq rangli, yangi bo‘lishi kerak. Suyuqlanish harorati 42-50⁰S, tarkibida 55% tripalmitin va tristearin, 45% triolein saqlaydi. Suyuqlanish harorati yuqori bo‘lganligi uchun u teriga cho‘chqa moyiga nisbatan yomon surtiladi. Qo‘y yog‘ining erish harorati 44-51⁰S bo‘lib boshqa ko‘rsatkichlari bo‘yicha mol yog‘i bilan bir xil.

Moylarning asosiy kamchiligi bu havoda ayniqsa suv ishtirokida tez buzilishi bo‘lib, farmakologik indifferentlik ularning yangiligiga bog‘liq. Moylardan og‘ir metall oksidlari va tuzlari shuningdek, perekislar va ozonidlardan iborat bo‘lgan surtmalarni tayyorlashda asos sifatida foydalanish mumkin emas. Sababi ular moylarning strukturasini o‘zgartirib, asos sifatidagi xossalariga putur etkazadi. Bu maqsadda bir qator tabiiy va sintetik antioksidantlar sintez qilingan bo‘lib, ularning ba’zilari tabiiy holda masalan o‘simliklarda ham uchrashi mumkin. (tokoferollar). Sintetik antioksidantlardan yuqori faollikka ega bo‘lgan va fiziologik nuqtai nazaridan bezarari bu butiloksianizol (BOA) va butiloksitoluoldir (BOT). Ularning har ikkisi ham moylarning turg‘unligini oshirishda 0,02% gacha ishlatishga ruhsat etilgan. O‘simlik va hayvon moylari ularning tarkibidagi tabiiy tokoferollarning miqdoriga qarab belgilanadi. Moylardagi oksidlanish jarayoni ularning tarkibidagi yodning miqdoriga bog‘liq bo‘lib, yod asosan vodorod peroksidini parchalash uchun sarflanadi. YAngi cho‘chqa va mol yog‘ida perekis soni 0,03 dan ortmasligi kerak.

Mumlar. Ular o‘z tarkibida yog‘ kislotalari va yuqori molekulyar masali, bir atomli spirtlarning murakkab efirlarini saqlaydi. Surtma asosi sifatida mumlardan lanolin, spermatset va asalari mumi ishlatiladi.

Lanolin (Lanolinum) – efir, spirt va erkin yog‘ kislotalarining murakkab, tabiiy birikmasi bo‘lib, u sovunlanganida teng miqdordagi kislota va spirtni xosil qiladi. Lanolinning sovunlanmaydigan qismi 50% ni tashkil qiladi. Uning tarkibidagi moddalarning umumiy miqdori 70% dan ortadi.

Tozalangan lanolin – qo‘ng‘ir sariq rangli, qovushqoq, o‘ziga xos hidli massa. Suyuqlanish harorati 36-42⁰S, suvda erimaydi, lekin 150% miqdoridagi suv bilan emulgirlash mumkin. SHuning uchun ayniqsa surtmalar texnologiyasida suvsiz lanolin (Lanolinum anhydricum) dan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Bunday lanolin bilan tarkibida ko‘p miqdorda suvli eritmalar saqlovchi surtmalarni ham tayyorlash mumkin. Suvsiz lanolin tarkibidagi suvning miqdori 1% dan, kislota soni 1 dan ortmasligi lozim. Lanolin spirtda qiyin eriydi, 100 qism suvsiz lanolin, 40 qism 70% spirt bilan dag‘al dispers sistema xosil qiladi. Glitserin bilan suvsiz lanolin yaxshi kelishadi (100 qism suvsiz lanolinga 120-140 qism glitserin). Efir va xloroformda yaxshi eriydi. Teri orqali yaxshi so‘riladi, u o‘z tarkibi bilan odam terisidagi moysimon moddalarga yaqin. Teri va shilliq qavatlarni odatda qitiqlamaydi, kimyoviy jihatdan ancha turg‘un, garchand uning yuzasida oksidlanish jarayoni sodir bo‘lishi bilan rangining o‘zgarishi kuzatilsa ham. U yuqori qovushqoqlikka va yopishqoqlikka ega bo‘lganligi uchun ham ko‘proq boshqa asoslar bilan birgalikda ishlatiladi. Suvli lanolin Lanolinum hydricum – 7 qism suvsiz lanolin va 3 qism suvdan iborat. Suvli lanolin tarkibidagi suvning miqdori 32% ni tashkil qiladi. Uni qizdirish bilan emulsiyani parchalash mumkin.

Spermatset (Cetaceum) – qattiq, oq rangli, plastik-kristallik tuzilishga ega bo‘lgan, moysimon, xidsiz massa. Suyuqlanish harorati 45-54⁰S, tarkibi setil spirti (S₁₆N₃₃ON) va palmitin kislotasidan iborat bo‘lgan murakkab efir bo‘lib, saqlanish davomida turg‘un. Asosan surtma asoslarining tarkibiga yuqori zichlik va qovushqoqlik, dag‘al emulsiyalar xosil qilish xisobiga asos tarkibidagi suvni o‘zigi shimib olish uchun qo‘shiladi. O‘zidan moysimon dog‘ qoldirmaydi. Kislota soni 2 dan katta emas. U Suvda ham spirtda ham erimaydi. Qaynoq 95% spirt, efir va xloroformda eriydi.

Mum (Cera) – asalari mumi qo‘ng‘ir-sariq (Cera flava) yoki oq, oqish rangli (Cera alba) 63-65⁰S haroratda suyuqlanadigan donsimon massa. Oq mum sariq mumni quyosh nurlari ta’sirida oqartirish bilan olinadi. Sariq mumning kislota soni 17-20,5 oralig‘ida, oq mumniki esa 18,7-22,4 oralig‘ida bo‘lishi kerak. Suv va spirtda erimaydi. Qaynoq spirt, efir va xloroformda, yog‘ va efir moylarida qisman eriydi. Alohida o‘zi surtmalar texnologiyasida asos sifatida ishlatilmaydi, asosan asoslarga etarli zichlik va qovushqoqlikni berishda ishlatiladi. Kimyoviy agentlarga nisbatan turg‘un.

Uglevodorodli asoslar. Bu asoslar surtmalar texnologiyasida alohida asos sifatida yoki quyida keltirilgan shu guruhdagi asosiy asoslar bilan birgalikda ishlatiladi: vazelin, petrolatum, parafin, serezin, vazelin moyi, sun’iy vazelin va naftalin nefti.

Vazelin (Vaselinum) – suyuq, yarim suyuq va qattiq, tarkibi 7 tadan 35 tagacha uglerod atomini saqlagan uglevodorodlar aralashmasi bo‘lib, umumiy tarkibning 20-50% yon zanjirida mikrokristallik uglevodorodlarni saqlaydigan izoparafinlar, siklik parafinlar va alifatik birikmalardan, 10% esa normal parafinlardan iborat. Vazelinning qattiq strukturali elementlari uglevodorodlarni suyuq fraksiyalarini ushlab qoluvchi uch qavatli to‘rdan iborat. Vazelin tashqi ko‘rinishi bilan bir jinsli, ipsimon cho‘ziluvchan, gel hosil qiluvchi massa bo‘lib, hidsiz, oq rangli (Vaselinum album) yoki sariq rangli (Vaselinum flavum), 37-50⁰S haroratda suyuqlanadi. Buyum oynachasiga surtib ko‘rilganda bir xil qalinlikdagi tekis plenkani xosil qiladi. Xar ikki vazelin xam farmatsevtik va tibbiy nuqtai nazaridan bir xil. Oq vazelin to‘laligicha turli rang beruvchi moddalarda holi. Suvda erimaydi, spirtda kam eriydi, efir va xloroformda eriydi, moylar, yog‘lar va mumlar bilan xoxlagan nisbatlarda aralasha oladi (kastorovoy moyidan tashqari). Vazelin olingan xom ashyo neftning xiliga qarab vazelin turli xildagi suyuqlanish harorati va tuzilish-reologik xossalarini namoyon qiladi. Surtma asosi sifatida past suyuqlanish haroratiga yaqin bo‘lgan vazelindan foydalanish maqsadga muvofiq. Vazelin ko‘z surtmalarini tayyorlashda indifferentligi va turg‘unligi uchun ayniqsa keng qo‘llaniladi. Oddiy vazelindan tashqari amaliyotda uning modifikatsiyasi - petrolatum (suyuqlanish harorati 60⁰S) yumshoq asos sifatida ishlatiladi.

Qattiq parafin (Paraffinum solidum) – oq rangli kristall massa bo‘lib, yuqori molekulali uglevodorodlardan tashkil topgan. 50-57⁰S haroratda suyuqlanadi. Suvda va spirtda erimaydi, efir, xloroform, yog‘lar va efir moylarida oson eriydi. Asoslarga ularni konsistensiyasini mustaxkamlash va suyuqlanish haroratini ko‘tarish uchun 10% gacha qo‘shiladi.

Serezin (Ceresinum) – rafinirlangan ozokerit bo‘lib, amorf, rangsiz, mo‘rt massa. 68-72⁰S haroratda suyuqlanadi. Tarkibida yuqori molekulali uglevodorodlar yoki ikki, uch siklik naftenlar saqlaydi. Parafinga nisbatan mustahkamlash xossasi yuqori biroq kristall bo‘lmagan qotishmalar xosil qiladi.

Vazelin moyi yoki suyuq parafin (Oleum Vaselini Paraffinum liquidum) – neftning qayta ishlangan fraksiyasi bo‘lib, kerosinni xaydash orqali olinadi. Bu rangsiz, moysimon suyuqlik xidsiz va ta’msiz. Suvda erimaydi, spirtda ham deyarli erimaydi. Efir, xloroform va o‘simlik moylari (kastorovoy moyidan tashqari) bilan xoxlagan nisbatda aralasha oladi. Suvda va moyda erimaydigan moddalardan surtmalar tayyorlashda ularni suspenziyalashda ishlatiladi.

Sun’iy vazelin (Vaselinum artificiale) – bu qattiq yoki suyuq parafin, serezin yoki mumsizlantirilgan ozokerit va petrolatumdan tashkil topgan xar xil murakkab qotishmalar iborat. Bu qotishmaning eng oddiysi 1 qism parafin va 4 qism vazelin moyidan tashkil topgan. Bu qotishmalarning rangi saqlanish davomida bug‘doyrangga o‘tadi. Faqat tarkibida serezin (ozokerit) yoki petrolatum saqlagan qotishmalar bunday kamchiliklardan xoli.

Bu guruhga mansub bo‘lgan surtma asoslari teriga surtilganda o‘zlaridan hech qanday iz yoki dog‘ qoldirmaydi. Ular teriga surtilgandan so‘ng xar xil vaqt oralig‘ida qurib, bir necha vaqt oralig‘ida terida ushlanib turilib, so‘ng birdaniga so‘riladi. Suvning bug‘lanishi terining haroratiga bog‘liq ekan, bu guruh asoslari xo‘l bog‘lamlarga o‘xshash sovutuvchi ta’sirga ham ega. Ular ko‘plab dori moddalari bilan mos keladigan asoslar bo‘lib, tashqi suvli fazalaridagi dori moddalarini oragnizmning to‘qimalariga oson o‘tkazadi. Ular fizik-kimyoviy xususiyatlari bilan suvda erimaydigan, lekin suvda bo‘kadigan yuqori molekulali brikmalar (YUMB), kolloid gellar (yarim kolloidlar) va dispers kolloid moddalarga o‘xshashdir.

Mikroblardan olingan polimer - polisaxaridlar. Surtmalar texnologiyasida gidrofil asos sifatida yuqori molekulyar massali polisaxarid – dekstran xayotiy zarur mikroorganizmlar Leuconostok mesentervides va L. dextranicus asosida olinadi. Bu polimer asosan glyukozadan tashkil topgan bo‘lib, molekulyar massasi 150000. Dekstranning eritmalari surtmasimon qovushqoqlikka ega bo‘lib, yuqori indifferentlikni nomoyon qiladi. Ular rangsiz va xidsiz, pH 4,5-6,5. N.P.Elinova va I.YA.Gurevichlar achitqisimon zamburug‘dan - Aureobasidium (Pullularia) pullulaus, zamburug‘li glyukan – pullulan olishga muvffaq bo‘lganlar. U yuqori qovushqoqlikka ega bo‘lgan suyuqlik bo‘lib, xlortetratsiklin va geliomitsin surtmalarini tayyorlashda asos bo‘lib xizmat qilgan. Faqat bu surtmalar uzoq vaqt saqlanganda sifatini buzilishi xisobiga ularga konservant qo‘shish lozim bo‘lgan (1:100000 nisbatda mertiolat).

MS – oddiy efir bo‘lib, sellyuloza molekulasiga kiritilgan metil guruxining soniga qarab, 150 dan 700 gacha polimerizatsiya darajasidagi efirlarni xosil qilish mumkin. Ularning molekulyar massasi mos ravishda 30000 dan 140000 gacha. MS eritmalarining asosiy xossasi ularning qovushqoqligidir. Bu esa ularning tarkibidagi metoksi guruhlarning almashinish darajasiga, ularning bir xilda tarqalganligiga va polimerizatsiya darajasiga bog‘liq. Farmatsevtik texnologiyada ishlatiladigan MS 26-33% metoksi guruhlarini saqlaydi. U och sariq rangli, tolasimon yoki paxtasimon ko‘rinishli, xidsiz va mazasiz, uzoq vaqt saqlanishi mumkin. Tayyorlash uchun kerakli miqdorda tortib olingan MS umumiy olnishi lozim bo‘lgan, 80-90⁰S gacha isitilgan suvning 25% bilan aralashtirilib, so‘ng qolgan suv (sovuq suv) bilan bir xil massa xosil bo‘lgunga qadar aralashtiriladi. MS eritmalari mikroorganizmlarga turg‘un, zaharliligi yo‘q, fiziologik jahatdan inert. Ular yuqori qovushqoqlikka, dispergirlashga, namlash va adgezzion xossalariga ega. MS suvning yuza tarngligini kamaytiradi, sababi MS yuqori emulgirlash xossasiga ega. SHuning uchun ham MS farmatsevtik amaliyotda nafaqat surtmalar texnologiyasida, balki boshqa turdagi dori vositalarini ishlab chiqarishda ham keng ishlatiladi. MS eritmalarining qurishi natijasida tiniq, rangsiz, mustaxkam, mikroorganizmlar, organik erituvchilar va yog‘-moylarga nisbatan turg‘un bo‘lgan plenka xosil bo‘ladi.

Na-KMS – sellyuloza va glikol kislotasi (karboksimetilsellyuloza) oddiy efirining natriyli tuzi bo‘lib, polimerizatsiya darajasi 300 dan 3000 gacha, molekulyar massasi 75000 dan 750000 gacha. Oq yoki kulrang rangli, tolasimon modda, suvda yaxshi eriydi.

MS va Na-KMS larning asos sifatida ishlatiladigan asosiy tarkiblar:

1. 
   MS 6g, glitserin 20g, tozalangan suv 74 g.
   
2. 
   Na-KMS 6 g, glitserin 10 g, tozalangan suv 84 g.
   

1. Suvda yaxshi eruvchanligi va tarkibida xattoki molekulyar massasi 1 000 000 gacha bo‘lgan polimergomologlarni saqlashi. Bunday asoslardan tayyorlangan surtmalar suv bilan yaxshi yuviladi, ayniqsa terini zararlamaslik uchun yuvib tashlash lozim bo‘lganda, shuningdek soch uchun mo‘ljallangan surtmalarda ularni qo‘llanilgandan so‘ng yuvib tashlash kerak bo‘lgandi.

2. Ham gidrofil, ham gidrofob xossaga ega bo‘lgan moddalarni erita olish xossasiga ega ekanligi.

3. Spirtda yaxshi erishi va suvli eritmalarda elektrolitlarni hech qanday dissosatsiyaga uchratmasligi.

4. Parafin va glitseridlar bilan yaxshi aralashish xisobiga turg‘un, xar ikki turdagi psevdoemulsiyalarni xosil qila olishi. Moyni suvdagi emulsiyasiga xoxlagan miqdorda polimer qo‘shish mumkinligi.

5. Teriga yaxshi surtilish va unda bir xilda tarqalishi. PEG terida gaz almashinishiga va bezlar faoliyatiga xech qanday salbiy ta’sir qilmaydi. Qo‘llanilgandan so‘ng ham teri yoki shilliq qavatning dastlabki xolatini saqlab qoladi.

6. Tarkibida birlamchi gidroksil guruhini saqlaganligi uchun kuchsiz baktereotsid ta’sirga ega bo‘lib, shuning uchun ham bu asoslarda tayyorlangan surtmalar mikroorganizmlarga nisbatan turg‘un va ularni ko‘proq muddat xar qanday haroratda ham saqlash mumkin.

7. Bu asoslarning osmotik faolligi zararlangan yaralarni tozalashda qo‘l keladi. Bunday xolatlarda PEG ham yuvuvchi, ham tozalovchi vazifasini o‘taydi. Ularning osmotik faolligi esa dori moddalarini penetratsiyasini oshiradi. Natijada surtma tarkibidani suyuqlikka o‘tgan dori moddasi to‘qimalarda oson o‘tadi.

Bu asoslar dori moddalarini ham suvli ham moyli fazada asos tarkibiga kirishiga imkon beradi. Bu turdagi asoslar yordamida aralash tipdagi surtmalar qolaversa, xal xil murakkab tarkibli dori moddalaridan ham surtmalarni ham tayyorlash imknoiyati mavjud.

Farmatsevtik amaliyotda ishlatiladigan tvinlar

1. YuDSHning ta’rifi, tavsifi va tasnifi.

2. YuDSH korxona sharoitida ishlab chiqarish.

2.1. Tayyorlash jarayonlari

2.2. Asbob-uskunalar

3. YuDSHning sifatini baholash

Farmatsevtik ishlab chiqarishda suvda yoki asosda eriydigan yoki erimaydigan aralash holatdagi surtmalarni ishlab chiqarishda ishlab chiqarish texnologiyasi va ishlatiladigan asbob-uskunalarni to‘g‘ri tanlash lozim. Surtmalarni korxona sharoitida ishlab chiqarishning o‘ziga xos tomonlari, me’yoriy xujjatlar tomonidan belgilangan, kamida 2 yillik saqlanish muddatidagi turg‘unligini ta’minlash imkoniyatini beradigan sexlarda, murakkab texnologik jarayon va asbob-uskunalarni to‘g‘ri tanlash asosida amalga oshirish lozim.

Surtmalarni ishlab chiqarish texnologiyasida quyidagilar asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi:

• 
  dori moddasinnig disperslik darajasi,
  
• 
  dori moddasini asos tarkibiga kiritish usuli,
  
• 
  tarkibga kirgan komponentlar va aralashtirish tartibi va tezligi,
  
• 
  haroat rejimi va boshqalar.
  

Kimyo-farmatsevtika korxonalarida surtmalarni ishlab chiqarish quyidagi asosiy jarayonlardan iborat bo‘ladi:

• 
  ishlab chiqarishni sanitar holatini ta’minlash,
  
• 
  xom ashyo va materiallarni tayyorlash (dori modda, asos, qadoqlovchi material, idishlar va boshq),
  
• 
  dori moddasini asos tarkibiga kiritish,
  
• 
  surtmani gomogenizatsiyalash,
  
• 
  tayyor mahsulotni standartlash,
  
• 
  tayyor mahsulotni qadoqlash, o‘rash va jihozlash.
  

Asosni tayyorlash jarayoni asosni asosni eritish va mexanik aralashmalardan tozalash uchun filtrlashdan iborat. Asosning tarkibiy qismlari (vazelin, lanolin, mum, emulgator №1, 2, emulsion mum, polietilenoksid 1500 va boshqalar). EK-40, EK-60, EK–125, EK-250 markali yoki PK-125, va PK–250 par ko‘ylakli elektr qozonlarida eritiladi. Ular tuzilishiga ko‘ra silindr yoki sferik o‘rinishda bo‘lishi mumkin. Erigan asoslar qozonning jo‘mragi orqali quyib olinadi. Elektr qozonlar misdan yoki po‘latdan tayyorlanib ichki yuzasi qalay yoki emal bilan qoplangan bo‘ladi. Bu qozonlar ishlab chiqarish uchun yordamchi asbob-uskunalar xisoblanadi. Eritilgan asos issiq xolatda o‘tkazuvchi trubalar orqali surtma tayyorlovchi reaktorlarga o‘tkaziladi. Bu reaktorlarda asos va dori moddasinnig yaxshi aralashini ta’minlash uchun turli xildagi nasos qurilmalardan foydalaniladi. YUqori qovushqoqlikka ega bo‘lgan eritmalarni aralashtirishda mahsus nasoslardan foydalaniladi.

Dori moddasi bilan asosni o‘zaro bir-biri bilan aralashtirishda yakorli, grabelli yoki planetarli yaralashtirgichlardan foydalaniladi.

Angliyaning “A.Djonson i K^o” firmasi “YUnitron” nomi bilan universal aralashtirgichni taklif etgan. Bu aralashtirgichlar yordamida xar doim bir xil taqsimlangan surtmalarni olish imkoniyati yo‘q. SHuning uchun ham, surtma tayyorlashda dori va yordamchi moddalar oldinda diskli, valli va toshli surtma ezadiganlardan foydalaniladi.

Diskli surtma ezadiganlardan ikkita diskdan tashkil topgan bo‘lib, ular bir-bir bilan o‘zaro ustma-ust ko‘rinishda, gorizontal tarzda joylashgan. Pastki diskni aylanuvchan, yuqorigi disk esa surtmani uzatib teruvchi voronkaga maxkamlangan bo‘lib xarakatlanmaydi. Varonkaga aralashtirgich yoki qistirgich o‘rnatilgan bo‘lib, ular surtmani disk yuzasiga surtilish davomiyligini ta’minlaydi. Diskli surtma ezadiganlardan ishlab chiqarish unumdorligi soatiga 50-60 kg ga teng.

Valli mazotyorka ikkita yoki uchta parallel yoki gorizontal joylashgan aylanuvchi yupqa yuzali valdan iborat. Ular forfor, vulqonlardan chiqqan qattiq shishasimon tog‘ jinsi, yoki metalldan tashkil topgan. Surtmalarga optimal xaroratni yaratish uchun valning ichki qismiga trubalar orqali issiq suv yuboriladi. Vallar xar xil aylanish tezligida xarakat qiladi (6,5 – 16 va 38 ay/daq.) Val jarayon nixoyasida tebranma xarakat qiladi. Vallarning aylanish tezliklari maxsus shesterna orqali boshqarib turiladi.

Maydalash jarayon uchta asosiy jarayondan iborat:

• 
  qattiq zarrachalarni vallar orasida urilish yoki siqilish jarayoni,
  
• 
  yanchish orqali doimiy kuch davomiyligida, valni katta aylanish tezligida ezib maydalash jarayoni,
  
• 
  uchinchi valni o‘z o‘qi atrofida aylanishi xisobiga vallar orasidagi bo‘shliqni kengayib torayishini ta’minlash jarayoni .
  

Amorf moddalardan surtmalar tayyorlashda (oltingugut, rux oksidi, kraxmal va boshq.) RPA qurilmasidan foydalaniladi. Bunda yuqoridagi dori moddasini oldindan maydalash jarayoni bajarilmaydi. Mustaxkam kristall panjaradan tashkil topgan dori moddalardan surtmalar tayyorlashda (borat kislotasi, streptotsid) ularni oldindan qisman maydalanib so‘ng, RPA qurilmasiga solinadi.

Xar ikki xolatda ham bu qurilma orqali surtmalarni tayyorlashda vaqt, elektr energiyasi sezilarli tarzda tejaladi. SHuningdek, surtmalarni an’anaviy usul bo‘yicha tayyorlashga nisbatan yordamchi moddalar miqdori ancha kamayadi.

Surtmalarni tayyorlash jarayoni davriy yoki uzluksiz bo‘lishi mumkin. Davriy jarayon ko‘p bosqichli bo‘lib, u asbob-uskunalarning soni va ishlash ketmaketligiga bog‘liq.

Ishlab chiqarish korxonalarida, surtmalarni ishlab chiqarish sexlarining o‘zida xar bir bosqich va jarayon qattiq nazoratga olinadi. Ayniqsa qadoqlashdan oldin tayyor maxsulot sifatiga to‘la ishonch xosil qilish lozim. Tayyor maxsulot sifatiga oxirigi xulosani ishlab chiqarish korxonasining texnik nazorat bo‘limi beradi.

Surtmalar dori moddasining sifat va miqdor taxlili bo‘yicha standartlanadi. SHuningdek, tashqi ko‘rinishi organoleptik taxlil orqali, uning tarkibiga kirgan dori moddalariga nisbatan chinlik reaksiyalarini o‘tkazish orqali belgilanadi.

Surtmaning tarkibiga kirgan dori moddalarning sifat va miqdoriy tahlil usullari DF, FM, VFM, DST, TSH va boshqa MT+ larda keltirilgan usullar yordamida bajariladi. Surtmalarni og‘irliklaridagi farqi qadoqlangan 10 qadoq surtma og‘irligini tortish orqali aniqlanadi. Emulsion surtmalarda disperslik darajasi disper fazani o‘lchash orqali, okulyari mkm li bo‘lgan elektron mikroskopi orqali aniqlaniladi. Buning uchun 1000 tomchi emulsion surtmaning diamteri aniqlanilib, xar xil o‘lchamli tomchilarning % miqdori topiladi. Bu usul oson bajariladi, biroq bironta ham farmakopeyada emulsion surtmalar uchun aniq me’yor keltirilmagan.

Aloxida nomdagi yoki turdagi surtmalar tegishli MTH lar bo‘yicha standartlanadi. MTH talabiga ko‘ra surtmalarning pH ko‘rsatkichi ham aniqlash talab etiladi. Buning uchun tortib olingan surtma tortmasi 50 ml tozalangan suv bilan aralashtirilib, 50-60S xaroratda, 30 daqiqa davomida chayqatiladi. Olingan ajratma filtrlanadi va potensiometrik usulda pH qiymati aniqlaniladi.

X1 DF surtmalar uchun yana mikrobiologik tozaligini aniqlashni ham talab etadi. SHuningdek, ba’zi xollarda surtmalarning mexanik tuzilish xossalari, surtma tarkibidan dori moddasining ajralib chiqish tezligi, ularni saqlanish sharoitlaridagi turg‘unligini ham aniqlashga to‘g‘ri keladi. Asosan bu ko‘rsatkichlar yangi surtmalarning texnologiyasini kashf etilishida yoki texnologiyasi takomillashtirilganda aniqlaniladi.

Tarkibida suv va uchuvchan komponentlar saqlaydigan surtmalar ularni parlanishini oldini oladigan idishlarga qadoqlanadi. Surtmalarni qadoqlashda shisha, chinni, polimer (polistirol) bankalardan (hajmi 10, 20, 30, 50 yoki 100 ml bo‘lgan, og‘zi burama qopqoq bilan yopiladigan) foydalaniladi.

Angro surtmalarni qdoqlashda hajmi 50-100 kg bo‘lgan yog‘och bachoklardan, hajmi 5, 10 va 20 kg bo‘lgan tunuka yoki shisha ballonlarga qadoqlanadi. Surtmalar shnekli yoki porshenli dozalarga bo‘luvchi mashinalar orqali qadoqlanadi. Xozirgi zamon farmatsevtik ishlab chiqarish texnologiyasida surtmalarni tyubiklarga qadoqlash urf bo‘lgan. Tyubiklar boshqa qadoqlovchi idishlarga nisbatan qulay va gigienik talablarga to‘liq javob beradi. Surtmalar plasmassalardan tayyorlangan tyubiklar yoki A6 va A7 markali alyuminili metall tyubiklarga qadoqlaniladi. Tyubiklarning ichki tomoni FL-559 markali lak bilan qoplangan bo‘ladi. Tashqi tomoni esa jihozlash uchun qulay bo‘lgan emal bo‘yoq bilan bo‘yaladi.

Tyubiklarni tayyorlash uchun polimer maxsulot sifatida past va yuqori zichlikka ega bo‘lgan polietilen, polipropilen, polivinilxloridlardan foydalaniladi. Qadoqning germetikligini ta’minlash uchun tyubikning og‘zi yupqa alyuminiyli qatlam bilan qoplanadi.

Tyubiklarni surtmalar bilan to‘ldirishda chiziqli va aylanma tipidagi avtomatlardan foydalaniladi. Masalan, Colibri “GA-40”, “GA-85” (Italiya), A-85, shuningdek, Germaniyaning Ivka firmasi tomonidan ishlab chiqilgan TI-23, TF-24, TF-51, “Gofliger – Karg” firmasining tuboto‘ldiruvchi “Rossi” markali mashinasi, metall, polietilen va polivinilxloridli tubalarga surtmalarni qadoqlovchi SHvetsiyaning “Arenko” firmasining “Arencomatic-1000” va “Arencomatic-2000” shular jumlasidandir.

Surtmalarning saqlanishi.

Surtmalar turi, tayyorlash texnologiyasi va qadoqlash turidan qat’iy nazar yorug‘lik nuridan ximoya qilingan xolda, salqin joyda saqlanadi. Oshlovchi moddalar, yod va simob saqlagan surtmalar metall buyumlardan uzoqda saqlanishi lozim. Emulsion surtmalar va emulsion asoslarda tayyorlangan surtmalar idishlarga to‘la xolda qadoqlanib saqlanadi (suvni parlanishini oldini olish maqsadida). SHuningdek, harorat 0S dan pasayishi yoki 30-40S haroratdan ortishi mumkin emas. Moyli asoslarda tayyorlangan surtmalar imkon darajasida past haroratda saqlanadi. SHuningdek, termolabil moddalardan tayyorlangan surtmalar ham xuddi shudday sharoitda saqlanishi lozim.

Korxona sharoitida surtmalarni ishlab chiqarish texnologiyasini takomillashtirish.

Surtmalar ishlab chiqarishni xozirgi zamon talablari darajasida rivojlantirish, surtmalarni tayyorlash texnologiyasini takomillashtirish, yangi texnik asbob-uskuna va apparatlarni farmatsevtik ishlab chiqarish amaliyotiga olib kirishni taqozo etadi. XX asr oxirlariga kelib surtmalar nomenklaturasi 20-30% ga ortdi.

Endilikda, steroid gormonal preparatlar, antibiotiklar va qsimlik ekstraktlaridan surtmalar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish borasida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Virusli infeksiyalar, rak kasalliklari va yurak qon tomir kasalliklarini, shuningdek markaziy nerv sisitemasi va boshqa kasalliklarni davolash va oldini olishga qaratilgan surtmalarning yangi-yangi tarkiblari va mavjud texnologiyalarni takomillashtirish borasida tadqiqotlar davom etmoqda.

Surtmalarning maksimal darajada terapevtik samaradorligini saqlab qola oladigan yordamchi moddalarni sintez qilish ishlari olib borilmoqda. Bu borada birinchi o‘rinda yuqori molekulyar birikmalar, shuningdek monomer sintetik moddalar ustida ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. YOrdamchi moddalarni to‘g‘ri tanlanishi surtmalar, linimentlar va pastalarni –50S dan +40S gacha bo‘lgan haroratga chidamli bo‘lishini ta’minlamoqda. Surtmalarning farmakokinetik faolligiga dori moddasining disperli darajasi, tanlangan asosning tabiati, tarkibidagi sirt faol moddaning miqdori va ko‘pik xosil qiluvchilarning (penetratov) to‘g‘ri ta’sir qilishi tajribalar orqali isbotlangan.

Transdermal tizimlar saqlovchi surtmalar texnolgiyasini ishlab chiqish, hozirgacha surtmalar texnologiyasida dolzarb muammo bo‘lib kelmoqda. SHuningdek, quruq asoslar yordamida quruq surtmalar texnologiyasini ishlab chiqarish ham surtmalar ishlab chiqarishning asosiy yo‘nalishlaridan biri xisoblanadi. YAna kasb kasalliklarida allergenlar faoliyatini to‘xtatadigan yoki yo‘q qiladigan selektiv moddalardan surtmalar texnologiyasini ishlab chiqish masalasi ham dolzarb bo‘lib turibdi.

Surtmalardan foydalanib organizmni vaksinatsiya qilish xam mumkin (diagnostik surtmalar). Fransiyada ospaga qarshi surtma dori orqali vaksinatsiya qilish patentlangan bo‘lib, u o‘z tarkibida liofilizatsiyalangan virusni, yuo‘ori qovushqoqlikka ega bo‘lgan silikonli moydagi dispersiyasini saqlaydi. Tuberkulin surtmasi yordamida kasalni perkussiya qilib (barmoq bilan urib) tashxis qo‘yish mumkin bo‘ladi. Ana shunda surtma surtilgan maydonda uch xil darajadagi reaksiyani kuzatish orqali tuberkulyozga tashxis qo‘yiladi.

Surtma ko‘rinishidagi dori shakllari, boshqa turdagi dori shakllariga nisbatan samaraliroq ta’sir ko‘rsatadi. Masalan rektal surtma ko‘rinishida organizmga kiritilgan teturam, kukun xolida, og‘iz orqali qabul qilingan teturamga nisbatan 2 marta tez qonga so‘riladi. SHuningdek, ko‘zning ichki bosimini oshirishda ishlatiladigan 1% li fetanol-pilokarpin surtmasi uning 3-5% li eritmalariga nisbatan samaraliroq.

Shunday bo‘lsada, surtmalarni bir qator fizik-kimyoviy va biologik tizimlar hamda mikroorganizmlar bilan mos kelmasligi echimini topmagan masala bo‘lib qolmoqda.

Yiringli yaralar, jarrohlik infeksiyalari, autodermoplastik kasalliklarda ishlatiladigan surtmali bog‘lamlarni ishlab chiqarish surtalar texnologiyasida dolzarb masalalardan biridir. Bunday bog‘lamlar gigienik bo‘lib, yaralardagi eksudatlarni tez va to‘liq bartaraf etishga yordam beradi.

“Krasnaya zvezda” nomidagi Xarkov kimyo farmatsevtika ishlab chiqarish korxonasida, etilenglikolnnig polimerizatsiya xosilalari – suyuq va qattiq polietilenoksidlar sintez qilingan bo‘lib, ular surtmalar, suspeziyalar, shamchalar va pastalar texnologiyasida keng ko‘lamda ishlatish mumkin bo‘lgan gidrofil asos komponentlari suvsiz eritmalar va solyubilizatorlardan iborat.

Ukraina ishlab chiqarish sanoatini rivrjlantirish va to‘g‘ri tashkil qilish uchun, polidietil va polidimetilsiloksanli eritmalar, kremniyning organik birikmalari, ftal kislotasi va yuqori molekulali yog‘ spirtlari, shuningdek oksietillangan xosilalaridan, surtmalar texnologiyasida, gidrofob asos sifatida foydalanishga ruhsat etilgan.
12-ma’ruza. Shamchalar. Ularni korxona sharoitida ishlab chiqarish texnologiyasi.

Reja

1. Rektal dori shakllari va ularni TDV orasida tutgan o‘rni.

2. Rektal dori shakllarini ta’rifi, tarixi, tavsifi va tasnifi

3. Shamchalarni tayyorlashda ishlatiladigan asoslar

3.1. Gidrofob asoslar

3.2. Gidrofil asoslar

4. Korxona sharoitida shamchalarni tayyorlash usullari

4.1. Quyish usulida tayyorlash

4.2. Presslash usulida tayyorlash

5. Shamchalarni sifatini baholash

6. Shamchalarni qadoqlash, o‘rash va saqlash
Farmatsevtika sanoatida ishlab chiqariladigan shamchalar va ularning texnologiyasi, shamchalarni tayyorlashda ishlatiladigan boshlang‘ich materiallar (dori moddalari va asoslar), presslash va quyish usuli bo‘yicha shamchalar tayyorlash. SHamchalar texnologiyasida ishlatiladigan asbob-uskunalar. SHamchalarni standartlash va ularni ishlab chiqarishni rivojlantirish istiqbollari borasidagi ma’lumotlarni tinglovchilarga etkazish.

Shamchalar (lotincha – suppositoria so‘zidan olingan bo‘lib, podstavlyat, podkladivat degan ma’nolarni) dori moddasi va shamcha asosidan tashkil topgan qattiq dori shakli bo‘lib, eramizdan oldingi 2600 yildan boshlab, Misr va Mesopatiya xalqlari tomonidan o‘simlik va xayvon yog‘laridan shuningdek, asal, o‘simlik, sharbatlari va mumlardan shamcha sifatida foydalanib kelinganligi xaqidagi ma’lumotlar qadimiy yozuvlarda o‘z aksini topgan.

Shamchalar xona haroratida qattiq, tana haroratida suyuqlanuvchi yoki eruvchi, tarkibida bir yoki ikki, ba’zan undan ko‘p dori moddasi va yordamchi moddalar saqlagan, dozalarga bo‘lingan dori shakli bo‘lib, asosan tananing bo‘shliqlariga qo‘llash uchun mo‘ljallangan.

Ta’sir qilish mexanizmiga ko‘ra shamchalar maxalliy (lokal) va rezorbtiv (tizimli) ta’sirga ega bo‘lgan shamchalarga bo‘linadi.

Keyingi yillarda shamchalarni korxona sharoitida ishlab chiqarilish ko‘lami boshqa dori shakllariga qaraganda bir muncha ortdi. Sababi bu dori shaklini og‘iz orqali qabul qilinadigan dori shakllariga qaraganda farmakologik ta’sirini tezroq yuzaga chiqishi ya’ni to‘g‘ri ichak orqali dori shakli tarkibidan dori moddasini tezroq so‘rilish va qon tarkibiga o‘tishidadir. Bu dori shaklining ta’sir qilish tezligi in’eksion dori shaklining so‘rishi tezligiga yaqinlashmoqda. SHuningdek, og‘iz orqali qabul qilinadigan dori shakllariga o‘xshab, oshqozon ichak traktida va jigarda hech qanday fermentativ ta’sirlarga uchramasligi bu dori shaklining asosiy yutug‘idir.

Rektal dori shakllarining diametri 1,5 sm gacha bo‘lib, shakli konus, silindr, torpedo yoki sigaretsimon, bitta shamchaning o‘rtacha og‘irligi 1,1 g dan 4 g gacha bo‘ladi. Uzunligi esa 2,5 sm dan 4 sm gacha, shuningdek bolalar uchun mo‘ljallangan shamchalarning o‘rtacha og‘iriligi 0,5-1,5 g oralig‘ida bo‘ladi.

Vaginal shamchalar sferik (globuli), tuxumsimon (ovula) va tilsimon (pessaria) bo‘lib, bitta vaginal shamchalarning o‘rtacha og‘irligi 1,5-6 g oralig‘ida bo‘ladi.

Tayoqchalar o‘tkir uchli, silindrsimon shaklli bo‘lib, uning diametir 2-5 mm, uzunligi esa 10 sm gacha bo‘lishi mumkin.

Shamchalar fizik-kimyoviy tuzilishi jihatidan dispers tizimli bo‘lib, disper muhit (asos) va dispers faza (dori moddasi) dan iborat. Dori moddasining fizik-kimyoviy xususiyatlariga ko‘ra shamchalar xar xil dispers tizimlarni xosil qilishi mumkin.

Agar dori moddasi asosda erisa gomogen tizimli, agar erimasa geterogen tizimli (emulsion yoki suspenzion) shamchalar xosil bo‘ladi.

Lipofil asoslar. XI DF bo‘yicha lipofil asos sifatida kakao moyi, uning parafin bilan birgalikdagi qotishmalari va gidrogenizatsiya qilingan moylar, qattiq moy, lanol, gidrogenizatsiya qilingan moylarni mumlar bilan birgalikdagi qotishmalari, shuningdek qattiq parafindan foydalanish mumkin.

Kakao moyi triglitseridlar aralashmasidan iborat bo‘lib, tarkibida tristearin, tripalmetin, triolein, trilaurin, triaraxin saqlaydi. Suyuqlanish harorati 36⁰S, 10⁰S dan yuqori haroratda saqlanishi natijasida 23-24⁰S da suyuqlanish haroratiga ega bo‘lgan modifikatsiyaga aylanadi. SHuningdek unnig tarkibidagi olein kislotasining miqdorini ortishi bilan (30% va undan yuqori) uning eritmalarni emulgirlash xaossasi pasayadi.

Kakao moyining tuzilish-mexanik xossalarini yaxshilash va o‘z tarkibidan dori moddasini oson ajralishini ta’minlash uchun uning tarkibiga letsitin, oq mum, kraxmal, mikrokristallik sellyuloza, aerosil va palma moyi qo‘shiladi.

Gidrogenlangan moylar. Bu moylar xossalari bilan kakao moyiga yaqin tursada bir qancha kamchiliklarga ega. 1934 yilda A.G.Bosin gidrogenlangan moylarni parafin bilan birgalikdagi qotishmasi – butirolni shamcha asosi sifatida foydalanishni taklif etdi. SHuningdek bugungi kunda kakao moyining o‘rnini bosuvchi gidrogenlangan moylarni xar xil moysimon moddalar bilan xosil qilgan qotishmalari, emulgatorlar yoki uglevodorod maxsulotlaridan shamchalarni korxona sharoitida ishlab chiqarishda keng ko‘lamda foydalanilmoqda.

Misol tariqasida Nijniynovgorod kimyo farmatsevtika ishlab chiqarish korxonasida shamcha tayyorlashda ishlatilayotgan bir nechta asosni keltirishimiz mumkin.

Birinchi asos. Tarkibida 30% kakao moyi, 49-60% gidrogenlangan kungaboqar moyi va 10-21% parafin.

Ikkinchi asos. Tarkibida 60-80% lanol (ftal kislotasining yuqori molekulali spirtlar bilan xosil qilgan murakkab efiri), 10-20% kulnariya moyi va 10-20% parafin.

Korxona sharoitida shamchalarni ishlab chiqarishda asosiy e’tibor palmayadrosi yoki plastifikatsiyalangan salomas asosidagi qattiq qandolatchilik moylaridan foydalanishga qaratilgan. Bu asoslar mayda kristallik tuzilishga ega bo‘lib, ular kakao moyi va boshqa shamcha asoslariga qaraganda erish xaroratida qisqa intervalga ega. Bunday qotishmalarning suyuqlanish haroratini oshirish maqsadida ularga mum, parafin, ozokerit va spermatsetlar qo‘shiladi. Lanolin, letsitin, xolesterinlar esa eritmalarni emulgirlash uchun qo‘shiladi.

Yog‘li va yog‘ga o‘xshash asoslar o‘ziga xos qovushqoqlik va plastiklikka ega bo‘lganligi uchun ulardan foydalanishga qarab shamchalarnng turi va tayyorlanish texnologiyasi tanlanadi.

Vitepsol – (imxauzen. Germatniya) chet ellarda ishlab chiqarilayotgan asos bo‘lib, u o‘z tarkibida laurin va stearin kislotalarining triglitseridlarini, emulgator sifatida esa laurin kislotasining monoglitseridli efirini saqlaydi. Suyuqlanish harorati 33,5-35,5⁰S. Asosni deformatsiya vaqti 15 daqiqa. Vitepsolni fizik-kimyoviy xossalari bo‘yicha ffarqlanuvchi H, V, S va E turlari mavjud.

Estarinum – chet ellarda ishlab chiqarilayotgan asos bo‘lib, fizik-kimyoviy jihati bo‘yicha farq qiluvchi bir nechta modifikatsiyalardan iborat. Kimyoviy jihatdan bu asos to‘yingan yog‘ kislotalarining mono-, di- va triglitseridlaridir.

Lazupol – bu ham chet ellarda ishlab chiqarilayotgan asos. Tarkibida yuqori molekulali spirtlarni ftal kislotasi bilan xosil qilgan efirilarini saqlaydi (masalan, setil yoki stearil). Lazupolni suyuqlanish harorati bir biridan farq qiladigan bir qancha modifikatsiyalari ham mavjud bo‘lib, ular suvli eritmalarni yaxshi emulgirlash xossasiga ega.

Gidrofl asoslarning aksariyatini etilenoksid va suvning polimer kondensatlari - polietilenglikollar tashkil etadi. Bugungi kunda polietilenglikollarning molekulyar massasiga qarab quyidagi turlari mavjud: PEG-400, 1500, 2000, 4000 va 6000. CHet ellarda polietilenglikol asosida sintez qilingan quyidagi asoslar shamchalar texnolgiyasida keng ko‘lamda ishlatilib kelinmoqda: “Karbovaks” (SSHA), “Skurol” (Fransiya), “Postonal”, “Suppofarm” (Germaniya).

Jelatin glitserinli va sovun glitserinli asoslar. Bu asoslar garchand DF tarkibiga kiritilgan bo‘lsada, ular shamchalarni korxona sharoitida ishlab chiqarishda kamdan kam xolatlarda ishlatiladi.

Shamcha asoslari etarli tuzilish-mexanik xossalarga ega bo‘lishi uchun ularning tarkibiga alyuminiy stearat, magniy stearat va boshqa yog‘ kislotalarining tuzlari, shuningdek tvinlar, T-2, №1 emulgatorlar, bentonit, glyukoza, kraxmal va aerosil qo‘shiladi.

Korxona sharoitida shamchalar kerakli tuzilish va o‘lchamga ega bo‘lgan qoliplarga quyish va presslash usullari orqali tayyorlanadi (ko‘proq quyish usulida). Buning uchun quyish usulida shamcha tayyorlash uchun zarur bo‘lgan bino, asbob-uskuna va personallar sanitariya gigienik qoidalarga rioya qilingan xolda tozalanadi va qayta ishlanadi. Asos 60-70⁰S haroratda 40 daqiqa davomida rektorda yaxshilab aralashtirilib, latun to‘r yoki beltingdan iborat druk filtr orqali filtrlanadi. So‘ng suyuqlanish harorati va to‘liq deformatsiya vaqti aniqlanib, siqilgan xavo yordamida reaktorga o‘tkaziladi.

Suvda eriydigan dori moddalaridan shamcha tayyorlashda dori moddasi suvli eritma ko‘rinishida, yog‘da eriydigan dori moddalaridan shamchalar tayyorlashda dori moddalarinng yog‘dagi eritmalari, suvda ham yog‘da ham erimaydigan dori moddalaridan shamchalar tayyorlashda esa dori moddalari suspenziya ko‘rinishida asos tarkibiga kiritiladi. Bu suvli, yog‘li eritmalar yoki suspenziyalar shartli ravishda konsentratlar deb ataladi.

Suvda eriydigan moddalardan shamchalar tayyorlashda 45⁰S haroratgacha qizdirilgan suvda dori moddasi eritilsa, yog‘da eriydigan moddalardan shamchalar tayyorlashda esa suyuq xolatgacha suyultirilgan yog‘larda dori moddalari eritiladi. Xosil bo‘lgan konsentratlar byaz filtri orqali filtrlanadi va asos bilan aralashtiriladi.

Suvda ham, yog‘da ham erimaydigan dori moddalaridan shamchalar tayyorlashda oldindan maydalangan dori moddasi reaktorda 1:1 nisbatdagi, 40-50⁰S haroratgacha qizdirilgan asos bilan yaxshilab aralashtiriladi va kolloid tegirmonda tuyuladi. Termolyabil moddalardan shamcha tayyorlashda esa uchvalsli mazaterkadan foydalaniladi. SHuningdek, sifatli suspenziya olish uchun rotorli-pulsatsion apparat yoki tishli-rotatsion nasosdan foydalaniladi. Bu jarayon 2-4 soat davom etishi mumkin.

Tayyor bo‘lgan kotsentrat nasos yordamida, kapron setkali shlang orqali yakorli aralashtirgichga ega reaktorga o‘tkaziladi va asos bilan yaxshilab aralashtiriladi. SHamcha massasini tayyorlash jarayoni doimiy ravishda aralashtirilgan xolda, 45-50⁰S haroratda olib boriladi. Tayyor massaning sifat ko‘rsatkichlari ya’ni tarkibdagi komponentlarning bir xilda aralashganligi, qotish va suyuqlanish harorati va to‘liq deformatsiya vaqtlari o‘rganilib, ijobiy natijalarga erishilgandan so‘ng, shamcha massasi qoliplarga quyish uchun o‘tkaziladi.

Shamchalarni korxona sharoitida, quyish usuli bo‘yicha tayyorlashda, “Sarong 200 S” liniyasidan foydalaniladi. Bu liniya bir vaqtning o‘zida polivinilxlorid plenkasidan iborat yacheykaga shamchalarni qadoqlaydi va o‘ramlarga joylashtiradi. Polivinilxlorid plenkasidan iborat yacheykaning tashqi tomoni polipropilen plenkasi bilan qoplangan bo‘lib, qalinligi 40 mkm, uzunligi 12,5 mkm dan iborat. Liniyaning ishlab chiqarish samaradorligi soatiga 16000-20000 donagacha.

Shuningdek, quyish usuli bo‘yicha shamcha tayyorlashda Italiyaning “Farmo Dui FD 22/U” liniyasidan ham foydalaniladi. Bu liniyaning ham tarkibiy qismlari vaishlash mexanizmi yuqoridagi “Sarong 200 S” liniyanikiga o‘xshash bo‘lib, ishlab chiqarish unumdorligi soatiga 22000-25000 dona shamchani tashkil qiladi.

Ba’zi xollarda shamchalarni quyish hamda qadoqlash va o‘rash jarayonlari aloxida-aloxida liniyali apparatlar yordamida amalga oshiriladi. Masalan “Franko-Krespi” yarim avtomati yordamida shamchalar quyilib, so‘ng boshqa qurilma yordamida qadoqlanadi va o‘ramlarga o‘raladi. “Franko-Krespi” qurilmasi quyidagi ishchi qismlardan iborat:

• 
  shamcha massasini issiq par yordamida uzatib turuvchi, soatiga 70-600 marta aylanish tezligiga ega kurakchali aralashtirgichi bo‘lgan ikkita bunker,
  
• 
  qabul qiluvchi – dozator,
  
• 
  dozalarga bo‘luvchi nasos,
  
• 
  uchta sinxron tarzda aylanuvchi disklar,
  
• 
  shakl beruvchi metall yulduzchalar (36 ta shakl aylanuvchi diskning ikki qirrasida joylashgan),
  
• 
  sovutish qurilmasi,
  
• 
  qoldiq massani qirib oluvchi issiq pichoq,
  
• 
  shamchalarni juvalab tekkizlaydigan va qabul qilgichga uzatib beradigan qurilma.
  

Tayyor shamchalar yarim avtomat yordamida qadoqlash va o‘rash uchun o‘tkaziladi.

Shamchalar 5 donadan qadoqlanadi va 2 qadoq ya’ni 10 tadan qilib qutilarga joylashtiriladi. Qutining ichiga qo‘llashga doir ko‘rsatma solinadi, etiketkasiga esa seriya nomeri va yaroqlilik muddati ko‘rsatiladi. Tayyor maxsulot quruq va salqin joyda, yorug‘likdan ximoya qilingan xolda, 20⁰S dan yuqori bo‘lmagan haroratda saqlanadi.

Quyish usuli bo‘yicha shamchalar tayyorlashda, dori moddasi shamcha asosining hajmini oshirish ko‘rsatkichi inobatga olinadi. Agar dori moddasi asosning umumiy hajmini 5%dan kam qismini tashkil etsa yoki dori moddasi asosda yaxshi erisa, bu ko‘rsatkichni inobatga olmasa ham bo‘ladi. Aks xolda “o‘rin olish koeffitsienti” yoki “teskari o‘rin olish koeffitsienti” orqali dori moddasi va asosning aniq miqdorini xisoblab topish zarur.

O‘rin olish koeffitsienti (E_j) bir qism shamcha asosiga to‘g‘ri keladigan dori moddasining gramm miqdori bo‘lib, u 0,95 ga teng. Teskari o‘rin olish koeffitsienti esa (1/E_j ), bir qism dori moddasiga to‘g‘ri keladigan shamcha asosining gramm miqdori bo‘lib, bu ko‘rsatkich tajriba orqali topiladi. Dori moddalarining o‘rin olish va teskari o‘rin olish koeffitsientlari quyidagi jadvalda keltirilgan.

Shamchalar texnologiyasini takomillishtirishda issiqlik jarayonlarisiz shamchalar tayyorlash muxim o‘rin tutadi. SHu jumladan, korxona sharoitida presslash usulida shamchalar tayyorlash alohida e’tiborga molikdir.

Buning uchun ekssentrik tipda ishlaydigan tabletka mashinalaridan foydalaniladi. Mashinaning puanson va qoliplari sovutiladi, shamcha massasi ham 3-5⁰S haroratgacha sovutgich kamerasida sovutilib, maydalaniladi va elanadi. Granulyat tarkibiga laktoza, saxaroza, aerosil va kraxmal texnologik jarayonni korrektirovkalash uchun kiritiladi. Tayyor massa tabletka mashinalari yordamida presslanadi.

Bu usul bo‘yicha shamchalar tayyorlash termolabil va gormonal preparatlardan, biogen stimulyatorlardan, shuningdek yurak glikozidlaridan shamchalar tayyorlashda qo‘l keladi, shuningdek plastik xususiyatga ega bo‘lgan asoslar yordamida shamchalar tayyorlashda ham. Bu usulning samaradorligi soatiga 40000-100000 dona shamcha tayyorlashga teng.

XI DF shamchalarni quyidagi sifat ko‘rsatkichlarini aniqlashni talab qiladi: shamchalar bir xil massani tashkil etishi lozim, bir xildaga shaklga ega bo‘lishi kerak, etarli qattiqlik va ishlatish uchun qulaylikka ega bo‘lmog‘i lozim.

Shamchalarning bir xilligi vizual – ko‘z orqali ko‘rish bilan, shamcha ko‘ndalang kesimida dori va yordamchi moddalarning bir xil taqsimlanganligi kuzatiladi.

Shamchalarning o‘rtacha massasi va undan chetlanishi XI Bo‘yicha tabletkalarning o‘rtacha og‘irligi va undan farqini aniqlashga o‘xshab aniqlaniladi.

Lipofil asoslarda tayyorlangan shamchalarning suyuqlanish harorati aniqlaniladi, u 37⁰S dan ormasligi kerak. Agar shamchalarning suyuqlanish haroratini aniqlash qiyinchilik tug‘dirsa, shamchalarning to‘liq deformatsiya vaqti aniqlaniladi. Bu ko‘rsatkich 15 daqiqadan ortmasligi kerak.

Gidrofil asoslarda tayyorlangan shamchalar uchun erish vaqti aniqlaniladi. Bu ko‘rsatkich 1 soatdan ortmaligi lozim.

Shuningdek, shamchalarda shamcha tarkibidagi asosiy ta’sir etuvchi modda miqdori va dozalar bir xilligi ham DF ning talabi bo‘yicha aniqlaniladi.

Rektal dori shakllarini quyidagi bir necha yo‘nalishlar bo‘yicha rivojlantirish mumkin:

1. 
   Liofilizatsiyalangan shamchalar. Bunday shamchalar katta tashqi yuzaga va yuqori g‘ovaklikka ega bo‘lganligi sababli to‘g‘ri ichak shilliq qavatidagi juda kam miqdordagi sekretsiya xisobiga ham oson parchalanadi va eriydi. Natijada shamcha tarkibidagi asosiy ta’sir etuvchi modda shuncha tez va ko‘p miqdorda qonga so‘riladi. Qolaversa, bunday shamchalar tayyorlashda dori va yordamchi moddalardan tayyorlangan suvli suspenziyalar va emulsiyalar qoliplarga quyilgandan so‘ng, chuqur muzlatish uchun qoldiriladi (liofilizatsiya).
   
2. 
   G‘ovak shamchalar. SHamchalar bilan to‘g‘i ichak shilliq qavatini muloqotini yaxshilash va buning natijasida shamcha tarkibidagi dori moddasini shamcha tarkibidan ajralib chiqishini osonlashtirish uchun –ovak shamchalar taklif qilindi, bunda 600 mm.s.u. ga teng bosim ostida suyultirilgan shamcha massasi qoliplarga quyiladi.
   
3. 
   Kovak yoki ichi bo‘sh shamchalar. SHamcha tarkibidagi asosiy ta’sir etuvchi moddani shamcha tarkibidan tezroq va to‘liqroq ajralib chiqishi uchun kovak yoki ichi bo‘sh shamalarga dori moddasining eritmasi, suspenziyasi yoki emulsiyasini quyish orqali kovak yoki ichi bo‘sh shamchalarni olish mumkin.
   
4. 
   Ko‘p qavatli shamchalar. Bir qancha davlatlarda ikki yoki ko‘p qavatli shamchalar texnologiyasi bo‘yicha patentlar olingan bo‘lib, bu shamchalarning qobiqlari past suyuqlanish haroratiga ega bo‘lgan, o‘z tarkibida maxalliy ta’sir etish xossasiga ega blgan dori moddasini saqlagan (anestezin, belladonna ekstrakti) asoslardan tayyorlanadi. O‘zagiga esa organizmga rezorbtiv ta’sir ko‘rsatadigan dori moddasi kiritiladi. O‘zak sifatida esa yuqori suyuqlanish haroratiga ega bo‘lgan asoslardan foydalaniladi.
   
5. 
   Plyonka bilan qoplangan shamchalar. Dori moddasini rektal yo‘l bilan organizmga kiritishda uni kerakli organ va to‘qimalarga etkazib berilishini ta’minlash va nazorat qilish uchun, shamchalarni yupqa plenka bilan qoplash mumkin bo‘ladi. Natijada faol komponent diffuziyasi birmuncha sekinlashsada, kerakli organ va to‘qimaga to‘laroq etib boradi. SHamchalarni kapsulaga o‘rash orqali ham xuddi shunday natijalarga erishish mumkin.
   
6. 
   Bo‘yalgan shamchalar. Xar xil farmakologik guruxlarga mansub bo‘lgan dori moddalarini aloxida-aloxida ranglarga bo‘yash orqali ularni oksidlanishiga, shuningdek tarkibdagi komponentlarni strukturasini buzilishiga (destruksiya) sabab bo‘ladigan yorug‘lik nurlarining ma’lum bir spektrlaridan saqlash imkoniyati paydo bo‘ladi.
   

Rektal surtmalar. Bu dori shakllari gidrofob va gidrofil asosli rektal surtmalarga bo‘linadi, ular keyingi paytlarda tibbiyot amaliyotida keng ko‘lamda ishlatilmoqda. Gidrofil asos sifatida birinchi turkum gidrofil asoslar PEG va metilsellyuloza xosilalari ishlatilmoqda. Bu dori shakllari dozalarga bo‘lingan bo‘lib, shprits-tyubiklarda, maxsus aplikatorlrda chiqarilmoqda.

Rektal jelatina kapsulalari. Bu dori shakllari istiqboli bor bo‘lgan dori shakllaridan biri xisoblanadi. Ular birinchi marta 1937 yilda “SHerer” firmasi tomonidan surgi vositasi sifatida qo‘llaniladigan shamchalarni kapsula bilan qoplashni taklif etganlar. 1980 yilga kelib esa bu dori shakllari Britaniya farmakopeyasining tarkibiga aloxida farmakopeya maqolasi sifatida “Rektal kapsulalar” nomi bilan kiritildi. Unga ko‘ra rektal dori shakllari torpedo shaklida bo‘lishi lozim.

Bugungi kunga kelib, rektal kapsulalarni terapevtik ta’siriga ko‘ra quyidagi turlari ishlab chiqarilmoqda: yallig‘lanishga qarshi, yaralarga qarshi, silga qarshi, garmonal va boshqalar. Olib borilgan ilmiy izlaish natijalari jelatin kapsulasi asosida yaratilgan rektal kapsulalar boshqa turdagi rektal dori turlariga qaraganda nisbatan texnologik, biofarmatsevtik va iqtisodiy nuqtai nazaridan maqsadga muvofiq ekanligi ko‘rsatgan.

Rektal kapsulalar “cho‘zilgan” tomchi shaklida bo‘lib, 0,6 ml dan 1,8 ml gacha bo‘lishi mumkin. Ular tashqi tomonidan suv bilan muloqotda oson sir-anadigan yupqa jelatin qavati bilan qoplangan bo‘ladi. Bu rektal kapsulalarini qabul qilish va bir xil dozalarga bo‘lish imkon yaratadi.

Rektal kapsulalar boshqa turdagi rektal dori shakllariga qaraganda yuqori haroratga chidamliligi (45-50⁰S), to‘g‘i ichak shilliq qavatini qitiqlamasligi va tarkibidagi asosiy ta’sir etuvchi moddani tez va oson ajratib chiqarishi bilan, qolaversa jelatin qobig‘i bilan qoplanganligi uning dori moddasini tashqi omillar ta’siridan saqlashi bilan boshqa rektal dori shakllariga nisbatan ustunlikka ega ekanligini ko‘rsatadi. Rektal kapsulalarda xatto linimentlarni, surtmalarni, suspenziya va eritmalarni ham kapsulalash mumkin.

Rektal kapsulalar tarkibidagi asosiy ta’sir etuvchi moddaning ajralib chiqishi, boshqa rektal dori turlarinikiga qarganda tezroq. Bunda to‘g‘ri ichak devoridagi kuchsiz ishqoriy muhit (rN 7,3-7,6) ta’sirida jelatin qavati bo‘kib, ichak silliq qavatining kuchsiz qisqarishi natijasida qobiqnnig yorilishi va dori moddasining tashqariga chiqishi kuzatiladi.

Rektal jelatin kapsulalari ham shamchalarga qo‘yilgan barcha talablarga javob berishi lozim, ular tibbiyotda asosan proktologik kasalliklarni davolashda qo‘llaniladi. Olimlarning izlanishlari shuni ko‘rsatdiki, rektal kapsula tarkibidagi terapevtik samaradorlik boshqa turdagi rektal dori shakllariga nisbatan ikki baravariga yuqori ekan. SHuningdek, bu dori shakllarini ishlab chiqarish, qimmatbaxo biologik faol moddalar va ingredientlarni tejab qolish xisobiga, ko‘pgina dori preparatlarini tan narxini kamayishiga olib kelmoqda.

Rektal jelatin kapsulalarini ishlab chiqarish to‘laligicha avtomatlashtirilgan, qolaversa chet ellardan import xisobiga olib kelinadigan, shamcha asosi sifatida ishlatiladigan kakao moyni jelatin massasiga almashtirilishi yuqori iqtisodiy samaradorlikka ega ekanligini ko‘rsatmoqda. Bu dori shakllarini ishlab chiqarish, presslash asosida ishlaydigan, yuqori ishlab chiqarish unumdorligiga ega bo‘lgan avtomatik liniyalarda olib boriladi.

Rektiolalar. Ma’lumki, suvli eritmalarni to‘g‘ri ichak tarkibiga xuqna (klizma) qilish tarzida kiritilishi, dori moddasini to‘g‘ri ichak orqali juda tez va oson so‘rilishiga olib keladi, birgina eritmaning bir qismi faqat tashqi maqsad uchun sarflanadi. Bunday xolatlarda dori moddasinng eritmasini elastik ballon va uning uchiga o‘rnatilgan naychadan iborat rektal pipetkalar – rektiolalar yordamida kritish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Elastik ballonning hajmi 1,5-5 ml bo‘lib, u buklamalangan konteynerdan iborat. Naycha esa unga maxkamlangan bo‘lib, asosan polietilendan tashkil topgan bo‘ladi. Rektiolalar nafaqat suvli eritmalar, balki oleogellar, linimentlar va surtmalar bilan ham to‘ldiriligshi va qo‘llanilishi mumkin. Ularning bunday qo‘llanish usullari proktologik dori shakllarining assortimentini ko‘payishiga sabab bo‘lmoqda.

1. 
   Qattiq va yumshoq dori shakllarida aniqlanadigan umumiy va xususiy ko‘rsatkichlar.
   
2. 
   Kukunlarda maydalik darajalarining belgilanishi
   
3. 
   Kukun va granulalarning sochiluvchanligini aniqlash.
   
4. 
   Sochiluvchan zichlikni aniqlash.
   
5. 
   Qattiq dori shakllarida parchalanish vaqti va erishini aniqlash.
   
6. 
   Surtmalarni tarmoq standarti bo‘yicha o‘rganiladigan miqdor ko‘rsatkichlari.
   
7. 
   Surtmalarni sifatini oshirish istiqbollari.
   

bu erda,

V_soch - massaning sochiluvchanligi, g/s ^. 10^-3;

m - voronkaga solingan massaning og‘irligi, g;

t - massani oqib o‘tishi uchun safrlangan vaqt, sekund;

20 - massani zichlash uchun ketgan vaqt, sekund.

Aniqlash 5 marta qaytariladi va o‘rtacha natija olinadi.
Sochiluvchan zichlikni aniqlash.

Sochiluvchan zichlik - modda massasini egallagan hajmiga bo‘lgan nisbati bo‘lib, uni aniklash uchun silindr, qolip yoki 545 AK-3 asbobidan foydalaniladi. Teshigining diametri 25 mm li qolipda aniqlash uchun pergament qog‘oz ustiga qolip qo‘yiladi va massa bilan to‘ldiriladi, qolip ustidagi ortiqcha qism massa chizg‘ich yordamida surib tashlanib, qolip ichidagi massa tortiladi va qolip hajmiga bo‘linadi va quyidagi tenglama yordamida sochiluvchan zichlik xisoblanadi.

bu erda,

s_soch - sochiluvchan zichlik, kg/m³;

m - qolip ichidagi massaning og‘irligi, g;

V - qolipning hajmi (rr²h).

Tashqi ko‘rishini aniqlash.

Tashqi ko‘rinishi qurollanmagan ko‘z bilan kuzatib bajariladi. Bunda granulalar dumaloq, tuxumsimon, ovolsimon yoki boshqa shaklga ega bo‘lishi kerak. Agar xususiy maqolalarda boshqa ko‘rsatmalar bo‘lmasa bir jinsli, bo‘lishi kerak. Diametri 0,2-3 mm bo‘lishi kerak

Buning uchun 100 g granula har xil diametrli (2000, 1000, 500, 250, 150, 125 va 80 mkm) elaklar to‘plamiga solinib, elanadi. Buning uchun massa eng yuqoridagi elakka solinib, tebranma asbobga 5 daqiqa, 36 rad/soniya tezlikka qo‘yiladi. Bir daqiqadan so‘ng elaklar ochilib, elakdagi massa alohida-alohida 0,01g aniqlikda tortiladi va olingan natijalar jadval ko‘rinishida yoziladi. Elak ustida qolgani (+), elakdan o‘tgani (-) ishorasi bilan belgilanadi. Fraksion tarkib mkm, % bilan ifodalanadi.

XI DF ko‘rsatmasiga binoan, bu ko‘rstkich maxsus asbob – identifikator yordamida aniqlanadi. Parchalanish vaqti XI DF ning xususiy maqolalarida ko‘rsatilgan bo‘lishi kerak. Agar bunday ko‘rsatma bo‘lmasa, u holda granulalar 15 daqiqagacha parchalanishi kerak.

Asbobning tuzilishi. Aniqlash asbobi yig‘ma korzinka, suyuqlik uchun sig‘imi 1 l bo‘lgan idish, issiqlikni bir me’yorda (37+20S) bo‘lishini ta’minlovchi qurilmalardan iborat bo‘lib, korzinkani tik holda 5-6 sm yuqoriga va pastga qarab, bir daqiqasiga 28-32 marta ko‘tarib tushiruvchi elektromexanik qurilmaga ulangan bo‘ladi. Yig‘ma korzinka uzunligi 77,5 mm, ichki diametri 21,5 mm, devor qalinligi 2 mm bo‘lgan 6 ta shisha naychalardan tashkil topgan. Naychalar vertikal holatda diametri 90 mm va qalinligi 6 mm bo‘lgan, bir-biri va disk markazidan bir xil masofada joylashgan diametri 24 mm bo‘lgan 6 ta teshikli, 2 ta plastmassa disklar yordamida ushlab turiladi. Pastki diskning ostki yuzasiga zanglamaydigan po‘latdan tayyorlangan, teshiklarining o‘lchami 2 mm bo‘lgan sim to‘r o‘rnatiladi (agar xususiy maqolalarda boshqa ko‘rsatmalar bo‘lmasa).

Korzinka 6 ta yo‘naltiruvchi plastmassa disklar bilan ta’minlangan bo‘lib, ular shisha naychalar ichiga qo‘yiladi. Diskning umumiy massasi 1,8-2,1 g, diametri 20 mm, balandligi 10 mm. Disklarning qo‘llanilishi xususiy maqolalarda aytib o‘tiladi. Aniqlash uchun 18 ta, 0,5 g dan granula namunasi olinadi. Xar bir naychaga 1 tadan namuna joylashtiriladi. Bunda tekshirishga olingan 6 ta namuna granulaning hammasi to‘la parchalanishi va to‘rdan o‘tib ketishi kerak. Agar 1-2 ta namuna talabga javob bermasa tekshiruv qolgan 12 ta namunada qaytariladi. Olingan 18 ta namunadan eng kamida 16 tasi to‘liq parchalanib, to‘rdan o‘tib ketishi kerak. Namunalarning suvda parchalanish muddati asboblarning tuzilishiga, ishlash jarayoniga, suyuqlik miqdoriga, xaroratga, tebranish tezligiga bog‘liq bo‘ladi.

Muayyan sharoitda, ma’lum vaqt ichida qattiq dori turidan ta’sir qiluvchi moddaning eritmaga o‘tgan miqdori erish deyiladi. Granulalar erishini aniqlash uchun XI DF da keltirilgan «Aylanadigan kajava» asbobidan foydalaniladi. Asbobning asosiy ishchi qismi silindr shaklidagi diametri 0,2 mm lito‘r kajava bo‘lib, unga tekshiriladigan granuladan 0,5 g solinadi, u xajmi 1 l gacha bo‘lgan suyuqlikda, tezligi xar daqiqada 50-200 marta aylanadi va 37+1⁰S xarorat ta’minlab turiladi. Bunda asbobning xech qaysi qismi tebranmasligi shart. Erituvchi muhit sifatida suv yoki xususiy maqolalarda ko‘rsatilgan boshqa erituvchilar (xlorid kislota, pH ko‘rsatkichi turlicha bo‘lgan bufer eritmalar va x.k.) olinishi mumkin.

Tekshiriladigan bitta namuna kajavaga solinadi va u suyuqlikka tushiriladi. Bunda kajava idish tubidan 20+2 mm balandroq bo‘lishi kerak. Idish qopqog‘ini yopib, kajava xususiy maqolada ko‘rsatilgan tezlikda yoki daqiqasiga 100 marta tezlikda aylantiriladi. Xususiy maqolada ko‘rsatilgan vaqtdan yoki 45 daqiqadan so‘ng, eritma namunasi olinib, filtr qog‘ozi orqali suziladi va ko‘rsatilgan usul bilan ta’sir qiluvchi modda miqdori aniqlaniladi.

Qo‘llaniladigan analitik usul aniq bo‘lishi kerak, lekin dori turidagi ta’sir qiluvchi moddaning miqdori aniqlanadigan usuldan boshqacha bo‘lishi mumkin.

Dori turining xar bir seriyasi uchun 5 ta namunadan eritmaga o‘tgan modda miqdori aniqlanadi. Bunda granula tarkibidagi modda 100% deb qabul qilinadi. Agar xususiy maqolalarda boshqacha talab qilinmagan bo‘lsa, 45 daqiqa davomida, suvda aylanish tezligi daqiqasiga 100 marta bo‘lganda ta’sir qiluvchi moddaning erigan miqdori dori turidagiga nisbatan 75% dan kam bo‘lmasa seriya qoniqali hisoblanadi.

Dori modda miqdorini aniqlash

Granula tarkibidagi ta’sir qiluvchi moddaning miqdorini aniqlash uchun 0,5 g aniq tortma olinadi. Xususiy maqolalarda maxsus ko‘rsatmalar bo‘lmasa, granulalardagi dori moddalarning miqdoridagi chetlanish +10% ga ruxsat etiladi.

Tashqi ko‘rinishi qurollanmagan ko‘z bilan kuzatib bajariladi. Bunda tabletkalar dumaloq yoki boshqa shaklga ega bo‘lishi, yassi yoki ikki tomonlama qabariq yuzali, chetlari butun bo‘lishi kerak. Agar xususiy maqolalarda boshqa ko‘rsatmalar bo‘lmasa tabletkaning yuzasi silliq, bir jinsli, bo‘lishi kerak. Ba’zi xollarda yuzasida yozuvlar va belgilar bo‘lishi mumkin. Diametri 9 mm va undan katta bo‘lgan tabletkalar o‘rtasida chiziqcha bo‘lishi kerak

Bu mutanosiblik tabletkalarni avtomatik ravishda qadoqlashda muhim ahamiyatga ega. Tabletkalarning balandligi mikrometrdan foydalanilgan holda 0,01 mm aniqlikda o‘lchanadi.

Tabletkalarning balandligi va diametri ma’lum mutanosiblikda bo‘lishi kerak, bu TST (OST) 64-7-170-75 da keltirilgan ikki tomoni yassi tabletkalar balandligi va diametrining mutanosibligi uchun berilgan 19-jadval bo‘yicha belgilanadi.

O‘rtacha og‘irlik va undan chetlanishni aniqlash.

Tabletkalarning og‘irlikdagi farqlarini aniqlash uchun 20 ta tabletkani birgalikda 0,001 g aniqlikda tortib, o‘rtacha og‘irligi aniqlanadi. So‘ng xar bir tabletka shu aniqlikda alohida tortilib, o‘rtacha og‘irlikdan farqi, foiz miqdorda topiladi.

0,1 g gacha bo‘lgan tabletkalar uchun bu farq +10%,

0,1-0,3 g - +7,5%,

0,3 g va undan yuqorilari uchun +5% ni tashkil etishi kerak.

Obakilash usuli yordamida olingan, alohida qobiqli tabletkalarning massasi, o‘rtacha massadan farqi +15% dan oshmasligi kerak.

Faqat 2 ta tabletkagina ko‘rsatilgan chegaralardan oshuvchi, biroq ikki martadan ko‘proq oshmaydigan chetlanishga ega bo‘lishi kerak.

Ishqalanishga bo‘lgan qattiqlikni aniqlash.

XI DF ga binoan tabletkalarning ishqalanishga bo‘lgan qattiqligi do‘mbirali ishqalagich asbobida aniqlanadi. Asbob qopqog‘i ochiladigan, diametri 200 mm bo‘lgan, ichki devorlariga 200 burchak ostida 12 ta kurakcha joylashtirilgan do‘mbira, soatli mexanizm va do‘mbirani daqiqasiga 20 marta aylanishini ta’minlovchi elektr yurgichdan iborat.

Rb – tabletkalarning tekshirishdan oldingi og‘irligi, g;

Rk - tabletkalarning tekshirishdan keyingi og‘irligi, g.

Tabletkalarning ishqalanishga bo‘lgan qattiqligi 97% dan kam bo‘lmasligi kerak, ya’ni ishqalanuvchanligi 3% dan oshmasligi kerak

Taklif etilgan tabletkalarning sinishga bo‘lgan qattiqligi Toshkent famatsevtika instituti Dori vositalarini standartlash Ilmiy Markazida majud bo‘lgan «ERWEKA» firmasining «TVN-30» rusumli asbobida aniqlandi. Tabletkalarning sinishga bo‘lgan qattiqlik me’yori, qattiqlik ko‘rsatkichi orqali ifodalanib, u quyidagi tenglamani qoniqtirishi kerak:

R – sindirish uchun sarflangan kuch, kg;

D – tabletka diametri, mm;

h – tabletka balandligi, mm.

Qadoq massasini tarkibi OST 64-492-85 ga asosan aniqlanadi. Uchta tuba yoki banka, ichidagi bilan har biri torozida alohida-alohida tortiladi, mayda qadoq uchun 0,01 g aniqlikda va 1 g gacha aniqlikda - yirik qadoq uchun. Tubani uzinasiga qaychi bilan kesiladi, so‘ngra tuba yoki bankani ichidagidan massa ajratiladi. Preparat qoldiqlarini qaynoq suv bilan yuvib, namlikni filtrlovchi qog‘oz bilan tozalanadi. Tuba (bankani) yana torozida tortiladi. Qadoq ichidagi massani, dorivor moddani qodoqdagi massasi va ichidagidan tozalangan qadoq massasini nisbati aniqlanadi. 10 g dan 50 g gacha bo‘lgan qadoq uchun ruxsat etilgan aniqlik ± 4%, 100g lik qadoq uchun ± 2,5% tashkil etadi.

Bu ko‘rsatkich 6,0 dan 7,5 gacha (potensiometrik XI DF, 1 nashr, 113 bet) bo‘lishi kerak. Sig‘imi 50 ml bo‘lgan shisha kimyoviy stakanga 2,0 g preparat solib, 50 ml yangi qaynatib sovutilgan suv (50-60 S) qo‘shiladi va 30 daqiqa davomida aralashtiriladi. Xosil bo‘lgan bir turdagi aralashmani XI DF 1 nashr, 113 betga asosan potensiometrik usulda pH aniqlanadi.

Surtma bir jinsli bo‘lishi kerak. Preparatni 0,02 g massali 4 ta namunasini 2 tadan predmet shishasiga qo‘yiladi. Ikkinchi predmet shishasi bilan yopilib, diametri 2 sm atrofidagi dog‘lar xosil bo‘lguncha zichlashtiriladi va ko‘zdan 30 sm uzoqlikdan ko‘riladi; namunalarni to‘rtadan uchtasida zarrachalar ko‘rinmasligi kerak. Agar zarrachalar ko‘p sonli dog‘larda ko‘rinsa, aniqlash sakkiztalik tekshiruvda qayta bajariladi, zarrachalarni mavjudligi ikkita sinovda aniqlash ruxsat etiladi. Bunda 12 talik sinovlarda zarrachalarni mavjudligi 3 ta sinovdan ko‘p bo‘lmagan xolda aniqlash ruxsat etiladi.

Buning uchun 0,02 g bo‘lgan preparatni predmet shishasiga joylashtirib, 15x15 mm lik yopuvchi shisha bilan berkitiladi, preparat zarrachalarini yopuvchi shisha tagida bir xil joylashtirish uchun yopuvchi shishani preparat ignasini to‘mtoq uchi bilan bosiladi (TU 64-1-464-74) va okulyari 16 x, obektivi 10x marta kattalashtirilgan mikroskopda ko‘riladi.

Mikroskopni 10 ta ko‘rish maydonida zarrachalarning asosiy massasini o‘lchamlari tegishli farmakopeya maqolalarida keltirilgan bo‘ladi. Aniqlash o‘rtacha beshta probada bajariladi.

SHamchalarning sifat ko‘rsatkichlari

XI DF shamchalarni quyidagi sifat ko‘rsatkichlarini aniqlashni talab qiladi: shamchalar bir xil massani tashkil etishi lozim, bir xildagi shaklga ega bo‘lishi kerak, etarli qattiqlik va ishlatish uchun qulaylikka ega bo‘lmog‘i lozim.

SHamchalarning bir xilligi vizual – ko‘z orqali ko‘rish bilan, shamcha ko‘ndalang kesimida dori va yordamchi moddalarning bir xil taqsimlanganligi kuzatiladi.

SHamchalarning o‘rtacha massasi va undan chetlanishi XI bo‘yicha aniqlaniladi. Buning uchun 20 dona shamcha 0,01 g aniqlikda tortiladi, bunda chetlanish +5% dan ortmasligi lozim. Faqat 2 ta shamchada +7,5% gacha chetlanishga ruxsat etiladi.

Lipofil asoslarda tayyorlangan shamchalarning suyuqlanish harorati aniqlaniladi, u 37⁰S dan ortmasligi kerak (XI DF 1 nashr 18 bet, 2a usul). Agar shamchalarning suyuqlanish haroratini aniqlash qiyinchilik tug‘dirsa, shamchalarning to‘liq deformatsiya vaqti aniqlaniladi. Bu ko‘rsatkich 15 daqiqadan ortmasligi kerak.

Gidrofil asoslarda tayyorlangan shamchalar uchun erish vaqti aniqlaniladi. Bu ko‘rsatkich 1 soatdan ortmasligi lozim.

SHuningdek, shamchalarda shamcha tarkibidagi asosiy ta’sir etuvchi modda miqdori va dozalar bir xilligi ham DF ning talabi bo‘yicha aniqlaniladi.
14-ma’ruza. Suyuq dori shakllari. Ularni tayyorlashda ishlatiladigan

yordamchi moddalar.

Reja

1. 
   Mavzuning dolzarbligi va ahamiyati.
   
2. 
   Suyuq dori shakllarini tayyorlashda ishlatiladigan erituvchilar va ularga qo‘yilgan talablar.
   
3. 
   Erituvchilarning ta’rifi, tavsifi va tasnifi.
   
   3. 
      Suvli erituvchilar;
      
   4. 
      Suvsiz erituvchilar;
      
   5. 
      Kompleks erituvchilar.
      
4. 
   In’eksion suv va uni olish usullari:
   
   3. 
      Sovuq usulda in’eksion suv olish;
      
   4. 
      Issiq usulda in’eksion suv olish.
      
5. 
   In’eksion suvni sifat ko‘rsatkichlarini aniqlash.
   

XI Davlat Farmakopeyasiga binoan, erituvchi sifatida tozalangan suv, o‘simlik moylari va etiloleat ishlatiladi. YOmon eriydigan moddalarning eruvchanligini yaxshilash va turg‘unligini oshirish maqsadida yordamchi erituvchilar sifatida spirt, glitserin, propilenglikol, PEO-4000, benzilbenzoat, benzil spirti va boshqalar ishlatiladi. Erituvchilarga quyidagi umumiy talablar qo‘yiladi: tiniq, toza, barqaror, apirogen va zaharsiz bo‘lishi kerak. Bulardan tashqari o‘ziga xos talablar ham qo‘yiladi, zaharli bo‘lmasligi, allergiya chaqirmasligi, to‘qimalarni qitiqlamasligi, biologik faol bo‘lmasligi, pH biosuyuqlik pH ga yaqin bo‘lishi lozim. In’eksiya uchun ishlatiladigan dorilarda erituvchining ta’sir etuvchi modda miqdoridan bir necha marta ortiqligi uning zaharlilik ko‘rsatkichi dori moddaning zaharliligidan bir necha marta kam bo‘lishini taqozo etadi.

Fizik xususiyatlari. Erituvchining qo‘zg‘aluvchanligi katta ahamiyatga ega bo‘lib, u harorat ta’sirida o‘zgarmasligi kerak. Muzlash harorati 5⁰S dan yuqori bo‘lmasligi kerak.

Tiniqligi. Eritmaning tiniqligi dori turining sifatini belgilashda katta ahamiyatga ega.

Qaynash harorati. Erituvchining qaynash harorati 100⁰C dan yuqori bo‘lgani ma’qul. Bu eritmalarni sterillashda katta ahamiyatga ega.

Osmotik bosimi. Dori to‘qima membranasidan o‘tishi uchun erituvchi etarli darajada osmotik bosim hosil qila oladigan darajada bo‘lishi kerak.

Qovushqoqligi. Qovushqoqlik dori moddaning erishi, eritmani suzish, ampulalarga quyish jarayonlarini sekinlashtiradi. Lekin organizmga dorining so‘rilishini sekinlashtirganligi sababli dorilarning ta’sirini uzaytiradi.

Eruvchanligi. Bu xususiyati bo‘yicha erituvchilar gidrofil va gidrofobga bo‘linadi. Ko‘p hollarda erituvchilarning aralashmasidan foydalaniladi. Gidrofil erituvchilarga butilenglikol, glitserin, glikofurol, glitseroformal, dimetilatsetamid, solketal, metilatsetamid, propilenglikol, polietilenglikol, izopropil spirti, sulfolanlar; gidrofoblarga esa benzilbenzoat, izopropilmiristat, o‘simlik moylari, benzil spirti, etiloleat va boshqalar kiradi.

Korxonada har xil texnik maqsadlar uchun bug‘ ishlab chiqarish qozonlarining va distillyatorlarining uzoq muddat ishlashini ta’minlash uchun suv oldindan mineralsizlantirilgan bo‘lishi kerak. CHunki shahar tarmoqlaridan kelayotgan vodoprovod suvining har litrida 10-15 mg gacha tuzlar erigan bo‘ladi. Mineralsizlantirish ion almashtirgich smolalar (ionitlar) va elektrodializ yordamida amalga oshiriladi.

Ion almashtirgich smolalar kationitlar va anionitlarga bo‘linadi. Kationitlar ishqoriy va ishqoriy-er metallar bilan o‘rin almashtira oladigan harakatchan vodorod ionli karboksil yoki sulfon guruhini saqlaydi.

Anionitlar ko‘pincha aminlarni formaldegid bilan hosil qilgan polimerlari bo‘lib, gidroksil ionlari anionlar bilan o‘rin almashadi. Anionitlar kuchli va kuchsiz bo‘lishi mumkin.

Ishlab chiqarishdako‘pincha arzon bo‘lgaligi sababli kuchsiz anionitlar ishlatiladi. Maxsus kolonkalar kationit va anionitlar bilan to‘ldiriladi. Filtrlangan vodoprovod suvi avval kationitdan, so‘ng anionitli kolonkalar orqali o‘tkaziladi. Bitta kolonkada kationit va anionitlar bo‘lishi mumkin.

Demak, suv kationitli kolonka orqali o‘tgan so‘ng yumshaydi va muxit kislotali bo‘ladi. Suv pH ning oshishi va suvda kationlarning paydo bo‘lishi kolonkaning to‘yinganligidan dalolat beradi va uni xlorid kislotasi va suv bilan yuvib regeneratsiya qilish lozim. Bu suv anionitli kolonkadan o‘tgandan so‘ng, muxit neytral bo‘ladi.

Suv pH ining pasayishi va anionlarning suvga o‘ta boshlashi anionitlardagi ON guruhining kamayganini ko‘rsatadi. Kolonkani qayta tiklashsuv va ishkor yordamida amalga oshiriladi. lekin suvni ion almashtirgich smolalar yordamida mineralsizlantirilgannda ionitlar SO₂, SO₂ larni ushlay olmaydi. Ularni yuqotish uchun degazatsiya usulidan foydalaniladi. Suv maxsus kolonkaga o’rnatilgan vininplast panjarasiga purkaladi va uning pastki qismidan filtrlangan xavo yuboriladi. Bunda SO₂ va SO₂ gazlarining erishi yomonlashadi va kolonkadan chiqib ketadi.

Ionitli kolonkalarning quvvati soatiga 100 l ni tashkil qiladi. Elektrodializ usulida suvni mineralsizlantirish maxsus qurilmada amalga oshiriladi. Asbob ikki tomoniga elektrodlar o’rnatilgan obzandan iborat bo’ladi. Suv obzanga yuboriladi va elektrodlar uzgarmas elektr tokiga ulanadi. Bunda kationlar anod elektrodiga, anionlar katod elektrodiga tomon xarakatlanadi va chap ham o‘ngdagi bo‘linmalarga yig‘iladi. Bu usulda soatida 200-750 l suv mineralsizlantiriladi.

Davlat farmakopeyasining talabiga binoan in’eksiya uchun ishlatiladigan suv tozalangan suvga qo‘yiladigan hamma talablarga javob berishi, tarkibida pirogen moddalar bo‘lmasligi, saqlanish muddati 24 soatdan oshmasligi kerak. Xususiy moddalar talabiga binoan, eritma karbonat angidridsiz suvda tayyorlanishi lozim bo‘lsa, suv 30 daqiqa qaynatib tozalanadi. In’eksiya uchun ishlatiladigan suv apirogen, ya’ni pirogen moddalar saqlamasligi kerak. Pirogen moddalar o‘lik mikroorganizmlar tanasi va ularning zaxarlari bo‘lib, lipopolifosfat polisaxaridlar sinfiga kiradi va ular suv bug‘i bilan xaydalmaydi. Suvni xaydash jarayonida ular tomchilar bilan birga suvga o‘tib qolishi mumkin. Pirogen modda saqlagan suvda tayyorlangan in’eksion eritma tana xaroratini oshiridi. CHunki ular organizm uchun begona modda xisoblanadi. Suvning apirogenligi biologik usulda tekshiriladi (XI DF 1-tom. 183-bet M. 1990 y.).

Korxona sharoitida in’eksiya uchun ishlatiladigan suv issiq va sovuq usullarda olinishi mumkin. Issiq usulda olish 3 bosqichda va termokompression asboblarda amalga oshiriladi. Sovuq usulda esa “Millipor” firmasi ishlab chiqqan qurilma yordamida olinadi.

IE lar og‘irlik hajm nisbatida ikki qavat devorli, aralashtirgichli reaktorlarda tayyorlanadi. Ko‘pincha IE larni turg‘unlashtirishga to‘g‘ri keladi, chunki ko‘pchilik preparatlar suvda gidrolizga uchrab o‘zining biofaolligini yo‘qotadi.

1. Agar dorivor preparat kuchli kislota va kuchli asosdan tashkil topgan bo‘lsa, turg‘unlashtirilmaydi, chunki ular ion holda bo‘lib, gidrolizlanmaydi va eritmadagi [H⁺] o‘zgarmaydi (NaCl, CaCl₂, MgSO₄, kalsiy glyukonati va h. lar).

2. Agar preparat kuchli kislota va kuchsiz asosdan tashkil topgan bo‘lsa, gidrolizga uchraydi va eritmada [H⁺] ko‘payadi. Gidrolizni orqaga qaytarish uchun massalar ta’siri qonuniga binoan bir nomli ionlar konsentratsiyasini ko‘paytirish kerak, ya’ni 0,1 n NSl eritmasi qo‘shiladi.

Agar ampulalar shishasidan ishqor ajralib chiqsa bu reaksiyani o‘ngga siljishi yanada kuchayadi. (strixnin nitrat, atropin sulfat, morfin * HCl, novokain * HCl va h.). Qo‘shiladigan kislota miqdori tajriba yo‘li bilan topiladi, ya’ni shunday miqdorda miqdorda qo‘shiladiki, unda gidroliz deyarli ketmasligi kerak.

3. Agar preparat kuchsiz kislota va kuchli asosdan iborat bo‘lsa, ular ham gidrolizga uchrab, eritmada ko‘payadi, gidroliz ketishini to‘xtatish uchun 0,1 n NaOH yoki NaHCO₃ eritmasi qo‘shiladi.

Ampuladagi eritma ishqoriy muhitga ega bo‘lishi, xavfli, chunki shishani nordon qismi eriydi va eritmaga SO₄ o‘tib, uni ifloslantiradi. Masalan: kofein benzoat natriy, natriy tiosulfat, nikotinamid va h. lar.

4. Ba’zan eritmada turg‘un ushlab turish uchun bufer eritmalar ham qo‘shiladi (sitrat natriy).

M: Dikolinni 1%li eritmasi 2,5 g/l natriy sitrat qo‘shiladi. In’eksion eritmalarni ba’zan oson oksidlanuvchan preparartalardan tayyorlashga ham to‘g‘ri keladi. Bunda vazifa preparatlarni oksidlanishdan saqlagan holda ampulalarda chiqarish.

Bunday preparatlar asosan havo kislorodi ta’sirida oksidlanib, eritmani rangi o‘zgaradi, yoki cho‘kma tushib, dorini ta’siri yo‘qoladi va zaharli moddalar hosil bo‘ladi. Preparat molekulasida qo‘zg‘aluvchan vodorod atomi bo‘lsa va ular harorat, yorug‘lik ta’sirida molekuladan uzulib chiqsa, molekulada ozod radikal hosil bo‘lib qoladi va bu havo O₂ bilan oksidlanadi.

Oksidlanish tezligi eritmani pH kislorod miqdoriga, haroratga, yorug‘likka yoki katalizatorlar borligiga bog‘liqdir. Eritmaga turg‘unlashtiruvchi qo‘shib, shunday pH hosil qilingki, unda oksidlanish sekinlashadi yoki to‘xtaydi. Salqin joyda saqlash va rangli ampula ishlatish bilan ham oksidlanishni sekinlashtirish mumkin. Kislorodni fizikaviy yoki kimyoviy usullar bilan yo‘qotib, preparatni oksidlanishdan saqlash mumkin.

Fizikaviy usulda esa eritma kislorodsiz muhitda tayyorlanadi va bu esa erituvchini qaynatish yoki inert gaz bilan ishlov berish 2 atm. bosimda gaz oqimi yuboriladi, bunda kislorod erishi yomonlashib, suv inert gaz bilan to‘yingan bo‘ladi yoki eritmani tayyorlash, filtratlash ampulani to‘ldirish, kavsharlash ham inert gaz oqimida olib boriladi (vakuum to‘ldirgich yoki Kutateladze asboblarida ampula to‘ldirganda). Kislorodsiz muhitda ampuladagi eritmalarni ishlab chiqarishni eng maqbul usuli XNIXFI usulidir. Bunda ampula eritma bilan to‘ldirib korpusi qizdiriladi toki 1 tomchisi eritmani bug‘ga aylanguncha, natijada ampuladagi havo o‘rnini suv bug‘i egallaydi va issiq holda kavsharlanadi. Natijada ampulada 98-99% kislorodsiz muhit hosil bo‘ladi.

Kimyoviy usul . bilan oksidlanishdan saqlashda eritmaga kuchli qaytaruvchilar qo‘shiladi, natijada preparatdan oldin ular oksidlanib, dori moddani oksidlanishdan saqlanadi.

Katalizator ta’siridan saqlash.

Odatda in’eksiya uchun ishlatiladigan dori preparatlarda ruxsat etilgan miqdorda og‘ir metall tuzlari bo‘lishi mumkin. Bu og‘ir metall ionlari preparatni oksidalinishiga katalitik ta’sir qiladi, shuning uchun bu og‘ir metallarni bog‘lab qo‘yish uchun etilendiamintetrasirka kislotasi (Trilon B), qo‘shiladi. U 0,001-0,05% miqdorda qo‘shiladi. So‘ngra eritma filtrlanadi va ampulalarga qo‘yiladi.

Moylar glitserinni har xil yuqori molekulali yog‘ kislotalari bilan hosil qilgan murakkab efirlaridir. In’eksiya uchun ishlatiladigan moylar yangi yig‘ilgan mag‘izlar va mevalardan sovuq usulda siqib olinadi. Ular tiniq, oson qo‘zg‘aluvchan, saqlanish vaqtida cho‘kma hosil qilmaydigan, stearin fraksiyasidan va suv yuqidan tozalangan, kislota soni 2,5 dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Bizda in’eksion eritmalar tayyorlash uchun bodom, o‘rik va zaytun moylari ruxsat etilgan.

Xalqaro farmakopeya talabiga binoan in’eksiya uchun ishlatiladigan moylarni kislota soni 0,4-0,2 dan, yod soni 79-128 dan, sovunlanish soni 185-200 dan oshmasligi kerak. Ular tarkibida mineral yog‘lar saqlamasligi, uy sharoitida qotadigan bo‘lmasligi va tarkibi barqaror bo‘lishi kerak. Xorijiy mamlakatlarda oksidlanish jarayonini sekinlashtiradigan sezamin va sezamolin fermentlari saqlagan kunjut moyi nisbatan ko‘p ishlatiladi. Ko‘pchilik dori moddalarning moyda yomon erishi, moyli eritma in’eksiyasining og‘riq berishi, moylarni oson oksidlanishi ularni keng miqyosda ishlatishga imkon beradi. Dori moddalarning moyda eruvchanligini yaxshilash maqsadida benzil-benzoat, polietilenglikol, benzil spirti, izopropil miristat kabi yordamchi erituvchilar qo‘shiladi. Sanoatda shaftoli (o‘rik), bodom, zaytun va soya moylari dezoksikortikosteron atsetat, dietilstilbestrol propionat, krizanol, yodolipol, kamfora, sinestrol, progesteron, testosteron, retinol atsetat, tokoferol atsetat, follikulin, xlorofillit, estradion benzoat kabi dori turlari ishlab chiqariladi.

E t i l o l e a t

Bu etil spirtni olein kislotasi bilan hosil qilgan murakkab efir bo‘lib, och sariq, moysimon neytral muhitli suyuqlik, havoda oksidlanmaydi, termik sterilizatsiyaga yaxshi chidaydi, suv bilan aralashmaydi, spirt va moylar bilan yaxshi aralashadi. Moylarga nisbatan qovushqoqligi kam, to‘qimalarga oson so‘riladi va dorilar ta’sirini uzaytiradi (testosteron propionat). Etiloleat birinchi marta XI DF ga erituvchi sifatida kiritilgan bo‘lib, dezoksikortikosteron atsetat, progesteron, testosteron propionat, kamfora kabi eritmalarni tayyorlashda ishlatiladi.

Asosiy erituvchilarga qo‘shib ishlatiladigan yordamchi erituvchilar xozirgi vaqtda keng ko‘lamda ishlatilmoqda. Ular yomon eriydigan moddalarni eruvchanligini yaxo‘ilaydi, eritmani gidrolitik parchalanishidan saqlaydi, dorini turg‘unligini oshiradi, ular spirtlar, efirlar va amidlarga bo‘linadi.

Spirtlar. Bir atomli va ko‘p atomli bo‘lib, suv bilan yaxshi aralashadi, suvda yomon eriydigan moddalarning eruvchanligini oshiradi. Lekin bularni ishlatishda oksidlovchilar ishtrokida zaharli aldegid, kislota va efirlar hosil bo‘lishini hisobga olish kerak.

Etil spirti. Etil spirti digitoksin, digoksin, selanid, strofantin, konvallotoksin, erizimin, olitorizid kabi suvda erimaydigan moddalarni eritish maqsadida 2-50% gacha eritmaga qo‘shiladi, so‘ng suv bilan kerakli xajmgacha suyultiriladi.

Propilenglikol. Bu ikki atomli spirt bo‘lib, tiniq, rangsiz suyuqlik, xona haroratida barqaror, lekin 140⁰ S dan yuqori xaroratda propion aldegidi, sut, uzum va sirka kislotalarigacha oksidlanishi mumkin.

Shuning uchun uni 140⁰S da 3 soatdan ortiq sterillash mumkin emas.

Propilenglikol nisbatan kam zaharli bo‘lib organizmdan tez chiqib ketadi. U yordamchi erituvchi va turg‘unlashtiruvchi sifatida suv va etil spirti eritmalarga 40-70% qo‘shilishi mumkin. Masalan, propilenglikol boshqa spirtlar bilan birgalikda antibiotiklar, sulfanilamidlar, barbituratlar, alkaloid asoslarini, A va D vitaminlarning erishini ta’minlaydi va turg‘un eritma hosil qiladi. Masalan, eritromitsinning suvli eritmasiga 40%, lantozidga 40% propilenglikol qo‘shiladi. Xinidin gidroxlorid eritmasi esa 100% propilenglikolda tayyorlanadi. 50% gacha propilenglikol saqlagan eritmalar venaga, undan ortiq saqlaganlari mushakka yuborilishi mumkin.

Glitserin, bu uch atomli spirt. U gigroskopik xossaga ega bo‘lib, havodan 40% gacha suvni shimib olishi mumkin. Tibbiyotda ishlatiladigan glitserin 13% suv saqlaydi. 150 50 0 S da bir soat sterillanadi. Glitserin suvli va spirtli eritmalarga qo‘shimcha erituvchi sifatida 30% gacha qo‘shiladi. Xorijiy davlatlarda u levomitsetin, gidrokortizon, glyukoza, fenobarbital, morfinlarni in’eksion eritmasi tarkibiga kiradi. Bizda selanid, mezaton, viprokainlarni erishini yaxshilash maqsadida qo‘shiladi. Glitserin dorilarni organizmda tez so‘rilishga yordam beradi.

Polietilenoksid. 

PEO-200, 300, 400, 600 lar rangsiz, moysimon qovushqoq suyuqlik bo‘lib, spirt va suvda yaxshi eriydi, fiziologik indifferent, gidrolizga uchramaydi. In’eksion eritmalarga barqaror hisoblangan PEO-400 qo‘shiladi. PEO-400 suvda yomon eriydigan va gidrolizlanishga moyilligi bo‘lgan sulfanilamidlar, barbituratlar, antibiotiklar, natriyaskorbinatlarni eruvchanligini yaxshilash va turg‘unligini oshirish maqsadida asosiy erituvchiga 70% gacha qo‘shiladi. Masalan, digoksin, levomitsetin, penitsillin, serkolizin kabi dorilarning eritmalarini tayyorlashda ishlatiladi. Lekin PEO-400 ayrim dori moddalar bilan kompleks birikma hosil qiladi va sterillash vaqtida ular biologik faolligini to‘la yo‘qotishi mumkin. Ularga tarkibida fenol guruhini saqlagan birikmalar kiradi. PEO-400 tarkibida past molekulali fraksiyalarni saqlamasligi kerak, chunki ular oksidlanib zaharli birikmalar hosil qiladi.

M u r a k k a b e f i r l a r

Efirlarni qovushqoqligi moylarga nisbatan kam bo‘lganligi va dorilarni eritish xossasi yuqori bo‘lganligidan in’eksion eritmalar tayyorlashda ko‘p ishlatiladi. Lekin ularning kislotali va ishqoriy muhitda gidrolizlanib tegishli kislota va spirtlarga parchalanishini hisobga olish kerak. Harorat qo‘tarilishi bilan bu jarayon yanada tezlashadi. Dori moddalarning moyda erishini yaxshilash maqsadida ko‘pincha benzil-benzoat va izopropil miristatlar io‘latiladi.

Benzil-benzoat.

Rangsiz, moysimon suyuqlik, suvda erimaydi, spirt va moy bilan yaxshi aralashadi, kam zaharli, lekin o‘zi farmakologik ta’sirga ega. U yurak va nafas olish organlariga depression ta’sir ko‘rsatadi. Progesteron, gidrooksiprogesteron, dimerkapton moyli eritmalarini tayyorlashda 20-46% gacha qo‘shiladi.

Izopropilmiristat.

Kimyoviy turg‘un modda bo‘lib, kam zaharli, suvda erimaydi, moy bilan yaxshi aralashadi. To‘qimalarni qitiqlamaydi. Fenol, kokain, rezorsin hamda estrogen preparatlarning moyli erimtalarini tayyorlashda ishlatiladi.

Sulfoksid va sulfonlar. Bu guruhga kiruvchi erituvchilardan dimetilsulfoksid va sulfolanlarni aytib o‘tish mumkin.

Dimetilsulfoksid.

20⁰S haroratda 70% gacha suv tortish qobiliyatiga ega bo‘lib, kam zaharli hisoblanadi. Itlarga vena orqali yuborilganda qisqa vaqt qon bosimning pasayishi, quyonlarda yurak qon tomirining notekis urishi kuzatilgan.

Sulfolan.

Issiqqa chidamli, kam zaharli va ko‘p moddalarni eritish xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun in’eksiya eritmalarini tayyorlashda ko‘p ishlatiladi.
15-ma’ruza. Etil spirti. Uni quvvatini aniqlash, suyultirish usullari va korxona sharoitida ishlatilgan spirtni hisobga olish.

Reja

1. 
   Etil spirtini olish usullari.
   
2. 
   Etil spirtini konsentratsiyasini ifodalanishi.
   
3. 
   Etil spirtini quvvatini aniqlash usullari.
   
   1. 
      SHisha spirtomer yordamida;
      
   2. 
      Metall spirtomer yordamida;
      
   3. 
      Zichligi bo‘yicha;
      
   4. 
      Refraktometrik usulda.
      
4. 
   Etil spirtini suyultirish usullari.
   
5. 
   Massa bo‘yicha suyultirish.
   
   1. 
      XI DF 2-jadvali yordamida
      
   2. 
      Tenglama yordamida.
      
   3. 
      Kafedra taklif etgan jadval yordamida.
      
6. 
   Hajm bo‘yicha suyultirish.
   
   1. 
      XI DF 3-jadvali yordamida;
      
   2. 
      XI DF 4-jadvali yordamida;
      
   3. 
      XI DF 5-jadvali yordamida;
      

7. 
   Korxonalarda ishlatilgan spirtning hisobi
   

7.2. GOSTning 6- jadvali yordamida;

8. 
   Dori xonalarda ishlatilgan spirtning hisobi.
   

8.2. Kafedra taklif etgan jadval yordamida (7-ilova)

9. 
   Spirtli eritmalar tavsifi va tasnifi.
   
10. 
    1,2,5 va 10% li yodning spirtli eritmalarini tayyorlash.
    

Etil spirti farmatsiyada dori turlarini tayyorlashda konservant sifatida, o‘ta sof galen va organopreparatlarni olishda ajratuvchi sifatida va ajratmalarni yot moddalardan tozalashda ishlatiladi. Ba’zan oshqozon yallig‘langanda ichishga beriladi. Etil spirtining 33% li efitmasi qon zaharlanganda venaga yuboriladi. XI DF bo‘yicha etil spirtini 95%, 90%, 70%, 40% li eritmalari rasmiy preparatlar hisoblanadi. Etil spirtining sifati XI DF bo‘yicha tekshiriladi. Bu uchuvchan, ko‘zg‘aluvchan, achishtiradigan mazali suyuqlikdir. Etil spirti suv, efir, atseton, glitserinlar bilan xohlagan nisbatda aralashadi. Zichligi r=0,8060—0,8054 bo‘lib, bu 96,2- 96,5% S₂N₅ON ga to‘g‘ri keladi. Suvsiz spirtning zichligi (absolyut spirtning) r=0,78927 bo‘lib, 100% etil spirtiga tug‘ri keladi, Dorixonalarda asosan 96,2 0,7% li spirt bo‘ladi. Etil spirti +78,3°S xaroratda qaynaydi va -144°S xaroratda muzlaydi. Etil spirtining quvvati og‘irlik va xajmiy birliklarda ifodalanadi.

Massada ifodalangan quvvat bo’lsa, 100 g spirt-suvli aralashmadagi absolyut (suvsiz) spirtning gramm miqdori tushuniladi. Masalan: 70% (massa bo’yicha) spirt yozilgan bo‘lsa, 100 g aralaishada 70 g absolyut spirt bor deb tushuniladi.

Hajm bilan ifodalangan quvvati bo‘l­sa. 100 ml spirt-suvli aralashmadagi absolyut (suvsiz) spirtning ml miqdori tushuniladi. Misol: 96,5% (foiz belgisidan keyii xech narsa yozilmaydi) spirt deyilsa, 100 ml aralashmada 96,5 ml ab­solyut spirt borligi tushuniladi.

Etil spitini quvvatini aniqlash usullari

Etil spirtining quvvati spirtomerlar yordamida, zichlili bo‘yicha va refraktometrik usullarda aniqlanadi.

2. 0-70% va 70-100%.

3. 0-40%, 40—70% va 70—100%.

Bular «Sinf 1» to‘plamiga kiradi.

«Sinf 0,1» to‘plamiga 11 spirtomer kiradi: 0-10%, 10-20%,. 20-30% 30-40%, 40-50%, 50-60%, 60-70%, 70-80%, 80-90%, 90-100%, 95-105% ohirgisi eng engilidir.

Eng og‘ir spirtomer 0-10% gacha, chunki spirtnning quvvati qancha yuqorya bo‘lsa, zichligi shuncha kam bo‘ladi.

Quruq silindrga tekishriladigan spirt solinadi. Keyin spirtomer tushiriladi. Agar spirtning quvvati no’malum bo‘lsa, eng engil ya’ni 95-105% ko‘rsatkichli spirtomer tushiriladi. Agar quvvati taxminan ma’lum bo‘lsa, tegishli spirtomer tushiriladi.

Spirtomer silindrning tub iva devoriga tegmasligi kerak. 3—4 daqikadan so‘ng spirtomer kursatgichi pastki menisk buyicha kurnladi. SHisha spirtomerlarni 20°S xaroratdagi ko‘rsatgichi hajmiy foizga to‘g‘ri keladi. Masalan: shisha spirtomer 20°S da 96,4 ko’rsatdi, demak, bu 96,40% spirtdir.

Agar aniqlash vaqtida spirtning, harorati 20°S dan farq qilsa, DST (GOST) standartlash va o‘lchov asboblari Davlat qo‘mitasi chop etgan Spirt-suvli aralashmalardagi etil spirti miqdorini aniqlash» degan jadvallar to‘plamining 3-jadvali yordamida 20⁰S dagi ko‘rsatgich topiladi. 3-jadvalning chap va o‘ng tomonidagi tik ustunchalarda xarorat +40°S dan —25°S gacha berilgan. Gorizontal ustunchada esa siirtomerning ko‘rsatgichi keltirilgan. Xarorat bilan spirtomer ko‘rsatgichi kesishgan joyidagi son spirtning 20°S quvvatini ko‘rsatadi. Misol: shisha spirtomerning ko‘rsat­gichi 84, harorat 35°S. Jadval bo‘yicha bu 20°S da 79,54% li spirtga to‘g‘ri keladi.

Spirtning quvvati (konsentratsiyasi)ni metall spir­tomer yordamida aniqlash.

Bu spirtomer ancha ixcham, mustaxkam, ko‘rsatgichi aniqdir. Spirtomer latundan tayyorlanib, yuqorigi va pastki o‘simta (sterjen) hamda tanadan tashkil topgan bo‘lib, ustiga oltin yugurtirilgan. YUqorigi o‘simta 10 ta darajaga, o‘z navbatida xar bir daraja 10 ga bo‘lingan bo‘ladi.

2) metall spirtomer toshsiz 20°S ko‘rsatgichi xaroratda daraja ko‘rsatkichi 5 raqamgacha botdi. Bunda spirtning ko‘rsatgichi 105 (100+5,0) ga, 20⁰S dagi quvvati esa GOST ning 4 - jadvaliga binoan 97,1% ga teng buladi

Hajmiy foiz GOST ning 4-jadvali yor­damida topiladi. Bu jadvalning tuzilishi ham 3-jadvalga o‘xshashdir.

Zichlik piknometr va areometrlar yordamida aniqlanadi. Piknometr yordamida spirtning quvvatini aniq o‘lchash mumkin. Bunda zichlik kuyidagi tenglama bilan aniqanadi:

Etil spirtshsh suyultirish. Spirtni massa va buyicha suyultirish mumkin. Massa buyicha suyultirilganda suv va spirt xaroratining ahamiyati yo‘q, chunki spirt va suv tarozida tortib olinadi.

1. XI DF ning 2-jadvali.

Misol: 1000 g 30% spirt tayyorlash uchun 96% spirt va suvdan qanchadan olish kerak.

2. Biz taklif qilgan 4-jadval. Bu jadval XI DF niig 2-jadvaliga o‘xshash, lekin kasrli sonlar hisobga olingan.

R — kerakli quvvatdagi spirtning og‘irlik miqdori, g;

a — suyultiriladigan spirtning og‘irlik foizi;

b — suyultirilgan spirtning og‘irlik foizi;

s — suyultiruvchining (past kuvvatli spirtning) og‘irlik foizi.

Misol: 1000 g 70% spirt tayyorlash uchun 96,5% li spirt va suvdan qanchadan olish kerak.

Bu masalani xar xil usullar bilan echish mumkin.

1. 4-jadvalga binoan, 659,80 g 96,5% li spirt va 340,20 g suv olinadi.

2. YUqorida keltirilgan tenglama bilan echiladi, lekin bunda o‘lchov birliklariga e’tibor berish kerak. Bizning misolimizdagi 70% va 96,5% hajmiy foizlarni XI DF ning 1-jadvali yordamida og‘irlik (massa) foizga o‘tkazsak:

70%-62,4% (m); 96,5%-94,5% (m) larga to‘g‘ri keladi.
Etil spirtini hajm bo‘yicha suyultirish.

Spirt suv bi­lan aralashtirilganda, aralashma isiydi va eritmaning xajmi nazariy hisobga qaraganda kamayadi.

Shuning uchun spirtni hajm bo‘yicha suyultirishda doimo 20°S da suv bilan kerakli xajmgacha etkaziladp. Birinchi marta D. I. Mendeleev aniqlagan bu hodisa kontraksiya deb ataladi. Bunda spirt bilan suv molekulalarining bir-biriga shimilishi xisobiga hajm kamaya­di, molekulalar orasidagi ishqalanish xisobiga esa nssiqlik ajralib chiqadi. Spirtni xajm bo‘yicha suyulti­rishda quyidagi hisoblash usullari mavjud:

1. XI DF 3-jadvali.

Bu jadvalda 20°S xaroratda kerakli quvvatdagi spirt tayyorlash uchun suyultiriladigan 1 l spirtga qo‘shiladigan suvning hajmiy miqdori keltirilgan. Bu jadvalda kontraksiya xodisasi hisobga olingan. Misol: 1000 ml 95% li spirtga qancha suv qo‘shilsa, 40%, spirt hosil buladi?

XI DF 3-jadvaliga binoan, 1000 ml 95% li spirtga 1443 ml suv qo‘shilsa, 40% spirt xosil buladi. Hosil bulgan spirtning hajmi bizni kiziqtirmaydi.

2. XI DF 4-jadvali.

Jadvalda 1 l kerakli quvvatdagi spirt tayyorlash uchun suyultiriladigan spirt va suvning ml miqdori keltiril­gan. Bu jadvalda xam kontraksiya xodisasi hisobga olin­gan.

Misol: 1000 ml 90% li spirt tayyorlash uchun kancha 95% spirt va suv olish lozim?

XI DF 4-jadvaliga muvofiq 947 ml 95% spirt va 61 ml suv olish kerak?

3. XI DF 5-jadvali.

Bu ham 4-jadvalga o‘xshash, lekin bunda kasrli sonlar hisobga olingan.

4. Tenglama yordamida

R — kerakli quvvatdagi spirtning og‘irlik miqdori, g;

a — suyultiriladigan spirtning og‘irlik foizi;

b — suyultirilgan spirtning og‘irlik foizi;

s — suyultiruvchining (past kuvvatli spirtning) og‘irlik foizi.

Misol: 96,4% li spirtdan 5 l 70% li spirt tayyorlash. masalani turli usullar bilan echish mumkin:

1. XI DF 5-jadvaliga binoan, 3,6 l 96,4% li spirt va 1,5 suv olinadi.

2. Tenglama yordamida 3,6 l 96,4% li spirt olinadi.

3. Yulduzcha usulida.

Ba’zan korxona sharoitida yuqori va past quvvatli spirtlarni aralashtirib, kerakli quvvatdagi spirt tayyorlashga to‘g‘ri keladi. Masalan, 96,2% li va 10% li spirtlardan 4 l 60% li spirt tayyorlash.

1. Bu masalani quyidagi tenglama bilan echish mumkin:

2,32 l 96,2% li spirt olib, 20⁰S xaroratda 10% li spirt bilan 4 l ga etkazladi

2. Yulduzcha usulida.

Ishlatilgan spirtning hisobi.

korxona sharoitida ishlatilagan spirtning hisobi absolyut spirt bo‘yicha hajm (litr yoki dekalitr) da olib boriladi. Bunda agar xarorat 20⁰S dan farq qilsa va spirt litrlar bilan o‘lchansa absolyut spirtga GOST ning 5-jadvali yordamida o‘tkaziladi. Jadvalda chap va o‘ngdagi tik ustunlarda xarorat +40⁰S dan -25⁰S oralig‘ida, gorizantal ustunda esa spirtning quvvati belgilandi. Ikkalasi kesishgan joyda 20⁰S xaroratda 1 l ishlatilgan spirtning absolyut spirtning litr miqdori keltirilgan. Misol: 35⁰­­­­­­­­­S xaroratda 100 litr 80% li spirt ishlatilgan. Bunda 20⁰S da qancha litr absolyut spirt bor?

1 l 80% li spirtda – 0,7879 l absolyut bor.

100 l 80% li da – x- 78,79 l absolyut spirt bor ekan.

Agar korxona spirtni kg bilan ishlatsa, uning hisobi GOST ning 6-jadvali yordamida olib boriladi. Bunda xarorat 20⁰S bo‘lishi kerak. Bu jadvalning tik ustunchasida ishlatilgan spirtning butun sonlar bilan ifodalangan hajmiy foizi, gorizontal ustunchasida esa, shu spirtning kasrli ulushlari berilgan. Butun sonlar bilan kasrli sonlar kesishgan nuqtada 1 kg ishlatilgan spirtdagi absolyut spirtning xajmiy (l) miqdori keltirilgan.

Misol: 100 kg 96,2% li spirt ishlatildi. Bunda qancha l absolyut spirt bor.

GOST ning 6-jadvali bo‘yicha:

1 kg 96,2% spirtda - 1,1942 l 100% li spirt bor.

100 kg spirtda - x = 119,42 l 100% li spirt bor.

Dorixonalarda ishlatilgan spirt hisobi Sog‘liqni Saqlash vazirligining 16.09.69 yil 675- va 23.05.72 yil 412-son buyruqlariga muvofiq olib boriladi. 675-son buyruqqa muvofiq sarflangan spirtning miqdori 95% li spirtga o‘tkaziladi va massa bo‘yicha hisobi olib boriladi. Misol: 1000 g 70% li spirt ishlatildi, unda qancha g 95% li spirt bor. XI DF ning 2-jadvaliga muvofiq 675 g 95% li spirt bor. Bu jadvalda eng yuqori quvvatli spirt 96% li bo‘lganligi uchun hsiobni mazkur darslikning 4-jadvali bo‘yicha olib borish maqsadga muvofiqdir, chunki bu jadvalda kasrli sonlar hisobga olingan. 412-son buyruqqa muvofiq dorixonada spirt hajmda ishlatiladi, hisobi esa massa bilan 95-96,7% li spirtlar bo‘yicha olib boriladi. Bu maqsadda bizning kafedramiz taklif qilgan 5-jadvaldan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Mazkur jadvalning tik ustunchasida dorixonalarga keladigan spirtning quvvati (95-96,7%) gorizontal ustunchasida esa ishlatilgan spirtning quvvati keltirlgan. Ular kesishgan joyda 100 ml ishlatilgan spirtdagi yuqori quvvatli spirtning g miqdori keltirilgan. Masalan:100 ml 70% li spirt ishlatildi, unda qancha gramm 96,7% li spirt bor? 5-jadvalga muvofiq, 100 ml 70% li spirtda 58,24 g 96,7% spirt bo‘ladi.

Dori moddalarning xar xil quvvatli spirtdagi eritmalari spirtli eritmalar deyiladi. Farmatsevtika sanoatida xar xil spirtli eritmalar ishlab chiqarilib, ular ichish uchun va tashqi maqsadlarda ishlatishgga mo‘ljallangan bo‘ladi. Spirtli eritmalarni tayyorlash oddiy jarayon bo‘lib, maxsus asbob-uskuna talab qilmaydi.

Ichishga mo‘ljallangan spirtli eritmalarga yodning 5 va 10% li eritmlari, novshadil, arpadiyon tomchisi, nitroglitserinning eritmalari va xakozolar kiradi.

Yodning 5% li spirtli eritmasi.

Jodi 50 q.

Kalii jodidi 20 q.

Spiritus aethylici 95%

Aquae destillatae aa ad 1 l.

Reaktorga kaliy yodid o‘ziga nisbatan 2 barobar ko‘p miqdordagi suv yoki spirt suv aralashmasida eritiladi, hosil bo‘lgan kaliy yodidning kuchli eritmasiga yod solinadi va to‘la erib ketguncha aralashtiriladi. So‘ng eritma spirt suv aralashmasi bilan kerakli xajmga etkaziladi. Bunda kaliy yodidning kuchli (konsentrlangan) eritmasi yod erishini tezlashtiradi va preparat turg‘unligini ta’minlaydi.

Yodning 10% li spirtli eritmasi

(Sol. Jodi spirutuosasa 10 %)

Jodi 100 q

Spiritus aethylici 95% ad 1 l

Reaktorga hisoblangan erituvchini taxminan 80%i solinadi va unga qopchiqqa joylashtirilgan yod botiribosib qo‘yiladi. Bunda yodning erish jarayoni zichliklar farqi o‘z-o‘zidan aralashish sodir bo‘lishi natijasida yuzaga keladi. Yod eritmasi zichligi yuqori bo‘lganligidan pastga, spirt esa yuqoriga xarakatlanadi. Yodning erishi oxiriga etgach, qopchiq olinib, qolgan spirt bilan yod yuvib, eritma kerakli xajmga etkaziladi. Yod eritmalari qizil qo‘ng‘ir rangli, yodga hos xidga ega bo‘lgan suyuqliklardir. Ateroskleroz kasalligida tomchilab ichish uchun va antiseptik vosita sifatida surtiladi. Agar yod eritmasining konsentratsiyasi ko‘rsatilmagan bo‘lsa, 5% li yod eritmasi nazarda tutiladi. Amalda 1 va 2 % li yod eritmalari ham ishlatilib, ular toza yod va 96% li spirtda tayyorlanadi. Yodning spirtli eritmalaridan 5% li si turg‘un hisoblanadi, chunki uning tarkibida yod KJ₃ holida bo‘ladi. Yodning 10 % li spirtli eritmasida yod kuchli oksidlovchi bo‘lganligi uchun spirt va suv bilan reaksiyaga kirishib sirka aldegidi va kislotasi, sirka kislotasining etil spirti bilan efiri, yodid , gipoyodit, yodat kislotasi va yodoformlar hosil qiladi. SHuning uchun 10% li spirtli eritmasi qisqa muddatga tayyorlanadi. Yodning spirtli eritmalari tashqi ko‘rinishi bo‘yicha deyarli farq qilmaydi. Ularni bir biridan ajratish uchun ikkita probirkaga barobar miqdorda eritmalardan solib, suv tomiziladi. Bunda qaysi probirkada oldin cho‘kma hosil bo‘lsa, shu yodning 10% li eritmasi hisoblanadi.

Novshadil arpabadiyon tomchisi

(liquor Ammonii anistatus)

Olei Anisi - 2,81 g.

Sol. Ammonii caustici - 15 ml.

Spiritus aethylici ad - 100 ml

Reaktorga anis moyi 1 qism spirt bilan aralashtirib eritiladi, so‘ng ammiak eritmasi qo‘shiladi va spirt bilan kerakli xajmgacha eritiladi. Bu erda ammiak anis moyi tarkibidagi anis kislotasi bilan tuz hosil qiladi. Bu tuz emulgator vazifasini bajarib, anis moyini suvda erishini yaxshilaydi. Bu aniq rangsiz yoki och sariq rangli kuchli anis moyi va ammiak xidiga ega bo‘lgan suyuqlikdir. Tayyor mahsulot zichligi 0,875. anis moyi 2,7-3,0 %, ammiak 1,42-1,58 % bo‘lishi lozim. Xona xaroratida saqlanadi. Sovuqda anetol ignasimon kristall holida cho‘kmaga aylanadi. Bronxit kasalligida balg‘am ko‘chiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. YUqorida aytib o‘tilgan spirtli eritmalardan tashqari farmatsevtika korxonalari tomonidan quyidagi spirtli eritmalar ishlatiladi.

Spiritus camphorates 10%

Spiritus acidi formici 1,25%

Spiritus Sinapis 2%

Spiritus Lavandulae 1%

Spiritus Salycilici 1-2%

Spiritus Mentholi 1-2%

Spiritus Acidi borici 3%
16-ma’ruza. Korxona sharoitida ishlab chiqariladigan farmatsevtik eritmalar.

Xushbo’y suvlar va qiyomlar.
Reja

1. Korxona sharoitida ishlab chiqariladigan farmatsevtik eritmalar tavsifi va tasnifi.

2. Eritmalarni tayyorlashdagi texnologik bosqichlar.

3. Qiyomlar tavsifi va tasnifi.

4. Qiyomlarni tayyorlashdagi texnologik bosqichlar.

5. Oddiy qand qiyomi texnologiyachsi, standartizatsiyasi va ishlatilishi.

6. Xushbo‘y suvlar tavsifi va tasnifi.

7. Efir moylarini suvda eritib tayyorlanadigan xushbo‘y suvlar.

Qiyomlar ishlatilishiga binoan ta’m beruvchilarga va dorivorlarga bo‘linadi. Ta’m beruvchi qiyomlarga: qand, olcha va maymunjon (malina) qiyomlari kiradi. Qiyomlar tibbiyotda katta ahamiyatga ega. Ayniqsa, bolalar va qariyalar uchun tayyorlanadigan dorilarning ta’mini yaxshilaydi, dorilarning tanada ko‘rsatadigan noxush ta’sirini susaytiradi yoki yuqotadi. Lenin biofarmatsiyaga amal qilinadigan bo‘lsa, ularni ko‘r-ko‘rona ishlatish maqsadga muvofiq bo‘lmaydi. Biofarmatsiya ta’limotiga kura, eritmalarning ta’mini qiyomlar yordamida yaxshilab berilishi ularning terapevtik faolligiga ta’sir etadi. Masalan: kalsiy xlorid, tetratsiklin, amidopirin, izoniazid eritmalarining ta’mini yaxshilash uchun qo‘shilgan qand olcha, karag‘at qiyomi, ularning so‘rilish tezligi va terapevtik faolligini pasaytiradi. SHuning uchun dori turlarining noxush ta’m va hidini o‘zgartirishda texnologiya, fiziologiya va biofarmatsiya nuqtai nazaridan yondashish lozim.

Oddiy qiyomin tayyorlashda yuqori navli tozalangan (rafinad) qand ishlatiladi. Qiyom ikki qavat devorli va aralashtirgichi bo‘lgan maxsus qozonlarda tayyorlanadi. Qozonga 64 qism qand va 36 qism suv solib, 60— 70°S xaroratgacha isitiladi. So‘ngra xaroratni qaynaguncha ko‘tarib, 20—25 daqiqa davomida ikki marta qaynatiladi. Qaynash vaqtida hosil bo‘layotgan ko‘pik cho‘mich yordamida olib turiladi. Qaynash muddati va xarorat ortiqcha (110°S) bo‘lsa, kiyom sarg‘ayib ketadi. Bu kandning karamelga aylanganini (polimerlanganini) ko‘rsatadi. Bu xodisa 180°S dan yuqori xaroratda tezroq, 110-120°S da sekinroq ruy beradi.

Tayyor qiyom issiq xolda qalin mato orqali suziladi. Tayyor qiyom rangsiz, xidsiz, kuyuqroq, suyuqlik bo‘lib, shirin mazaga va betaraf reaksiyaga ega. Nur sindirish krsatkichi 1,451 — 1,454 bo‘lib, zichligi 1,308 —1,315 ga teng. Bu ko‘rsatkichlar qiyomda qandnipg 64% ga tug‘ri kelishini bildiradn. SHisha idishlarda chiqariladi.

Ishlatilishi. Suyuq dorilarning ta’mini yaxshilash va boshqa qiyomlar tayyorlashda asos bo‘lib xizmat kiladi.

Olcha kiyomi. (Sirupus Cerasi).

Maymunjon qiyomi. (Sirupus Rubi idaei). Bu qiyomlar 62 qism qvnd va 38 qism achitib tindirilgan meva sharbatlaridan tayyorlanadi. Bu usulda tayyorlash mavsumiy xususpyatga ega bo‘lganligi uchun sanoatda oziq-ovqatda ishlatiladigan ekstraktlardan tayyorlash yo‘lga qo‘yilgan. Buning uchun 4 qism olchaning yoki maymunjonning quyuq ekstrakt 96 qism qand qiyomi bilan aralashtirib tayyorlanadi.

Dorivor qiyomlar. Bularga gulhayri, rovoch, chuchukmiya, xolosas, na’matak, pertussin, peritol, aloyining temirli qiyomi va boshqalar kiradi. Ular dorivor modda va ta’m beruvchi sifatida ishlatiladi.

Gulxayri qiyomi (Sirupus Altheae). Bu qiyom gulhayriiing quyuq yoki quruq ekstraktidan tayyorlanadi:

Extracti Altheae sicci 2 qism;

Sirupi Simplicis 98 qism.

Gulxayrining quruq ekstrakti qand qiyomida qizdirib va aralashtirib eritiladi, so‘ngra suziladi. Bu qiyom tiniq, quyuqroq sarg‘ish rangli, shirin mazali, o‘ziga hos hidga ega bo‘lgan suyuqlik. 200 ml dan shisha idishlarda chiqariladi. Balg‘am ko‘chiruvchi sifatida suyuq dorilar bilan birgalikda (miksturalarda) ishlatiladi.

Spiritus aethilici 2 ml

Aquae Foeniculi 3 ml

Sirupi Simplicis 95 qism

Rovochning quruq ekstrakti spirt va ukrop suvi aralashmasida eritilib suziladi va qiyomga qo‘shib, qaynaguncha qizdiriladi. Tayyor qiyom issiq xolda kichik shisha idishlarga solinib, berkitiladi va ustidan parafin quyiladi. Bu qo‘ng‘ir-qizil rangli suyuqlik bo‘lib, o‘ziga xos maza va xidga ega. Spirt bilan tiniq eritma xosil qiladi. Zichligi 1,310—1,344. Ammiak eritmasi bilan
antraglyukozidlar guruxiga xos reaksiyani beradi. Engil surgi dori sifatida ishlatiladi.

Chuchukmiya qiyomi (Sirupus Glycyrrhizae)

Extracti glycyrrhizae sicci 4 qism

Sirupi Simplicis 86 qism

CHuchukmiya kuyuq ekstrakti isitilgan qand qiyomi bilan aralashtirib eritiladi. Aralashma sovugach, etil spirti qo‘shiladi. Sarg‘ish qo‘ng‘ir rangli, o‘ziga xos xidga ta’mga ega bo‘lgan suyuqlik. Balg‘am ko‘chiruvchi va engil surgi dori sifatida bolalarga beriladi.

Sirlangan iqyom pishirish qozonida qand qiyomida kaliy bromid eritilib, unga tog‘jambul suyuq ekstrakti va spirt qo‘shib aralashtiriladi va 24 soatga qoldiriladi. Tindirilgan qiyom uch kavatli doka orqali suzilib, 100 g dan shisha idishlarga qadoqlanadi. Xushbuy hidli, shirin mazali, to‘q-qo‘nhg‘ir suyuqlik. Zichligi 1,22—1,24. Bronxit va ko‘kyutalga chalingan bolalarga beriladi.

grosso modo pulveratorum sine oleo 12 g

Aquae destillatae 20 g

Spiritus aethilici 3 g

S — haydab olingan mahsulotdagi vodorod sianid miqdori, %.

Yig‘ish idishidagi etil spirti benzaldegidsiangidrin va erkin vodorod sianidni gidrolizdan saqlaydi.

Issiq usulda yog‘sizlantirilgan achchiq bodom magizidan xam preparat tayyorlash mumknn. Buniig uchun issiq usul bilan olingan kunjaradan 2 qism olib, unga 1 qism sovuq usulda olingani kushiladi va yuqoridagidek tayyorlanadi. Achchiq bodom xushbo‘y suvi o‘rniga taflon o‘simligi bargidan olingan taflon suvi (Aqua Laurocerasi) ishlatiladi. Xuddi shu maqsadda danakli mevalar (shaftoli, olcha va xokazolar) magizidan ham foydalanish mumkin.

Bu usulda sanoat miqyosida olib, mamlakat ehtiyojini
qondirish katta kiyinchiliklar tug‘diradi. 99,9% suvdan iborat bo‘lgan mahsulotni uzoq masofalarga tashish maqsadga muvofiq emas. Undan tashqari ivyyorlash jarayonida haydash asbobidagi sovutgichdan to‘plagichga o‘tish joylari kumush bilan qoplangan bo‘lishi kerak, aks holda erkin vodorod sianid xisobiga noxushliklar (asbob qismlarining emirilish) ro‘y beradi.

Achchiq bodom suvining uning konsentratidan tayyorlash maqbulroqdir. Achchiq bodom efir moyining 95% li spirtdagi eritmasi (1,6% qodorod sianiddan iborat) dorixona sharoitida 45% li etil spirti bilan 1:16 nisbatda suyultirib ishlatiladi. Bu rangsiz, deyarli tiniq, achchiq bodom hidi kelib turadigan, biroz nordon reaksiyaga (metiloranj bo‘yicha) ega bo‘lgan suyuqlikdir. Tarkibida vodorod sianid miqdori 0,09—0,11% bo‘lib, shu jumladan erkin xoldagisi 0,02% dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Ehtiyotlik bilan «B» ro‘yxatidagi og‘zi yaxshi berkitilgan shisha idishlarda, salqin joyda saqlanadi. Ogriq qoldiruvchi va asabni tinchlantiruvchi dori sifatida ishlatiladi. Preparatni saqlash shartiga rioya qilinmasa yoki ko‘rsatilgan muddatini o‘tagan bo‘lsa, benzaldegidsiangidrin gidrolizga uchrashi mumkin. Hosil bo‘lgan benzaldegid oksidlanib, polimerlanishi natijasida benzoin xosil qilishi mumkin. Bunda suyuqlik loyqalanib, yot xid paydo bo‘ladi va benzoin kristall holida cho‘kmaga tushishi mumkmn.

Kashnich spirtli xushbo‘y suvi

(Aqua Coriandri spiutuosa)

Fructuum Coriandri grosso modo pulveratorum 1 qism

Aquae destillatae 10 qism

Spiritus aethilici 1 qism

Yirik maydalangan kashnich urug‘i og‘zi zich berkitiladigan idishda spirt va suv solib aralashtiriladi va 12 soatdan keyin xaydash asbobiga o‘tkaziladi va suv bug‘i bilan 10 qism preparat xosil bo‘lguncha xaydaladi. Tayyor mahsulot deyarli tiniq, kashnich hidi kelib turadigan suyuqlikdir. Zichligi 0,960—0,980.

Efir moylarini suvda eritish dispergirlash, zmulsiya xosil qilish va G. A. Vaysman usullari orqali amalga oshiriladi. Kuchli xidga ega bo‘lgan efir moylari (atir gul, pomerans moyi) dan 1:4000, qolganlaridan esa 1:1000 nisbatda tayyorlanadi.

UKROP XUSHBO‘Y SUVI (AQUA FOENICULI)

Olei foeniculi 1 qism

Talci 10 qism

Aquae tepidae ad 1000 ml

Upa darajasigacha maydalangan talk ukrop moyi bilan aralashtirib eziladi. Bunda moy mayda zarrachalarga bo‘linib, talk zarrachalari yuzasini yupqa qatlam bilan koplaydi, ya’ni dpspergirlanadi. So‘ng 50—60°S xaroratgacha isitilgan suv ko‘yilib, 15 daqiqa chayqatilada, namlangan qogoz suzgich orqali suziladi. Qogoz suzgich namlanib ishlatilmasa, suv qatlamiga o‘tmagan efir moyi zarralalari o‘tib ketadi.

Boshka efir moylaridan ham xushbuy suvlar shu tarzda tayyorlanadi.

Professor G. A. Vaysman efir moylarini qand yordamida dispergirlashni taklif etgan. Bu usul dorixona sharoitida oldindan konsentrat tayyorlab qo‘yish imkoniyatini beradi. Buning uchun xovonchada 9 qism yirik shakar olinib, ustiga 1 qism efir moyi qo‘shiladi. So‘ng dastak bilan bir xil massa hosil bo‘lguncha maydalab aralashtiriladi. Aralashma zich berkitiladigan jigar rang shisha idishlarga solib qo‘yiladi, 1 oy davomida ishlatish mumkin. Aralashmadan xushbuy suv tayyorlash uchun 1:100 nisbatda foydalaniladi.

17-ma’ruza. Galen preparatlari. Nastoykalar va ularni tayyorlash texnologiyasi.

Reja

1. Galen preparatlarini kelib chiqish tarixi.

2. Ajratma olishda yuz beradigan hodisalar.

3. Molekulyar diffuziya.

4. Konvektiv diffuziya.

5. Massa almashinish jarayoni.

6. Nastoykalar ifodasi.

7. Nastoykalar olish usullari, texnologik bosqichlari.

8. Rasmiy usulda nastoyka olish usullari.

8.1. Matseratsiya usuli.

8.2. Kasrli matseratsiya.

8.3. Matseratsiya sirkulyasiya.

8.4. Girdob.

8.5. Perkolyasiya usuli.

9. Norasmiy usulda ajratma olish.

9.1. VNIIF usuli.

9.2. Ultratovush yordamida nastoyka olish.

9.3. Markazdan qochish kuchiga asoslangan nastoyka olish.

10. Nastoykalarni yot moddalardan tozalash.

11. Nastoykalarni standartlash.

O‘simliklardan tayyorlangan preparatlarga xozir xalq tabobati va ilmiy tibbiyotda qiziqish ortib bormoqda.

Fitopreparatlar tarkibida turli sinfga mansub bo‘lgan kimyoviy birikmalar bo‘ladi (yurak glikozidlari, steoritlar, antraxinon, pektin, fenol va x.k.). Sanoat miqiyosida ular sun’iy usulda olinmaydi. Fitopreparatlarning afzalligi ular tarkibida ma’lum biofaol moddalar borligidadir. Ular tanada oson zararsizlantiriladi, shuning uchun zaxarli hisoblanmaydi. Modda almashish jarayonida faol ishtirok etadi, allnrgenlik xususiyati sun’iy preparatlarnikidan bir necha marotaba kam bo‘ladi. Bu xossasi xozirgi vaqtda allergiya kassalligi keng tarqalgan davr uchun ayniqsa muhimdir. SHunga qaramay fitopreparatlar ishlab chiqarish o‘ziga xos kamchiliklardan xoli emas.

- biofaol moddaning faqat 50-60% gina ajratib olinadi.

- 40% dan ko‘proq fitopreparatlarning xaqqoniy baholash usullari ishlab chiqilmagan. SHuning uchun ular ular son ko‘rsatkichlari bilan baholanib kelinmoqda.

- ba’zi dorivor o‘simlik turlari kamayib ketgan (Kavkaz dioskereyasi-diosponin olinadi, keng bargli krestovnik-platifillin va boshq.)

- texnologik jarayonlarni takomillashtirish, sirt faoll moddalar, suyultirilgan karbonat angidridini ishlatish, xom ashyoning maydalik darajasini oshirish

- xalq tibbiyotida ishlatiladin dorivor o‘simliklarni ilmiy asosda o‘rganish, ularni madaniylashtirish va etishtirishda agrotexnika qoidalariga amal qilish

- mahsulot sifatini baholashning haqqoniy usullarini ishlab chiqish va chiqindisiz texnologik jarayonlarni yo‘lga qo‘yish.

Ajratuvchilar (ekstragentlar). Sanoat miqiyosida fitipreparatlar ishlab chiqarishda ularning turg‘unligini ta’minlovchi ajratuvchilarni tanlab olish muhim ahamiyatga ega.

Fitopreparatlar ishlab chiqarishda ishlatiladigan ajratuvchilarga quyidagi talablar qo‘yiladi.

- ta’sir etuvchi moddani yaxshi ajratib olish (diifuzion qobiliyati yuqori bo‘lishi)

- ta’sir etuvchi modda va asbob uskunalarga salbiy ta’sir etmasligi

- zaxarli va oson alangalanuvchan bo‘lmasligi, xidsiz, rangsiz, mazasiz va arzon bo‘lishi kerak.

- nisbatan past xaroratda oson uchuvchan, lekin turg‘un bo‘lishi kerak.

Farmatsevtika sanoatida ishlatiladigan ajratuvchilar yuqoridagi talabalrning xammasiga javob bera olmaydi. SHu sababli muayyan sharoitda u yoki bu ajratuvchi ba’zan ularning xar xil aralashmalari ishlatiladi. Lekin fitopreparatlar ishlab chiqarishda asosiy ajratuvchi bo‘lib, xar xil kuvvatli etil spirti ishlatiladi. O‘simlik xom ashyolaridan ajratma olishda ishlatiladigan asosiy ajratuvchilarning xossalari jadvalda keltirilgan.

Korxona sharoitida ajratma olish uchun xom ashyo tarkibida qaysi guruh ta’sir etuvchi moddalari borligi, ishlatiladigan asbob-uskunalar va boshka jixatlar xisobga olingan xolda ajratuvchi tanlanadi.

Ajratma olishning nazariy asoslari. Ajratma olish murakkab fizik-kimyoviy jarayon bo‘lib, erish, diffuziya, osmos, dializ, massa almashish kabi xodisalar yuz beradi. Bularning mexanizmini bitta nazariya bilan tushuntirish qiyin. Bu soxoani nazariy tomondan boyitishda I. A. Muravev, V. D. Ponomarev, YU. G. Pshukov kabi olimlar o‘z xissalarini qo‘shganlar. Ajratma olishning nazariy jixatdai asoslashda molekulyar va konvektiv diffuziya xamda massa almashish jarayonlariga asosiy omillar bo‘lib xisoblanadi.

Molekulyar diffuziya molekulalarning tartibsiz xarakati natijasida bir-birining ichiga o‘tishini ta’minlovchi jarayondir. Diffuziyaning tezligi molekulalarning kinetik energiyasiga bog‘liq. Diffuziya jarayonining xarakatlantiruvchi kuchi bir-biriga tegib turgan qatlamlardagi erigan moddalar konsentratsiyalari farqidir. Bu jarayon bir kator omillarga bog‘liq bo‘lib, FIK tenglamasi bo‘yicha ifodalanadi.

Konvektiv diffuziya — aralashtirish yoki aralashtirishga sabab bo‘ladigan, harorat o‘zgarishi va boshqa sabablar tufayli vujudga keladigan jarayon. Konvektiv diffuziya tufayli moddalar erigan xolda bir qatlamdan boshqa katlamga o‘tadi. O‘tayotgan qatlam ichida molekulyar diffuziya ham sodir bo‘ladi. Konvektiv diffuziya tenglama ifodalanadi:

Ajratma olish jarayoni uch bosqichdan iborat: Xom ashyo to‘qimalari va ularning yuzasi o‘rtasidagi molekulyar diffuziya (ichki diffuziya). Diffuziya kechadigan yuzalar oralig‘idan moddalarning o‘tishi. Bunda asosiy, omil diffuziya koeffitsientidir. Xarakatdagi ajratuvchi oqimida moddalarni oqib o‘tishi tezlashadi. Bunda asosiy omil konvektiv diffuziya koeffitsientidir.

Nastoykalar tiniq, spirtli, spirt-suvli ajratmalar bo‘lib, dorivor o‘simlpk va hayvon organlari xom ashyosidan qizdirmasdan tayyorlanadi. Nastoykalar kuchli ta’sir etuvchi xom ashyolardan 1:10, qolganlaridan esa 1:5 (og‘irlik-hajm) nisbatda tayyorlanadi.

Qalampir yalpiz (1:20) va yapon soforasi (1:2) nastoykalari bundan mustasnodir. Nastoykalar olishda ajratuvchi sifatida xar xil quvvatli (40%, 60%, 70%, ba’zan 30%, 90%, 95%) etil spirti ishlatiladi.

X DF da nastoykalar bo‘yicha 10 ta modda keltirilgan. Undan tashqari, vaqtincha farmakopeya moddalari bo‘yicha 50 dan ortiq nastoyka ishlab chiqariladi.

Nastoyka olish xom ashyo va ajratuvchini tayyorlash, ajratma olish, yot moddalardan tozalash, baholash va qadoqlash bosqichlaridan iborat.

XI DF bo‘yicha nastoykalar rasmiy matseratsiya, kasrli matseratsiya, ajratuvchini majburan aylanishini ta’minlovchi matseratsiya (matseratsiya-sirkulyasiya), perkolyasiya (siqib chiqarish), girdob, norasmiy zamonaviy tezlashtirilgan usullar (ultratovush, Farmatsiya ilmiy tekshirish oliygohi (VNIIF), markazdan qochish kuchiga asoslangan) bilan olinadi.

Matseratsiya-sirkulyasiya usulida ajratuvchining aylanma xarakatini so‘rg‘ich (nasos) yordamida oshirish mumkin. Bunda ajratuvchi qayta-qayta so‘rg‘ich bilan so‘rib olinib, asbobning idishiga qaytarib solinadi.

Xuddi shu tezlikda perkolyatorning yutqori qismidan ajratuvchi quyib turiladi. Bu jarayon perkolyatordagi xom ashyo tarkibida ta’sir etuvchi moddasi tugaguncha (1:5 yoki 1:10 nisbatdan oshmaslik sharti bilan) davom etadi. Ta’sir etuvchi modda tugaganini oqib tushayotgan ajratmaning rangsizlanganligidan yoki sifat reaksiyasidan bilib olish mumkin. Xom ashyo oldindan namlab qo‘yilsa, perkolyatorga xom ashyo bir tekis joylashadi va ajratma olish jarayoni bir me’yorda bo‘lishi ta’minlanadi, aks xolda xom ashyo «oynasimon yuza» dan chiqib ketishi mumkin. Bu esa jarayonning uzoq davom etishi va ajratuvchini ko‘p sarflanishiga olib keladi. Perkolyasiya usulining matseratsiyadan afzalligi: jarayon nisbatan tez ketadi, biofaol moddalar to‘laroq ajraladi, ajratuvchi kamroq sarflanadi. SHuning uchun korxona sharoitida ko‘proq, shu usul qo‘llaniladi. I

Markazdan kochuvchi kuch ta’sirida (majburan) ajrat­ma olish. Bu usuni A. I. Gengrinovich va N. N. Nishonovlar taklif qilgan bo‘lib, xom ashyo 0,1—0,25 mm kattalikda maydalanadn, ustiga xisoblangan miqdordagi ajratuvchini quyib aralashtiriladi va ma’lum vaqtga qoldiriladi. Bu muddat xom ashyoning xususiyatiga bog‘liq bo‘lib, belladonna, qizilpoycha, ermon uchun 5 dakiqa, arslonquyruq uchun 20 daqiqani tashkil etadi. Ko‘rsatilgan vaqt o‘tgandai so‘ng xom ashyo sharbat ajratgich asbob (sokovijimalka) ning elaksimon idishiga joylash-tiriladi. Idishga oldindan suzgich material sifatida 1 qavat belting joylashtirilgan bo‘lishi kerak. Asbob rotori aylanganda tebranmasligi (zirillamasligi) uchun suzgich materiallar va xom ashyo bir tekis joylashtirilishi lozim. Asbobning aylanish tezligi daqiqasiga 3000—8000 marta bo‘lishi mumkin. Ish jarayonida ayla­nish tezligi daqiqasiga 3000 marta bo‘lganda 60 soniya 8000 marta bo‘lganda 30 soniya davom etadi. Bunda mar­kazdan qochish kuchi ta’sirida xom ashyo asbob devori yuzasi tomon xarakatlanib, siqiladi. Natijada ajratma suzgichlar va asbob devori teshikchalaridan o‘tib, jo‘mrak orqali to‘plagichga o‘tadi (42-rasm).

Bu usulda ajratma olish jarayonining tez ketishi xom ashyo o‘ta maydalanganligi tufayli parchalangan xujayralardan biologik faol moddalarning yuvilib chiqishiga asoslangan. Bunda dializ, osmos, diffuziya kabi xodisalar asosiy omil xisoblanmaydi. Bu usul texnika xavfsizligi tomonidan noqulay, jarayon uzluksiz hamda ko‘p qo‘l kuchi talab etadigan bo‘lganligi uchun ishlab chiqarishga tadbiq etilmagan. Ultratovush yordamida ajratma olish. Ultratovush usulida nastoykalar sharbat ajratgich yordamida olinadi.

Bu usulda ajratma olish jarayoni tezlashadi. Bunda ultratovush to‘lqinlari tezligiga mos ravishda butun idish hajmida xatto xujayralar ichida ham galma-galdan siqilishi (bosim) yuzaga keladi.

Sanoat mikyosida bu usul Xarkovda plantaglyusid olishga tadbiq, etilgan. Bu usul ishlayotgan xodimlar sog‘ligiga salbiy ta’sir etishi, xom ashyodagi ayrim biofaol moddalarni ul’tratovush ta’sirida parchalanishiga olib kelishi mumknn. SHu sababli xa^:r bir xom ashyo uchun o‘ziga xos alohida texnologiya ishlab chiqish kerak bo‘ladi.

Misol: kalendula nastoykasini 70% spirt bilan olish uchun 20 mm kattalikdagi xom ashyo ishlatiladi. Bunda xom ashyo bilan ekstragent nisbati 0,13 ni tashkil qiladi. Ekstraksiya 2 marta qaytariladi, so‘ngra ajratmalar birlashtirilib tindiriladi va baxolanadi. Olingan na-tijalar mavjud texnologiya bo‘yicha 4 marta ajratma olishga asoslangai nastoykaga nisbatan quruq qoldiq, spirt, biofaol moddalar miqdori bo‘yicha birmuncha yuqori bo‘ladi. Xuddi shu xolat valeriana nastoykasini olishda ham bosqichlar ixchamlanib, qisqa vaqt ichida talabga javob beradigan tayyor mahsulot olish mumkinligini ko‘rsatadi.

RPA ni ajratma olish jarayonida keng ko‘lamda tadbiq qilish kelajakda katta iqtisodiy foyda beradi.

Ajratma olish tezligi. Ajratma olishda u yoki bu usulning maqsadga muvofiqligi vaqt birligida ajralgan modda miqdori bilan belgilanadi.

Ajratma olish jarayonida biologik faol moddalarning ajralib chikish tezligi ajratma olish vaqtini belgilaydi. Ko‘pincha biologik faol moddalar ajratma olishning birinchi soatlaridanoq tez ajralib chiqadi, so‘ng ma’lum miqdordagi ajratuvchi ishlatilishiga qaramay ajratma olish jarayoni susayib, ajratma olish uzoq vaqt davom etadi. Bu o‘simlik to‘qimasidagi moddalarning molekulyar massasi xar xil bo‘lganlngi uchun, to‘qimalar xolati, maydalik darajasi, maydalash vaqtida xom ashyo shaklining o‘zgarish-o‘zgarmasligi va boshqalar bilan izoxlanadi. Ajratma olish kinetikasini o‘rganish shu jarayonni muddatini kamaytiradi. Ishlatiladigan spirtni to‘g‘ri tanlanishi ham muhim axamiyatga ega. SHunga asoslanib DF va boshqa normativ texnik xujjatlarda ayrim nastoykalar uchun belgilab qo‘yilgan spirt quvvatiga tuzatish kiritish mumkin.

Nastoykalar qaysi usul bilan olynganligidan qat’iy nazar 10°S haroratda 2 kun davomida tindiriladi, so‘ngra suziladi. Xozirgi vaqtda nastoyka nomi bilan yuritiladigan preparatlar olinishi va tarkibi bo‘yicha bir xil emas. Ularning ayrimlari faqat tashqi ko‘rinishi to‘q rangda bo‘yalganligi bilan nastoykaga o‘xshasa xam aslida nastoy­ka emas. Bunga yodning 5% va 10% li nastoykalari misol.

Oddiy nastoykalar. Bularga sanoat miqyosida ishlab chiqarilayotgan ko‘pchilik nastoykalar misol bo‘la oladi.

Ekstraktiv moddalar 13—17%, spirt 14% dan kam bo‘lmasligi, zichligi 1,021 —1,050 bo‘lishi kerak. YUmshatuvchi dori sifatida ishlatiladi.

Nastoykalarni baholash. Nastoykalar sifati davlat farmakopeyasi va normativ texnik hujjatlar asosida tekshiriladi. Nastoykalarning tashqi ko‘rinishi, spirt quvvati yoki zichligi, quruq qoldiq, og‘ir metallar va ta’sir etuvchi modda miqdori tekshiriladi. Nastoykalar xidi va mazasi xom ashyo bilan bir xil va tiniq bo‘lishi kerak. Nastoykalar tarkibida spirt quvvati rasmiy usulda qaynash xarorati bo‘yicha, haydash usulida (dis­tillyasiya usuli) va norasmiy —refraktometrik, quruq qoldiq bo‘yicha va xloroform yordamida aniqlanadi.

2. Suyuq ekstraktlarni olishdagi texnologik bosqichlar.

2.1. Xom ashyo va ajratuvchini tayyorlash;

2.2. Ajratma olish usullari;

2.3. Ajratmani yot moddalrdan tozalash;

2.4. Standartlash va qadoqlash.

Ekstraktlar deb o‘simlik xom ashyosidan biologik faol moddalari suv, spirt, efir yoki boshqa ajratuvchilar yordamida ajratmb olingan va ajratuvchisi qisman, ba’zan butunlay bug‘latilgan ajratmalarga aytiladi. Ekstraktlar — kuyuq-suyuqligiga (konsistensiya) qarab tasniflanadi.

Suyuq ekstraktlar — konsentrlangan ajratmalar bo‘lib, 50% dan ko‘p namlik saqlaydi, ajratuvchi sifatida har xil quvvatdagi etil spirti ishlatiladi.

Quyuq ekstraktlar - o‘ta qovushqoq bo‘lib, idishdan to‘kilmaydigan, asalsimon cho‘ziladigan massa bo‘lib, 25% gacha namlik saqlaydi, ular 3:1, 4:1, 5:1, 6:1) nisbatlarda tayyorlanadi. Quruq ekstraktlar tolqon bo‘lib, 5% gacha namlik saqlaydi.

Suyuq ekstraktlar

Suyuq ekstraktlar oson qo‘zg‘aluvchan spirt-suvli ajratmalar bo‘lib, 1:1 nisbatda, ya’ni bir og‘irlik qism xom ashyodan bir xajmiy qism maxsulot olinadi. Suyuq ekstraktlar tayyorlanishi nisbatai osonligi, ta’sir qiluvchi moddalar majmuasining tabiiyligi, xom ashyo va tayyor maxsulot nisbatining oddiyligi bilan tibbiyotda keng ko‘lamda ishlatishga imkoniyat beradi. SHu bilan birga ular ekstraktiv moddalarga to‘yingan bo‘lib, saqlash harorati pasayishi yoki spirtning bir qismini uchib ketishi bilan cho‘kma xosil qiladi, bu esa suyuq ekstraktlarni tashish va saqlashni ancha chegaralab qo‘yadi. Suyuq ekstraktlar perkolyasiya, reperkolyasiya va Bosin usullarida olinishi mumkin.

Perkolyasiya usuli — 1 — 8 mm gacha maydalangan xom ashyo aloxida idishda 100—150% (xom ashyoga nisbatan) ajratuvchi bilan bo‘kish uchun 4 soatga qoldiriladi. So‘ng xuddi nastoyka tayyorlashdagi kabi perkolyatorga o‘tkazilib, ajratuvchi bilan «oynasimon yuza» hosil qilib 1 — 2 kunga qoldiriladi. Keyin alohida idishga umumiy maxsulotning 85% qismini perkolyasiya qilib olinadi.

Ikkinchi idishga esa xom ashyo tarkibidagi ta’sir etuvchi modda tugaguncha perkolyasiya davom ettiriladi va ajratma vakuum-bu-latgich asbobida 50—60°S haroratda quyuq holiga keltirilib, birinchi idishdagi ajratma bilan birlashtiriladi va toza ajratuvchi bilan kerakli xajmgacha etkaziladi. Ikkita idishda perkolyasiya qilishdan maqsad. Ta’sir qiluvchi moddaning asosiy kremniy (85%) harorat ta’siriga uchratmaslikdir. Bu usul ishlab chiqarish unumdorligi past bo‘lganligi va xarorat ta’sir ettirilganligi tufayli kam ishlatiladi.

Reperkolyasiya usuli — qayta (takroriy) perkolyasiyalash. Bunda 3—5 perkolyator ketma-ket joylashtirilgan bo‘lib, birinchi perkolyatordan olingan ajratma keyingilari uchun ajratuvchi bo‘lib xizmat qiladi. Shu tarzda ajratma ta’sir etuvchi modda bilan to‘yinib boradi. Reperkolyasiya usullari:

— Xom ashyoni teng bo‘laklarga bo‘lib, tugallanmagan siklda ajratma olish. Xom ashyo 3 yoki 5 ta perkolyatorga teng bo‘laklarga bo‘lib joylashtiriladi va har bir perkolyatordagi ish jarayoni xuddi perkolyasiyaga o‘xshash olib boriladi. Birinchi perkolyatordan 80% miqdorda ajratma perkolyasiya qilib olinadi, so‘ng xom ashyoda ta’sir qiluvchi modda qolmaguncha perkolyasiya davom etti­riladi. Suyuq ajratma ikkinchi perkolyatordagi xom ashyoni bo‘ktirish va undan ajratma olish uchun xizmat qiladi. Keyingi perkolyatorlardan birinchi qism ajratma 100% (ya’ni perkolyatordagi xom ashyo miqdoriga teng) miqdorda olinadi. Keyii oxirgi perkolyatordan alohida idishga xom ashyoda ta’sir etuvchi modda tugaguncha per­kolyasiya qilinadi. Birinchi idishlardagi ajratmalar qo‘shiladi (80+100+100+100+100 = 480), yot moddalardan tozalanadi, baholanadi va tayyor maxsulot sifatida topshiriladi.

Oxirgi perkolyatordan olingan suyuq ajratma keyingi sikldagi xom ashyoni bo‘ktirish, ivitish va ajratma olish uchun ishlatiladi.

- Xom ashyoni teng bo‘laklarga bo‘lib, tugallangan siklda ajratma olish. Bu usul yuqoridagidan deyarli farq qilmaydi. Faqat bunda oxirgi perkolyatordan olingan suyuq ajratma quyuq ajratma holatgacha bug‘lantiriladi, oldingi qismlarga qo‘shiladi va toza ajratuvchi 100 qismgacha etkaziladi.

- Xom ashyoni teng bo‘lmagan bo‘laklarga bo‘lib reperkolyasiya qilish. Bu usul Amerika Qo‘shma SHtati Farmakopeyasi bo‘yicha rasmiy usul xisoblanadi. Bunda xom ashyo perkolyatorlarga 5:3:2 nisbatda joylashtirila. Tayyor mahsulot esa 2:3:5 nisbatda olinadi. Masalan: 1000 kg xom ashyo perkolyatorlarga 500 kg: 300 kg: 200 kg dan joylashtirilib, birinchi perkolyatordagi xom ashyo bo‘ktirib va ivitilgandan so‘ng alohida idishga 200 l ajratma perkolyasiya qilib olinadi, keyin perkolyatordagi xom ashyoda ta’sir qiluvchi modda qolmaguncha bo‘lak bo‘lak qilib perkaloyasiya qilish davom ettiriladi va bu suyuq ajratma ikkinchi perkolyatordagi xom ashyoni bo‘ktirish, ivitish va perkolyasiya qilish uchun sarflanadi

Ikkinchi perkolyatordan 300 l ajratma perkolyasiya qilib olinadi, keyin ish birinchi perkolyatordagidek davom ettiriladi va uchinchi perkolyatordan 500 l mahsulot yig‘ib olinadi.

Hammasi bo‘lib, 100 qism tayyor mahsulot.

Suyuq ekstraktlar tashki ko‘rinishi, hidi, mazasi, rangi, quruq qoldiq, spirt quvvati yoki zichligi, og‘ir metallar va ta’sir etuvchi moddalari bo‘yicha baxolanadi.

Og‘ziya xshi berkitilgan shisha idishlarda, qorong‘i va salqin joyda saqlanadi. Saqlash vaqtida suyuq ektsratklarda cho‘kma xosil bo‘lsa, u suzilib, tekshirilib ishlatilishi mumkin. Maxsulotda ta’sir etuvchi modda me’yoridan ortiq bo‘lsa, toza ajratuvchi bilan suyultiriladi.

Suyuq ekstratklarning sifati DF, FM yoki VFM bo‘yicha baxolanadi.

1. 
   Quyuq ekstraktlar ifodasi.
   
2. 
   Quyuq ekstraktlarni tayyorlashdagi texnologik bosqichlar.
   
3. 
   Quyuq ekstraktlarni tayyorlash uchun ajratma olishni o‘ziga hos usullari.
   

3.2. Diskli diffuzion asbobida olish.

3.3. Prujina kurakchali asbobda olish.

3.4. Ekstrakrlar batareyasida qarshi oqimda ajratma olish.

4. Ajratmani yot moddalardan tozalash usullari.

5. Bug‘latish. Bug‘latishda ishlatiladigan asbob-uskunalar.

6. Bug‘latishdan kuzatiladigan noxush xodisalar va ularni bartaraf etish yo‘llari.

Quyuq va quruq ekstraktlar turli sinflarga mansub, tarkibida biofaol moddalar bo‘lgan o‘simlik xom ashyolaridan olinib, maxsus guruxni tashkil qiladi. Ularni olishda ajratuvchi sifatida har xil quvvatli etil spirti, dietil efiri, xloretan, suv, xloraform, ammiak, nordonlashtirilgan suvlar, metilen xlorid va xladonlarni ishlatish mumkin. CHunki tayyor mahsulot tarkibida ajratuvchi deyarli bo‘lmaydi. Quyuq ekstraktlarning o‘ziga xos xususiyati ulardagi namlik tez suyuqlanadi va mog‘orlaydi, quruqlarda esa namligini yuqotib, bo‘laklarga aylanib qoladi.

Quyuq va quruq ekstraktlar ishlab chiqarish ajratmani yot moddalardan tozalash, bg‘latish yoki quritish, va qadoqlash kabi texnologik bosqichlardan iborat bo‘ladi.

Ajratma olishda nastoyka va suyuq ekstraktlar tayyorlashdagi hamma usullardan foydalanish mumkin. SHu bilan birga quyuq va quruq ekstraktlar ishlab chiqarishda o‘ziga xos ajratma olish usullari ham mavjud. Qarshi va aylanma (sirkulyasion) usulda ajratma olish shular jumlasiga kiradi. Bu usullarni qo‘llashdan maqsad imkoni boricha oz miqdorda ajratuvchi sarflab, uz luksiz konsentrlangan ajratma olishdir. Bu esa katta iqtisodiy axamiyatga egadir. Qarshi oqimda ajratma olish o‘z navbatida ikkiga bo‘linadi: birinchi usulga asoslangan asbob-uskunalarda xom ashyo xarakatlanmaydi, ajratuvchi esa perkolyatorning pastki tomonidan qarshi oqin bo‘yicha xarakat qiladi, natijada xom ashyo bir tekis namlanadi va xavoni siqib chiqaradi. Bu maqsadda 5 tadan 16 tagacha perkolyatorlar naylar yordamida o‘zaro birlashtirilib, bir butun qurilma xosil qilinadi. Masalan, agar batareyada beshta perkolyator bo‘lsa, uning to‘rttasiga xom ashyo joylashtiriladi va birinchisiga pastki tomon­dan perkolyatorning yuqorigi xavo jo‘mragidan bir necha tomchi ajratuvchi oqib chiqqunga qadar ajratuvchi yuboriladi va ma’lum vaqdga ivitish uchun qoldiriladi, so‘ng ajratma ikkinchi perkolyatorga yon jo‘mragi orqali o‘tka-ziladi, birinchiga esa yana pastdan toza ajratuvchi quyilib turiladi. Bu jarayon shu tarzda xamma perkalyatorlarda davom ettiriladi va to‘rtinchi perkolyatordan tayyor mahsulot quyib olinadi. Bu vaqtda birinchi perkolyatordagi xom ashyo tarkibida ta’sir qiluvchi modda qolmaydi, uni batareadan ajratib, o‘rniga beshinchi perkolya­tor ishga tushiriladi. Endi toza ajratuvchi ikkinchi perkolyator orkali berilib, ajratma beshinchisidan quyib olinadi. Bu vaqtda birinchi perkolyatordagi ta’sir qiluvchi modda kolmagan xom ashyo olib tashlanadi va yangi xom ashyo solib, ishga tayyorlab qo‘yiladi. SHunday qilib, bu usulda navbat bilan bitta perkolya­tor tayyorgarlik bosqichida bo‘lib, qolganlarida uzluksiz ish jarayoni davom etadi.

Bu qurilmalar tuzilishining murakkabligi va sex sharoitida ko‘p joyni ishg‘ol qilishi uning kamchiligi hisoblanadi. Olim va mutaxassislarning izlanishlari natijasida xom ashyo va ajratuvchi bir-biriga qarama-qarshi oqimda xarakat qilsa, ishlab chiqarish unumdorligi oshishi va o‘ta konsentrlangan ajratma olish mumkinligi isbotlangan. Bu usulda ishlashga asoslangan asboblar qavday tuzilishga ega bo‘lishidan qat’iy nazar ishlash mohiyati bir xil bo‘ladi. Asbobning bir tomonidan uzluksiz ravishda xom ashyo, ikkiichi tomonidan ajratuvchi tushib turadi. Ular bir-biriga qarama-qarshi yunalishda harakatla-nishi natijasida diffuziya jarayoni tezlashadi konsentratsiyalar farqi oshib boradi. Qarama-qarshi tomondan kelayotgan ajratuvchi xom ashyodan ta’sir etuvchi modda bilan tabora to‘yinib boradi va xom ashyo tushadigan tomondan konsentrlangan ajratma quyib olinadi. Ikkinchi tomonidan esa deyarli ta’sir qiluvchi, modda qolmaganligi sababli chiqarib tashlanadi. Bu usulning afzalligi jarayon avtomatlashtirilishi mumkin va nisbatan kam ajratuvchi sarflanib to‘yingan ajratma olinadi. Bu usul bo‘yicha ajratma olish A. G. Natradze, M. D. Ryazan, I.A.Motsievskiy va II. T. Radionov asboblarida olib boriladi.

Prujina-kurakchali asbob ermon, valeriana, bahorgi adonis va chuchukmiya ildizlaridan ajratma olishda sinab ko‘rilgan va ijobiy natijalar olingan.

Ishlash tartibi: maydalangan xom ashyo ajratma oladigan idishga joylashtiriladi, ustiga bukik (sifon) naychadan pastroq satxgacha ajratuvchi solinadi va ivitish uchun 24 soatga qoldiriladi. Ajratma bir vaqtning o‘zida ajratuvchi kub va to‘plagichga xam solinadi. Ivitish vaqti tugagandan so‘ng to‘plagich jo‘mragini ochib, ajratma idishning bukik naycha satxigacha ajratiladi, bunda ajratmaning xammasi kubga tushadi.

Kub qizib turganligi uchun ajratuvchi bug‘lanib, kondensatorda suyuqlikka aylanib, to‘plagichga, so‘ngra esa ma’lum tezlik bilan ajratma oladigan idishga tushadi. Suyuqlik sathi bukik naycha bilan tenglashganda yana ajratma kubga tushadi va jarayon shu tarzda davom etaveradi. Xar gal ta’sir qiluvchi modda kubda qoladi, ajratuvchi esa bug‘ xoliga o‘tib, u kon­densatorda suyuqlikka aylanadi va yana aj­ratma oladigan idish­ga tushadi. Xom ashyoda ta’sir qiluvchi mod­da tugagach, u idishdan olib tashlanadi, kubdan ajratma to‘plagichga xaydaladi, xom ashyo idishdan olib tashlanadi va ajratma oladigan idishga yangi xom ashyo joylashtiriladi. Bu qurilmada qirqquloqning quyuq ekstrakti diztil efiri yordamida olngan.

Xladonlar yordamida ajratma olish. Xladonlarning diffuziya qobiliyati katta bo‘lib, osonlikcha xom ashe xujayralariga kirib biofaol moddalarni eritib, tashqi fazaga olib o‘tadi. Ko‘pchilik xladonlar tanlab (selektiv) eritish kobiliyatiga ega bo‘lib, nisbatan barqaror va sifatli ekstrakt olishga imkon tug‘diradi. Olingan ajratmadan xladonlar xona haroratida bug‘lanib ketadi natijada energiya sarflashga xojat qolmaydi. Xladoplarning bu xossalari ekstrakt ishlab chiqarishda ajratuvchi sifatida keng ko‘lamda ishlatish imkoniyatini beradi. Ajratuvchi sifatida freonlar, suyultirilgan karbonat angidrid ishlatiladi. Ular yordamida ajratma olish zich (germetik) berkitilgan yuqori bosmiga (55 atm) bardosh bera oladigan asboblarda, 20—25S xaroratda olib boriladi. Suyultirilgan karbonat angidrid gazidan ajratma olishda foydalanish. Buning uchun maxsus po‘latdan yasalgan uchta ekstraktor, suyuq kar­bonat angidrid gazi saqlanadigan idish, to‘plagich, bug‘latgich va kondensatordan tashkil topgan va o‘zaro zich berkitiladigan qurilmadan foydalaniladi.

Quritish. Agar quyuq ekstraktni quritish lozim bo‘lsa, vakuum quritgich javonlaridan faydalaniladi. Kuyultirilmagan ajratmalar vakuum juvali yoki purkagichli quritgichlarda quritiladi. Quritilgan ekstrakt lozim bo‘lsa, tegishli tegirmonda maydalanadi.

Baholash. Quruq ekstraktlar namlik, og‘ir metallar va ta’sir etuvchi modda miqdori bo‘yicha baholanadi.

Saqlanishi. Quyuq va quruq ekstraktlar tarkibidagi biologik faol moddalari, ekstraktiv moddalari va ajratuvchisining tabiatiga binoan gigroskopik xususiyatga ega. SHu tufayli 30, 50 va 100 g li og‘zi keng burama qopqoqli shisha idishlarda, qopqoq ustidan parafinlangan xolda saqlanadi.

Extiyotlik bilan («B» ro‘yxati) saqlanadi.

Mushaklar tarangligini bo‘shashtiruvchi (spazmolitik) vosita sifatida ishlatiladi.

Belladonnaning quruq ekstrakti. Ajratma olish va yot moddalardan tozalash quyuq ekstraktnikiga o‘xshash. Tozalangan ajratma tortiladi. Ekstraktiv moddalar va alkaloidlar miqdori aniqlanadi. So‘ng ajratma vakuum bug‘latgich asbobida quyuq holatgacha bug‘latiladi. Tayyor mahsulotda 0,7—0,8% alkaloid bo‘lguncha dekstrin ko‘shib, aralashtiriladi, quritiladi, maydalanadi, baholanadi va qadoqlanadi. Tayyor maxsulot tarkibida giossiaminga xisoblanganda 0,7—0,8% alkaloid bo‘lishi kerak.
20-ma’ruza. Quruq ekstraktlar va ularni tayyorlash texnologiyasi. Quritish usullari.

Reja

1. 
   Quruq ekstraktlar ifodasi.
   
2. 
   Quruq ekstraktlarni tayyorlashdagi texnologik bosqichlar.
   
3. 
   Quruq ekstraktlarni tayyorlash uchun ajratma olishni o‘ziga hos usullari.
   
4. 
   Quritish kinetikasi. Ajratmalarni quritish uchun ishlatiladigan vakuum quritgichlarni ishlash mohiyati.
   
5. 
   Purkagichli quritgichlarni ijobiy tomonlari.
   
6. 
   Sublimatsion quritgichlarni farmatsiyada ishlatish istiqbollari.”
   

Ishlab chiqarishda issiqlik berish yoki sovutish jarayoni yuz beradi.

Issiqlik berish – bunda issiqlik bir jismdan ikkinchisiga o‘tishi bilan yuzaga keladi. Bu esa issiqlik o‘tkazish, konveksiya (aralashib ketish) va nur tarqatish usullarida kechadi.

Issiqlik o‘tkazish – issiqlik manbai devor qalinligi bilan bog‘liq bo‘lib, molekulalarning tebranma xarakatini tarqalishi orqali yuzaga keladi.

bu erda:

F - vaqt, s.

t_suyuq - suyuqlik xarorati, °S;

Demak, konveksiya usulida issiqlik uzatish issiqlik-berish koeffitsienti, xaroratlar farqi, issiq manba sathi va vaqtga to‘g‘ri mutanosib.

bu erda:

Demak, nur sochish usulida issiqlik uzatish absolyut qora jismning nur sochishi va nur sochuvchi jism sathi va absolyut xaroratning to‘rtinchi darajasiga to‘g‘ri mutanosib ekan.

Amalda murakkab issiq almashtirgichlar xam ishlatiladi. Ishlab chiqarishda shu usullarga binoan ishlaydigan isitish va sovutish jarayonlari amalga oshiriladi.

Bug‘latish. Qizdirish natijasida ajratuvchining bir qismi bug‘latilib, eritma konsentratsiyasining oshiriliga bug‘latish deyiladi. Bunda bug‘latilgan eritma oquvchanlik xossasini saqlab kolishi kerak. Bug‘latish mu’tadil, past (vakuum) va yuqori atmosfera bosimlarida oolib borilishi mumkin. Ishlab chiqarishda ko‘pincha vakuum ostida ishlaydigan bir va ko‘p tanali (korpusli) qurilmalar ishlatiladi.

Bug‘latgichning yuqori qismida bug‘latish jarayonini, havo so‘rilish darajasini va xaroratini nazorat qiladigan moslamalar o‘rnatiladi.

Ko‘p tanali (uch korpusli) vakuum qurilmada issiqlik ancha tejaladi. CHunkn korxona bug‘xonasidan faqat birinchi tananing ikki qavatli devori orasiga yuqori haroratli bug‘ yuboriladi va ajratmadan hosil bo‘lgan «ikkilamchi bug‘» ikkinchi kozonni qizdirishga sarflanadp va h. k. Bunday qurilmalar to‘g‘ri yoki qarama-qarshi oqim bo‘yicha ishlashi mumkin. Keyingi holda bir tomondan issiqlik, ikkinchi tomondan esa bug‘latiladigan suyuqlik kelib turadi. Bug‘latgichlar uzluksiz ravishda ishlaydi, ish unumi unchalik yuqori emas va bug‘latish jarayonida har xil khngilsiz xodisalar sodir bo‘lishi mumkin. Bunday xodisalarning oldini olish uchun extiyot choralarini ko‘rish lozim. Aks holda bug‘latish jarayoni sekinlashadi, energiya ko‘p sarflanadi, buglatilayotgan modda sifati buziladi. Quyka (inkrustatsiya), ko‘pik hosil bo‘lishi, tomchi chiqib ketishi, gid­ravlik va gidrostatik xamda harorat depressiyalari nomaqbul xodisalar jumlasiga kiradi.

Quyqa hosil bo‘lishi issiklik o‘tkazuvchanlikni pasaytiradi va natijada issiklik ko‘p sarflanadi, bunda bug‘latilayotgan suyuqlik harorati ortadi. Bu hodisaning oldini olish uchun bug‘latish jarayonida aralashtirish, havosizlik darajasi, xarorat va suyuklik qatlam qalinligi ma’lum darajada bo‘lishini ta’minlash kerak buladi.

Ko‘pik hosil bo‘lishi bug‘latish jarayonini sekinlatadi, suyuklik ko‘pik bilan kondensatorga o‘tib ketishi mumkin. Ko‘pik xosil bo‘lishini yuqotish uchun bug‘latgich va sovutgich oralig‘iga ushlagich o‘rnatish, bir me’yorda qaynashni ta’minlash, ko‘piklanishni pasaytiruvchi (uchiruvchi) SFM moddalar qo‘shish, havosizlik darajasini tanlash va bug‘latgichda bug‘ muhitini kengaytirish lozim.

Gidravlik depressiya issiqlikni atrof muhitga tarqalib yuqolishi natijasida xosil bo‘ladi. Bu hodisani kamaytirish maqsadida bug‘latgich va kondensator orasidagi naycha qisqartirilishi va uni issiqlik o‘tkazmaydigan shisha tolali paxta bilan o‘rash lozim.

Gidrsstatik depressiya — bug‘latilayotgan eritma pastki qatlamlarining orttiqcha isib ketishiga sabab bo‘ladi.

Rotorli bug‘latgich uchta bo‘limdan iborat bo‘lib, har bir bo‘lim suv bug‘i yordamida alohida-alohida isitiladi. Bug‘latgichning markaziy o‘qiga rotor o‘rnatilgan bo‘lib, unga kurakchalar mustahkamlangan. Rotorning katta tezlikdagi aylanma harakati natijasida kurakchalar suyuqlikni qizib turgan devorga sachratib, yupqa qatlam hosil qiladi. Yupqa qatlamda ajratuvchi oson va tez bug‘lanadi. Ajratma devor bo‘ylab pastga tomon harakatlanadi va yig‘ib olinadi. Ishlab chiqarish unumdorligi 450 l/soat.

Ko‘pik bug‘latgich — bu qurilma ajratma saqlanadigan idish, ajratgich (separator), issiqlik almashtirgichlar (teploobmenniki), suzgich va havo yuboriladigan qismlardan iborat. Ajratma naycha orqali issiqlik almashtirgichning yuqori qismiga havo tarqatgich to‘r ustiga yuboriladi. Pastki qismidan tozalangan xavo bosim bilan berilib, u suyuqlikni ko‘pirtiradi. Ko‘pik issiqlik almashtirgich (radiator) yuzasiga yopishib, yupqa parda hosil qiladi. Natijada bug‘lanish jarayoni kechadi. Qisman bug‘latilgan ajratma yig‘gich (to‘plagich) idishga tushadi va jarayon takrorlanadi. Bug‘ bi­lan birga mayda ajratma zarrachalari yuqoriga o‘tib ketishi mumkin. Ular separator yordamida tutib qolinib, ajratma saqlovchi idishga qaytariladi. Ajratma 40— 80°S haroratda bug‘latiladi. Bu qurilmani yaratgan P. N. Makarenko va boshqalar Xarkov shahridagi «Zdorove» ishlab chiqarish birlashmasida zubturum suvli ajratmasini bug‘latish uchun ishlatishgan, keyinchalik bu usul Toshkentdagi «Uzximfarm» birlashmasida ham joriy qilindi. Bunda ajratma vakuumsiz 100°S dan past xaroratda bug‘lanadi.

Quritish jarayonlari

Suyuq va qattiq jismlar tarkibidagi namlikni yo‘qotish quritish deb ataladi.

Quritish nazariyasi. Farmatsiya sanoatida xar xil fizik-kimyoviy xususiyatga ega bo‘lgan moddalarni quritishga to‘g‘ri keladi. Quritish murakkab diffuzion jarayon bo‘lib, namlik quritilayotgan moddaning ichqi qismlaridan tashqariga chiqadi. Namlikni yo‘qotish tezligi tashqi muhit sharoitiga bog‘liq. Nam va issiq nam havo absolyut va nisbiy namlikka hamda undagi issiqlik miqdoriga bog‘liq bo‘ladi.

1 m³ havo tarkibidagi bug‘ning kg miqdori absolyut namlik deb ataladi.

Nisbiy namlik yoki havoning to‘yinganligi deb 1 m³ havodagi suv bug‘ining shu sharoitdagi 1 m³ hajmdagi eng katta (maksimal) miqdor suv bug‘i massasi nisbatiga aytiladi.

Nam saqlovchi havo deb, suv bug‘ining kg miqdorining 1 kg absolyut quruq havoga to‘g‘ri kelishiga aytiladi. Quritish jarayonini namlik har ikki tomonda tenglashguncha davom etadi.

Namlikning moddalar bilan bog‘lanish turlari. Moddalar bilan namlik bir necha turda bog‘langan bo‘lib, shunga binoan quritish jarayonida namlikni yo‘qotish har xil kechadi. Akademik P.A.Rebinder ta’limoti bo‘yicha bu bog‘lanish kimyoviy, mexanik va fizik-kimyoviy bo‘ladi.

Kimyoviy bog‘lanish – bunda suv molekulalari modda bilan mustahkam bog‘langan bo‘lib, quritish jarayonida uchib ketmaydi. Namlikni uchirish yuqori haroratda yoki kimyoviy reaksiya natijasidagina sodir bo‘ladi.

Mexanik bog‘lanish – namlik moddalarning mikro va makro kapilyarlarida ushlanib turganligi sababli tez ajraladi. Bunday namlik “erkin” namlik deyilib, uni mexanik usul bilan ham yo‘qotish mumkin.

Fizik-kimyoviy bog‘lanish – adsorbsiyalangan va osmotik bosim shaklida bo‘ladi. Adsorbsiyalangan bog‘lanishda namlik modda g‘ovaklarida va yuzasda bo‘ladi. Uni yo‘qotish katta kuch talab qiladi. Osmotik bog‘lanishda esa namlik xujayra to‘qimasida bo‘lib, osmotik ukch yordamida ushlanib turadi.

Nam material tuzilishi bo‘yicha kapillyar g‘ovak kolloid jism bo‘lib, bog‘langan dispers fazaning tuzilishli sinfga mansub. Bu erda dispers fazaning zarrachalari u yoki bu darajada mustahkam qobirg‘a (karkas) hosil qilgan bo‘ladi va luar fizik-kolloid xususiyatlari bo‘yicha uchta guruhga bo‘linadi:

1. Haqiqiy kolloid jismlar – bunday jismlar namlik yo‘qotishi natijasida katta kichikligi sezilarli darajada o‘zgaradi, lekin qayishqoqlik xususiyatlari yo‘qolmaydi. (agar-agar, jelatin, kraxmal)

2. Kapillyar g‘ovak jismlar – namlik yo‘qotish bilan mo‘rt bo‘lib, oson eziladi va tolqonga aylanadi (strptotsid, streptomitsin, vitamin S).

3. Kapillyar g‘ovak kolloid jimsmlar – oldingi ikki guruh jismlarning xususiyatlarini o‘zida mujassamlashtirgan. Kapillyar devorlari qayishqoq va suv shimganda bo‘kish qobiliyatiga ega (penitsillin, terpingidrat, qand upasi, natriy PAS, metilsellyuloza).

bu erda:

K - massa uzutish ko‘rsatkichi;

P_m - quritilayotgan modda yuzasidagi bug‘ bosimi, Pa;

P_r - havodagi bug‘ning parsial bosimi, Pa;

F - jism yuzasi, m².

Quritish jarayonini xarakatlantiruvchi kuch quritilayotgan modda yuzasidagi bug‘ bosimi bilan havodagi bug‘ning parsial bosimi farqi hisoblanadi. Bu farq (R_m-R_r) qancha katta bo‘lsa, quritish jarayoni shuncha tez bo‘ladi. Quritish tezligi (V) yuza birligida (F) ma’lum vaqt birligida (G) bug‘langan namlik miqdori (W) bilan o‘lchanadi.

Dorilarni quritish texnologiyasi. Quritish jarayoni suyuqlikdan quruq modda (tolqon) olishda, quruq ekstraktlar tayyorlashda hamda tabletka ishlab chiqarishda ro‘y beradi. Quritish jarayonida moddalarning xususiyati o‘zgarishi mumkin, bu esa quritish jarayonining qanday tashkil etilishiga bog‘liq. Quritish asosan konvektiv, kontakt va maxsus usullarda olib boriladi.

Konvektiv quritish – bu quritilayotgan modda issiqlik manbai bilan bevosita aloqada bo‘ladi. Bu maqsadda har xil tuzilishga ega bo‘lgan quritgichlar (javonli, kamerali, tonelli, tasmali va do‘mbirali) ishlatiladi.

Farmatsevtika korxonalarida kamerali va tasmali quritgichlar ko‘p uchraydi. Ayniqsa javonli quritgichlar tuzilishining soddaligi va arzonligi bilan ajralib turadi. Bu issiq havo oqimi javon tokchalari bo‘ylab xarakatlanish jarayonida quritilayotgan modda bilan aloqada byuo‘ladi. Kamchiligi: qurish jarayoni uzoq davom etadi, ishlab chiqarish unumdorligi past, issiqlik yo‘qotiladi.

Tasmali quritgich bir tasmali va ko‘p tasmali bo‘lishi mumkin. Tasma xarakati natijasida quritilayotgan modda yuqoridagi tasmadan pastki tasmaga tushib turadi. Quritilayotgan modda xarakatda bo‘lganligi tufayli uning zarrachalari xar tomondan issiqlikka duch keladi va qurish jarayoni tezlashadi.

Yolg‘on qaynoq yuza quritgichlari – bunday quritgichlarda quriitilayotgan modda muallaq holda turib, issiq havo uning hamma tomonidan yuvib o‘tadi. Ular tuzilishi jihatidan har xil ko‘rinishga ega bo‘ladi. Quritilayotgan modda xampadan shnek orqali quritgichning qismiga tushib turadi. Past tomondan quritgich ichiga ma’lum xaroratgacha isitilgan va tozalangan havo bosim bilan yuboriladi. Havo zichligi nam modda zarrachalarini ushlab turish darajasida bo‘ladi. Zarrachalarning o‘zaro ishqalanishi natijasida ular silliqlanib nisbatan dumaldoq shaklga kelib to‘plagichga tushadi. Havo oqimi bilan yuqoriga uchbi ketadigan mayda zarrachalar esa moslamada (siklon) yig‘ib olinadi va quritgichning ishchi qismiga qatariladi.

Purkagichli quritgichlar. Bunday quritgichlar suyuqliklarni quritishda ishlatiladi va quritish jarayoni juda tez va ishlab chiqarish unumdorligi juda yuqori bo‘ladi. Purkachgichli quritgichlar kamera (xona), purkagich (forsunka yoki disk), qurigan qurigan mahsulotlarni tashqariga chiqarib beradigan shnek, quritish xonasiga havoni ma’lum xaroratgacha isitib beradigan moslama (kalorifer), havo qoimi bilan uchib ketgan mayda zarrachalarni tutib olish uchun sun’iy matodan tayyorlangan suzgichlardan iborat.

Qovushqoq bo‘lmagan ajratmalar forsunkali, qovushqoqlari esa diskli quritgichlarda quritiladi. Suyuqlik kameraga purkagich orqali purkaladi. Bunda zarracha kattaligi 10-50 mkm atrofida bo‘ladi. Kameraning pastki qismidan quritish uchun beriladigan havo harorati 150-230⁰S ga etadi. Har bir zarrachani quritish uchun 0,04-0,08 s gacha vaqt ketadi, shuning uchun tayyor mahsulot harorat ta’sirida buzilmaydi. Bunday quritgichlar sa’noat miqyosida dori moddalar va harorat ta’sirida tez buziluvchi mahsulotlarni (sut, tuxum va boshq.) quritishda ishlatiladi. Bu quritgichdan foydalanilganda quritilayotgan modda (suyuqlik) qovushqoq bo‘lmasligi kerak. Agar u qovushqoq bo‘lsa forsunkani o‘rnida disk ishlatiladi.

Donador moddalarni (garnulalarni) quritishda pnevmatik quritgichlardan (SG-30, SP-60, SP-100 lar hamda SHveysariya va Angliyada ishlab chiqariladigan har xil quritgichlardan) foydalaniladi.

Muloqot (kontaktli) li quritgichlar. Bunday quritgichlarda issiqlik asbobning devori orqali quritilayotgan materialga o‘tadi. Ular uzlukli va uzluksiz, mo‘‘tadil bosim ostida ishlashlari mumkin.

Uzlukli ishlaydigan quritgichlardan biri eng oddiy tuzilishga ega bo‘lgan tokchali (polkali) quritgichdir. Bunda tokchalar bir necha qavat naychalardan tashkil topgan bo‘lib, naychalar suv bug‘i bilan isitiladi. Naychalar usiga patnislarda 2-3 sm qalinlikda bir tekis yoyilgan quritiladigan modda qo‘yiladi. Vaqti-vaqti bilan yuqori tokchalardagi patnislar pastdagilar blian almashtirib turiladi qurish jarayonida patnis yuzasida yuzasida yupqa qatqaloq hosil bo‘lib, kapillyarlar suv chiqishini qiyinlashtirishi mumkin. Bu xodisani yo‘qotish uchun patnisdagi quritilayotgan modda aralashtrib, qatqaloq yo‘qotib turilishi lozim. Bu quritgich tuzilishi jihatidan soda bo‘lishiga qaramay, ko‘p joy egallaydi, quritish uchun ko‘p vaqt va qo‘l kuchi talab etiladi. Quritish jarayoni havoni so‘rib olinadigan (vakuum) javonlar yordamida tezlashtirish mumkin.

Jo‘vali (valsovыe) quritgichlar uzluksiz ishlaydigan, bir yoki ikki jo‘vali bo‘ladi. Jo‘va ichi bo‘shliq bo‘lib, bug‘ yoki boshqa issiqlik manbalari yordamida isib turadi. Bunday quritgichlar asosan ekstraktlar olishda ishlatiladi. Quyuq ajratma jo‘va yuzasiga bevosita yoki jo‘vali so‘rg‘ichlar yordamida yupqa qilib surkaladi. Jo‘valar to‘la bir marta aylanguncha yuzasidagi yupqa ajratma quriydi va uni pichoqlar yordamida qirib yig‘iladi.

Jo‘vali-vakuum quritgichlarda qurish jarayoni tez kechadi. Bunday qurilmalarda pektin, shilimshiq moddalar saqlagan qovushqoq ajratmalarni quritish maqsadga muvofiq hisoblanadi.

Maxsus quritish usullari. Bularga termoradiatsion, dielektrik, subslimatsion va ultratovush quritgichlari kiradi. Farmatsevtika korxonalarida ko‘pincha subslimatsiya va ultratovush quritgichlari kiradi.

Sublimatsion quritgichlarda quritiladigan modda suyuqlik holiga keltirilib, muzlatiladi va xona (kamera) havosini o‘rib olish natijasida muz suyuqlikka o‘tmasdan bug‘lanadi. Quritgich sublimatsiyalash xonasi, sovutgich, havo so‘rgich, muzlatgichlardan iobrat.

Bu usulda quritish jarayoni uch bosqichda sodir bo‘ladi: 1-muzlatish, 2-sublimatsiyaga uchratish, 3-qoldiq namlikni yo‘qotish.

Bu usul oqsil, fermentlar, antibiotiklar, vaksina, zardoblarni quritishda juda qo‘l keladi.

Ultratovush quritgichlar. Dorilarni ultratovush yordamida unumli quritish uchun ularni tebranish tezligi 6-8 kGs bo‘lishi kerak. Quritilayotgan suyuqlik ultratovush to‘lqinlari ta’sirida mayda zarrachalarga bo‘linib, har bir zarracha tebranish davri tezligida xarakatga keladi. Bu xarakat ishlqalanishni vujudga keltirib, suyuqlikning bug‘lanishiga sabab bo‘ladi.

1. Moyli ekstraktlar.

2. Ekstrakt konsentratlarni ishlab chiqarishdan kuzatiladigan maqsad.

3. Ekstrakt konsentratlarni olishdagi texnologik bosqichlar

4. Suyuq ekstrakt konsentratlarni olish usullari.

5. Quruq ekstrakt konsentratlarni olish usullari.

6. Suyuq va quruq ekstrakt konsentratlarni ishlatilishi.
Moyli ekstraktlar deb, dorivor o‘simliklardan moylar yordamida olingan ajratmalarga aytiladi. Usimlik xom ashyosidai ta’sir etuvchn moddalarni ajratib olish uchun o‘simlik va mineral moylar (kungaboqar, paxta moyi, vazelin, er yong‘oq moyi va boshqalar) ishlatiladi.

Sanoatda moyli ekstraktlar ishlab chiqarish quyidagi bosqichlardan iborat: xom ashyo va ajratuvchini tayyorlash; ajratma olish; yot moddalardan tozalash; baholash va qadoqlash.

Ularni tayyorlashda matseratsiya, reperkolyasiya va boshqa usullardan foydalaniladi. Moyli ekstraktlar issiq xolda bosim ostida, qalin jun matolar orqali suziladi. Ular tashqi ko‘rinishi va ta’sir etuvchi modda miqdori bilan baxolanadi.

Moyli ekstraktlar tashqi maqsadlar uchun ishlatiladi. Moyli ekstraktlarning soni uncha ko‘p bo‘lmasda, ularga mingdevona, bangidevona, qashqarbeda o‘ti va gnafalium moyli ekstraktlari, karotolin va boshqalar kiradi.

Mingdevona moyli ekstrakti. Bu ekstrakt tarkibida 0,05% alkaloid bo‘lgan mingdevona bargidan, kunga-botqar moyidan 3 xil usulda olinishi mumkin.

1. Matseratsiya usuli. Sirlangan (emal bilan qoplangan) cho‘yan idishda 100 kism yirik maydalangan ming­devona bargini 75 qism 95% li spirt va 3 qism ammiak bilan namlab, xona haroratida qoldiriladi (12 soat) Aralashma ikki qavat devorli maxsus qozonga o‘tkazilib, ustiga 1000 qism kungaboqar moyi va 50 qism quritilgan natriy sulfat solib, 50—60°S xaroratda spirt, ammiak va suv to‘liq bug‘languncha aralashtirib turiladi. Spirt, ammiak va suv to‘liq, bug‘langanda aralashma tiniq bo‘lib koladi va barg barmoq orasiga olib ezilganda, qirsirllaydi. So‘ng ajratma quyib olinadi, ikki kun tindirib, suziladi va moy bilan 1:10 nisbatigacha etkaziladi.

2. Sankt-Peterburg «Oktyabr» kimyo-farmatsevtika ishlab chiqarish birlashmasida maydalangan mingdevona bargidan 1% li ammiak saqlagan 70% li spirt bilan perkolyatorlar batareyasida ajratma olinadi. Olingan ajratma suziladi va teng miqdordagi kungaboqar bilan aralashtiriladi, mo‘‘tadil bosimda spirt, suv aralashmasi vakuum ostida to‘la uchib ketguncha xaydaladi. Moyli konsentrat me’yorigacha moy bilan suyultiriladi, 3— 4 kun tindiriladi, so‘ng yuqorigi tiniq qismi kuyib olinadi, pastki loyqa qismi esa Nutch-filtr orqali suziladi.

3. 1959 yili M. T. Tarasova xom ashyoni xloroformli suv bilan perkolyasiya usulida ajratma olishni taklif qildi. Ajratma ion almashgich «Espatit-1» smolasi orqali o‘tkazilib, tozalanadi. Bunda alkaloidlar «Espatit-1» da ushlanib qoladi. Ular tarkibida ammiak bug‘latilib, 50% li spirt bilan yuvib ajratib olinadi, bug‘latiladi va quritiladi. Qurigan tolqon isitilgan moyda eritiladi. Tayyor maxsulot tarkibida alkaloid miqdori, xom ashyodagidan 10 marta kam bo‘lishi kerak.

Tayyor maxsulot tiniq, yashil yoki qo‘ng‘ir-yashil rangli, o‘ziga xos hidli, moysimon suyuqlik. Og‘riq qoldiruvchi vosita sifatida ishlatiladi. Salqin va qorong‘i joyda saqlanadi.

Baigidevona moyli ekstrakti. Bu ekstrakt mingdevona moyli ekstrakti o‘rniga ishlatilishi mumkin. Xom ashyoda alkaloidlar miqdori besh baravar ko‘p bo‘lganligi tufayli, ekstrakt tayyorlashda uni 5 marta kam olinadi. Olish usullari, baholash, ishlatilishi xuddi mingdevo­na moyli ekstrakti bilan bir xil.

Qizilpoycha moyli ekstrakti. Bu ekstrakt mineral yoki o‘simlik moylari yordamida matseratsiya usulida olinadi. Maydalangan xom ashyoga 10 baravar ko‘p miqdorda moy qo‘shib, suv hammomida 3 soat mobaynida qizdiriladi. So‘ng ekstrakt quyib olinadi va tindirib, suziladi. Uning tarkibida giperitsin va psevdogiperitsin flavonoidlari, efir moylari smolalar mavjud bo‘lib, ishlatilishi shu moddalarning xususiyatlariga bog‘liq. Bitishi qiyin bo‘lgan yaralar (troficheskie yazvi) da surtma dori sifatida ishlati­ladi.

Chakanda moyi. Bu moy chakanda o‘simligining pishgan mevasidan olinadi. YAngi yig‘ilgan yoki muzlatilgan chakanda mevasi maxsus mashinalarda urug‘iga shikast etkazmasdan maydalanadi. Xosil bo‘lgan sharbat surg‘ich yordamida surib olinadi. Maydalangan xom ashyo sentrifugalanadi. Ajralib chiqqan sharbat tindiriladi, suziladi, turg‘unlashtiriladi (pasteriza-Dyyalanadi). SHarbati ajratilgan xom ashyo tarkibida ma’lum miqdorda suv bo‘ladi. Uni maxsus qurutgichlarda 5—7% qoldiq, namlik qolguncha quritiladi. Quritilgan xom ashyo 0—9 kg dan maxsus idishlarga solinib, 16 perkolyatordan tashkil topgan batareyada qarshi oqimda kungaboqar moyini olishda shu usulda ajratma olinadi. Olingan ajratma tindiriladi va suziladi. Maxsulotda karotinoidlar miqdori 180 mg% dan, kislota miqdori esa 14,5% dan ortmasligi kerak. Agar ta’sir etuvchi moddasi ko‘p bo‘lsa, ta’sir qiluvchi moddasi kam bo‘lgan ekstrakt bilan suyultirilib, me’yoriga etkaziladi. Xozirgi vaqda chakanda mevasidan chiqindisiz foydalanish texnologiyasi ishlab chiqarilgan bo‘lib, mevasining yumshoq qismi va urug‘idan metilenxlorid yordamida aloxida-alohida ajratma olinadi, so‘ng ajratuvchi bug‘latiladi, koldiq moy baholanadi va kungaboqar moyi bilan suyultirilib me’yoriga etkaziladi. Qolgan xom ashyodan ajra­tuvchi qoldig‘i bug‘latiladi va qolgan quruq tolqonga 60% li spirt bilan ishlov berilib ajratma olinadi, undan spirt xaydaladi, qoldiq vakuum quritgich asbobida quritiladi.

Chakanda moyi moysimon, qo‘ng‘ir qizil rangli, o‘ziga xos xidli suyuqlikdir. Preparat tarkibida — karotinoidlarga nisbatan xisoblanganda karotinoidlar yig‘indisi 1,8 g/l dan kam, kislota miqdori 14,5 dan yuqori bo‘lmasligi kerak.

Chakanda moyi saraton kasalligini, kuygan joylarni davolashda hamda ginekologiya amaliyotida ishlatiladi. Og‘zi yaxshi berkitiladigan idishlarda, salqin va qorong‘i joylarda saqlanadi.

Na’matak moyi. Kam vitaminli na’matak turi — itburun urug‘idan metilenxlorid yoki dix­loretan yordamida olinadi. So‘ng ajratuvchi bug‘latiladi, ekstrakt suziladi va baxolanadi. Bu qo‘ng‘ir-yashil rangli, achchiq ta’mli, o‘ziga xos xidli moysimon suyuqlik.

Maxsulot tarkibida alfa va beta—tokoferollar 0,4 g/l dan kam va kislota miqdori 5,5 dan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Tashqi maqsadlarda dermatoz, qiyii bitadigan yaralarni davolashla ishlatiladi.

Dermatoz, qiyin bitadigan yaralarni davolash uchun ishlatiladi.

Bular ekstraktlarning maxsus guruhi bo‘lib, dorixona sharoitida suvli ajratmalar tayyorlash uchun o‘simlik xom ashyosi o‘rniga ishlatishga mo‘ljallangan. Dorixona sharoitida o‘simlik xom ashyosi tarkibidagi ta’sir qiluvchi moddalarni saqlab qolish sababli baxolanmaydigan dori turi bo‘lgan suyuqlik - ajratmalar uchun muximdir. Ularni aniq baxolangan konsentrat ekstraktlardan tayyorlash maxsulot sifatini, bemorlarga xizmat qilish madaniyatini oshirish imkonini beradi. SHunga ko‘ra iloji boricha bu guruh preparatlarini konsentratlardan tayyorlashga o‘tish maqsadga muvofiqdir. Ular suyuq va quruq bo‘ladi. Suyuq konsentrat ekstraktlarni tayyorlash ajratma olish, yot moddalardan tozalash, baholash kabi texnologik bosqichlardan iborat.

Bular spirt-suvli ajratmalar bo‘lib, 1:2 nisbatda tayyorlanadi, ya’ni 1 og‘irlik qism xom ashyodan 2 og‘irlik qism ekstrakt olinadi. Ulardan damlama yoki qaynatmalar tayyorlashda retseptda yozilgan xom ashyoga nisbatan 2 marta ko‘p miqdorda olib, kerakli hajmgacha suv bilan suyultiriladi. Suyuq konsentratlar asosan perkolyasiya va reperkolyasiya usullarida olinadi. Suyuq konsentrat ekstraktlarni Moskva ilmiy-tekshirish farmatsiya oliygoxi olimlari tomonidan taklif etilgan usulda olish suyuq ekstraktlarni olishga o‘xshashdir. Faqat har safar uchinchi perkolyatordan xom ashyoga nisbatan ikki xissa ko‘p ajratma olinadi.

Quruq ekstrakt konsentratlar ham suv-spirtli ajratmalar bo‘lib, 1:1 nisbatda tayyorlanadi, ya’ni 1 og‘irlik qism xom ashyodan 1 og‘irlik qism tayyor maxsulot olinadi. Ulardan suvli ajratmalar tayyorlashda 1 qism xom ashyo o‘rniga 1qism quruq konsentratdan olib, suvda eritiladi va suv bilan kerakli hajmgacha etkaziladi.

Ajratma yot moddalardan tozalash, quritish va baholash, quruq ekstraktlarga o‘xshash bajariladi.

1. 
   Novogalen preparatlarini galen preparatlaridan farqi.
   
2. 
   Novogalen preparatlarni olishdagi texnologik bosqichlar.
   
3. 
   Ajratuvchilarga qo‘yiladigan talablar.
   
4. 
   Ajratma olish usullari.
   
5. 
   Ajratmani yot moddalardan tozalash.
   
   1. 
      Ta’sir qiluvchi yoki yot moddani tanlab cho‘ktirish.
      
   2. 
      O‘zaro aralashmayidgan ikkita suyuqlik yordamida tozalash.
      

3. 
   Xromatografik usulda tozalash.
   

6. 
   Novogalen preparatlarni turg‘unlashtirish usullari.
   
7. 
   Novogalen preparatlarni standartizatsiyasi.
   
8. 
   Yurak glikozidi saqlaydigan novogalen preparatlarni.
   
9. 
   Alkaloidlar saqlaydigan novogalen preparatlarni.
   
10. 
    Shilimshiq moddalar saqlaydigan novogalen preparatlarni.
    
11. 
    Yakka holda ajratib olingan preparatlar texnologiyasi (rutin, fitin, plantoglyusid).
    

Novogalen preparatlari ta’siri bo‘yicha toza moddalarga yaqin bo‘lsa ham, terapevtik ta’sir qilishi ko‘lami nacha kengligi, hamda ta’sir qiluvchi moddalar majmuasini saqlashi bilan galen preparatlarga yaqin turadi. Bu preparatlarni tayyorlash usullari xar biri o‘ziga hos bo‘lsada, asosan xom ashyo va ajratuvchini tayyorlash, ajratma olish, yot moddalardan tozalash, baholash va qadoqlash bosqichlaridan iborat bo‘ladi. Ajratma olishda avvalgi bo‘limlarda bayon etilgan hamma usullardan foydalanish mumkin.

O‘simlik xom ashyolari Galen preparatlariga o‘xshash tayyorlanadi. Novogalen preparatlarini tayyorlashda ajratuvchini tanlash asosiy bosqichlardan himoblanadi. Ajratuvchilarni shunday tanlab olish lozimkm ular selektiiv xossaga ega bo‘lib, xom ashyodan iloji boricha ta’sir qiluvchi moddalar majmuasini to‘la ajratadigan, begona moddalarni esa ajratmaydigan, yoki kam miqdorda ajratmaydigan bo‘lishi lozim. Ular yaxshi adsorbent va desorbent, yuqori diffuzion hossali, oson bug‘lanadigan arzon, alangalanmayidagn va portlamaydigan bo‘lishlariga qarab tanlanadi. Ajratuvchi sifatida har xil quvvatli spirt, og‘ir metall tuzlari eritmasi, universal ajratuvchi (hajm bo‘yicha 95 qism xloform va 5 qism 95% li spirt ishlatiladi)

Og‘ir metall tuzlari eritmasini olishdan maqsad xom ashyo xujayralaridagi biofaol moddalar suvda erib, ajratmaga o‘tadi, yukori molekulali biomoddalar esa og‘ir metallar bilan cho‘kma xosil qilib, xujayrada qoladi. Ajratma asosan matseratsiya, aylanma (sirkulyasion) matseratsiya, kasrli matseratsiya va ba’zan ultratovush yordamida olinadi.

Olingan ajratmalarni begona moddalardan tozalash.

Odatda bitta preparatni olishda bir pechta tozalash usullari ketma-ket qo‘llanilishi mumkin. Xozirgi vaqtda ta’sir qiluvchi yoki begona moddalarni tanlab cho‘ktirish xromatografik va o‘zaro aralashmaydigan ikkita suyuqlik yordamida tozalash usullari mavjud. Ta’sir qiluvchi yoki begona moddalarni tanlab cho‘ktirish har xil usullar bilan amalga oshiriladi.

Tuzlash. Ajratmaga ko‘n miqdorda kuchli to‘yingan elektrolitlar qo‘shilsa, yuqori molekulali tabiiy birikmalar (oqsillar, elimlar, shilimshiq moddalar, pektinlar) cho‘kmaga tushadi. Buning sababi kuchli elektro­lit ionlari biopolimer atrofidagi suvni o‘ziga tortib oladi va zaryadsizlanib qolgan molekulalar bir-biri bilan yopishib cho‘kmaga tushadi.

Spirt yordamida tozalash. Bu tozalash mexanizmi tuzlash bilan bir xildir. Spirt yordamida ajratmalarni tozalash galen preparatlarini olishda ham keng qo‘llaniladi.

Dializ va elektrodializ. Dializ va elektrodializ hodisasidan ba’zan ajratmalarni tozalashda foydalaniladi. Dializda biopolimerlar molekulasining o‘lchovi katta bo‘lganligi sababli, yarim o‘tkazuvchan parda orqali o‘tolmaydi, shu bilan birga molekula o‘lchovi kichik bo‘lgan biofaol moddalar ular orqali oson o‘tadi. Dializ uchun jelatina, sellofan, kollodiy va metilsellyulozalardan tayyorlangan pardalar ishlatiladi. Odatda dia­liz jarayoni jkuda sekin sodir bo‘ladi. Xaroratning ku-tarilishi, dializ ketadigan yuzaning kattalashishi va elektr toki ta’sir kilishi bilan bu jarayon tezlashadi. Elektr toki ta’sirida ionlarga parchalanadigan moddalarning yarim o‘tkazuvchan parda orqali o‘tishiga elektrodializ deyiladi. Elektrodializning oddiy qurilmasi yarim o‘tkazuvchan pardalar orqali uch qismga bo‘linadi. O‘rtadagi obzanga tozalanadigan ajratma quyiladi. Bunda kationlar yarim o‘tkazuvchan parda orqali anodga, anionlar esa katodga borib yig‘iladi. O‘rtadagi obzanda yarim o‘tkazuvchan parda orqali o‘tolmagan modda­lar yig‘iladi.

Qarama-qarshi qutbli erituvchilar yordamida tozalash.

Bunda qutbsiz ajratuvchida olingan ajratmaga qutbli erituvchi suv qo‘shilsa, ta’sir etuvchi modda suvli qatlamga o‘tadi, begona moddalar zsa qutbsiz qatlamda qoladi. Masalan, adonizid olishda xloroformli ajratmaga suv qo‘shib, xloroform bug‘latiladi, bunda ta’sir qiluvchi modda suvga o‘tadi, begona moddalar esa qutbsnz xloroformda qolib, cho‘kmaga tushadi, suzish bilan tozalanadi.

Xromatografik usul - sorbsiya. Gazlar, bug‘lar va erigan moddalarning qattiq yoki suyuq moddalarga yutilishiga sorbsiya deyiladi. Sorbsiya adsorbsiya, absorbsiya va xemosorbsiyalarga bo‘linadi.

Xemosorbsiya - moddalarning kimyoviy brikma xosil qilib yutilishidir. Xemosorbsiyaga ion almashinishlar misol bo‘la oladi.

Novogalen preparatlarini nshlab chiqarishda absorbsiyaga nisbatan ko‘proq adsorbsiya nshlatiladi. Adsorobsiya jarayoni quyidagicha olib boriladi: tozalanadigan ajratma sorbent bilan to‘ldnrilgan kolonka orqali ma’lum tezlikda o‘tkaziladi. Bunda adsorbentda biofaol yoki begona moddalar yutiladi, qolganlari erituvchi oqim orqali kolonkadan o‘tadi. So‘ng, agar ta’sir qiluvchi modda yutilgan bo‘lsa, tegishli erituvchi bilan yuvib, ajratib olinadi. Adsorbent cheklangan yutish qobiliyatiga ega ekanligi sababli, u to‘yinguncha jarayon davom ettiriladi.

Ko‘pincha adsorbsiya jarayonida issiqlik ajralib chiqadi buning uchun xaroratni pasaytirish adsorbsiya jarayonini tezlashtiradi, xaroratni ko‘tarish esa teskari ya’ni desorbsiyani tezlashtiradi. Adsorbsiya ko‘proq sorbentlardagi molekulalararo kuchlarning tortishishi xisobiga qutbli sorbentlarda esa elektr kuchlariningl o‘‘zaro ta’siri natijasida amalga oshadi. Masalan, faollashtirilgan ko‘mirdagi adsorbsiya molekulalararo qutublanishni amalga oshirsa, silikagelda elektr kuchlari ta’sirigacha sodir bo‘ladi. Sorbent yuzasida yupqa monomolekulalar xosil qilib yutiladi va unnng miqdori adsorbent yuzasiga bog‘liq bo‘ladi. Adsorbent xarakatlantiruvchi kuch adsorbsiyalangan modda bilan modda konsentratsiyasi orasidagi bog‘liqlik bo‘lib bu farq kancha katta bo‘lsa, jarayon shuncha kttta bo‘ladi. Adsorbsiyalanadigan modda miqdori. Bu tenglama bilan topiladi.

Ko‘mir gidrofob bo‘lib, deyarli suvni yutmaydi. SHuning uchun u bilan ajratmalarni pigmentlardan tozalash mumkin. Adsorbent sifatida silikagel ham ishlatiladi, u gidrofill xossaga ega bo‘lganligi sababli, ajratmalarni tozalashda ishlatilmaydi. CHunki molekulalarni yutadi va shuning uchun gidrofob ko‘pchilik ajratmalarni (xloroform, efir) tozalashda ishlatiladi. Alyuminiy oksidi va bentonitlar ham adsorbent sifatida ishlatiladi. Adsorbsiyada ishlatiladigan asboblar — bular adsor­berlar deyilib, uzlukli va uzluksiz ishlaydiganlarga bo‘linadi.

Uzlukli ishlaydigan adsorberlar balandligi 6—10 m, diametri 0,6—1,2 m bo‘lgan kolonkadan iborat bo‘ladi. Ishlashdan oldin panjara ustiga qalin mato yopiladi, kolonka adsorbent bilan to‘ldiriladi va yuqoridan ma’lum tezlikda tozalanadigan ajratma yuboriladi.

Uzluksiz ishlaydigan adsorberlar bir nechta kolonkadan iborat batareya bo‘lib, tozalanadigan ajratma biinchi kolonkaga yuboriladi, unga ta’sir qiluvchi yoki boshqa modda yutiladi. Kolonka orqali rangli ta’sir qiluvchi moddasi bo‘lgan ajratma chiqishi bilan uni boshqa kolonka bilan almashtiriladi. Birinchi kolonkadagi sorbent olib tashlanadi yoki yuviladi.

Ion almashtirgichlar. Qattiq ion almashtirgichlarda sorbent bilan erituvchida erigan modda orasidagi ion almashinish ro‘y beradi. Ion almashtirgich sorbentlar ikki xil bo‘ladi: anion almashtirgich — anionitlar va kation almashtirgich — kationitlar. Ionitlar orqali ajratma o‘tkazilganda ta’sir qiluvchi modda ionitda qoladi, begona moddalar esa o‘tib pastda yg‘iladi. So‘ng ioiitdagi ta’sir qiluvchi modda tegishli erituvchilar yordamida ajratib olinadi. Ion almashtirgichlar suvni minerallardan tozalashda ham keng ishlatiladi.

Taqsimlanish koeffitsienti moddani har bir fazada erish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Agar modda B fazada yaxshi, A fazada yomon erisa, uning asosiy qismi B fazaga o‘tgan bo‘ladi.

Suyuqlik yordamida tozalash bosqichli va uzluksiz bo‘lishi mumkin. Bosqichli tozalash bir bosqichli asbobda va ko‘p boskichli bir necha asbobda olib borilishi mumkin. Ko‘p bosqichli tozalash to‘g‘ri va qarama-qarshi oqimda olib borilish mumkin. Suyuqlik yordamida tozalashda ishlatiladigan asboblar gravitatsiya va mexanik aralashtirish prinsipida ishlashi kerak. Gravitatsiyaga asboblarda xar xil fazadagi erituvchilar farqidan foydalaniladi. Aralashtirgichli kolonka va markazdan qochish kuchiga asoslangan ekstrakt mexanik aralashtirgichlar turkumiga kiradi.

Purkagichli ekstraktorlar — kolonkadan iborat bo‘lib tozalashdan oldin og‘ir erituvchi bilan to‘ldiriladi. Tozalanadigan suyuqlik yuzasini ko‘paytirish maqsadida u purkagich orqali og‘ir suyuqlikka purkaladi. Bunda purkagich xar xil bo‘lgai ikkita suyuqlik bir-birining qatlamiga o‘tib, ta’sir qiluvchi yoki begona moddani adsorbsiya qiladi. Kolonkaning yuqori va pastki qismi kengaygan bo‘lib, suyuqlikning yaxshi tinishini ta’minlaydi.

Likopcha to‘siqli ekstraktorlar. Suyuqliklar qayta-aralashmasligi va fazalar orasida girdobli to‘lqin xosil qilish maqsadida kolonkaga ketma-ket likopchalar joylashtirilgan bo‘ladi.

Pulsatsiyali ekstraktorlar — suyuqliklarning bir-biri bilan aralashishini ta’minlash uchun kolonkaga elaksimon likopchalar o‘rnatilgan bo‘ladi. Kolonkadagi suyuqlik maxsus mexanizm yordamida tebranma harakatga keltiriladi. Natijada tozalanadigan ajratma mayda zarracha xolida ikkinchi faza bilan ko‘p marotaba aralashadi va natijada massa uzatish ja­rayoni tezlashadi.

Markazdan qochish kuchiga asoslangan ekstraktorlar, Bu asobob daqiqasiga 1500— 5000 marta aylanadigan do‘mbiradan tashkil topgan. Do‘mbira ichi egri-bugri teshikchalari bo‘lgan tusiqlar va kanallardan tashkil topgan. Suyuqliklar do‘mbiraga nasos yordamida bir-biriga qarama-qarshi oqimda yuboriladi. Do‘mbira katta tezlikda aylanganda suyuqliklar markazdan qochma kuch xisobiga ko‘p marta aralashadi va qaytadan tashqariga uzluksiz oqib chiqadi.

Perforatsiya qurilmasi. Bu asbob gravitatsion prinsipda ishlaydigan asboblar turkumiga mansub bo‘lib, suyuqlikning chiqib ketishini ta’minlaydigan pastki va yon naychalari bo‘lgan 4—5 ekstraktordan tashkil top­gan. Xar bir ekstraktorga uchi kengaygan naychalar joy­lashtirilgan bo‘ladi. Ekstraktor og‘ir suyuqlik (xloro­form) bilan to‘ldiriladi. Odatda qurilma 4—5 perforatorlar batareyasidan tashkil topgan.

Yuqoridagi idishdan tozalanadigan engil ajratma naychalar orqali yuborilganda naychaning elaksimon ken­gaygan uchidan mayda tomchilar xolida yuqoriga ko‘tarilishi jarayonida og‘ir suyuqlik qatlamida ta’sir qiluvchi yoki begona moddalar jamlanadi va yon teshikdan ikkinchi idishga o‘tadi. Bu jarayon hamma perforatorlarda takrorlanadi. Odatda oxirgi ekstraktor yon teshigidan tozalangan ajratma yoki yot moddalar quyib olinadi.

Bahori adonis o‘simligidan olinadigan preparatlar. Adonizid adonilenga nisbatan yot moddalardan to‘laroq tozalangai bo‘lib, F. D. Zil-berg tomonidan taklif etilgan. Ajratma baxori adonisning er ustki qismidan Sokslet turidagi asbobda uni­versal ajratuvchi (95 qism xloroform va 5 qism 95% li etil spirti) yordamida olinadi. Ajratma boshlang‘ich hajmiga nisbatan 15% qolguncha spirt va xloroform uchiriladi. So‘ng xom ashyo miqdoriga teng suv qo‘shilib, ajratuvchining qolgan qismi ham xaydaladi. Bunda ta’­sir etuvchi modda suvga o‘tadi. Suyuqlik filtr qog‘oziga 1,5 sm qalinlikda joylashtirilgan alyuminiy oksidi orqali suziladi.

Adonizid tarkibida yurak glikozidlari, eng asosiysi edonitoksin, bo‘lib, u ramnoza va adonitoksigeninlarga parchalanadi. Preparat biologik usulda baxolanadi. 23 — 27 BTB (2,7 — 3,5 MTB) saqlaydi, ampulalarda I ml dan chiqariladi. Ehtiyotlik bilan B ro‘yxatida saqlanadi. Kardiotonik vosita sifatida ishlatiladi.

N.A.Bugrim va D.G.Kolesnikov quruq adonizid olishni taklpf qildilar. Buni olish jarayoni ham adonizidga o‘xshash bo‘lib, bir necha marta qaytadan tozalanadi: spirt-xloroform xaydalgandan qolgan qoldiq 2:1 nisbatda olingan xloroform-spirt aralashmasi: bilan ishlanib, xaydaladi, quruq qoldiq 20% li spirtda eritiladi. Alyuminiy oksidi orqali o‘tkazilib tozalanadi va quriguncha bug‘latiladi. Bu och-sariq turg‘un tolqon bo‘lib, uning bir grammida 18000—20000 BTB bor. Quruq adonizid suyuq adonizid tayyorlashda, quruq konsentrat sifatida hamda 0,00175 g tabletkada va 1 ml dan ampulalarda chiqariladi.

Angishvonagul preparatlari. Angishvonaguldan diginorm, kordigit, digalen-neo, satiturani, lantozid, dilanzid, digitsillin, digitoksinlar olinadi.

Yot moddalardan tozalash uchun spirt vakuum ostida suyuqlikgacha xaydaladi, qoldiqqa dastlabki xom ashyoning 75% miqdorida suv qo‘shib spirt to‘la uchiriladi. Ajratmadagi xlorofill, oshlovchi va boshqa yot moddalar qo‘rg‘oshin atsetat eritmasn yordamida cho‘ktiriladi. So‘ng tindirish uchun 25 soatga qoldiriladi, suziladi, kuyultiriladi va quvvati 70% ga etguncha etil spirti qo‘shiladi, so‘ng efir bilan 30 daqiqa chayqatiladi. Bunda glikozidlar spirt-efir qatlamga o‘tadi va u ajratib olinadi. Olingan spirt-efirli ajratmadan efir va spirt xaydaladi. Konsentrlangan ajratmani biofaolligini aniqlab, 1 ml da 6 BTB, 30% glitserin va 0,3% xloreton bo‘lguncha suv va glitserin bilan suyultiriladi_g tindiriladi, suziladi va qo‘ng‘ir rangli flakonlarda 15 ml dan chiqariladi. 1 ml preparat (1,1 g angishvonagul bargiga to‘g‘ri keladi.

In’eksiyaga yaroqli preparat olish maqsadida konsentrlangan ajratma yuqoridagi usulda spirt-xloroform aralashmasi bilan qaytadan ishlanadi, so‘ng suvli ajratmaning biologik faolligi aniqlanadi. Keyin 1 ml. da 3 BGB, 30% glitserin bo‘lguncha suv, glitserin qo‘shib ultrafiltrlar oqali suziladi va aseptik sharoitda ampulalarda 1 ml dan chiqariladi.

Marvaridgul o‘simligining preparati. Korglikon — marvaridgul bargidan olinadigan pre­parat tarkibida yurak glikozidlari yng‘indisi bo‘ladi. Ajratma marvaridgul o‘simligining er ustki qismini 80% li spirt yordamida perkolyatorlar batareyasida karshi oqim usulida olinadi. Yot moddalardan murakkab ishlov berib (achchiqtosh, xloroform-spirt, efir, faollashtirilgan ko‘mir, alyuminiy oksidi bilan) tozalana­di va quritiladi. Bu och sariq, achchiq mazali, xidsiz, amorf tolqon bo‘lib, suvda yomon, spirtda yaxshi eriydi. Korglikon 0,06% suvli eritma xolida ampulalarda 1 ml dam chiqariladi. 1 ml eritmada 16 BTB bo‘lishi kerak. U glyukoza va kalsiy xlorlarning eritmasi bilan venaga yuboriladi. Ta’siri bo‘yicha strofantinga yaqin turadi.

Alkaloidli preparatlar. Ergotal alkaloidlarning fosfatli tuzidir. Tabletkada 0,001 g dan. ampulada 1,0 li eritmasi chiqariladi. Ginekologiya amaliyotida ishlatiladigan raunatin ilonsimon rauvolfiya o‘simligidan olinadigan alkaloidlar (rezerpin, serpentin, aymalin) yig‘indisidan iborat. Ajratma 10% li sirka kislotasi yordamida qarshi oqimda perkolyatorlar batareyasida olib boriladi, ammiak yordamida alkaloidlar asos xoliga o‘tkaziladi, cho‘ktiriladi. Alkaloidlar xloroform, benzin yordamida tozalanib quritiladi. Tabletka shaklida 0,002 g dan chiqariladi. Qon bosimini tushiruvchi vosita sifatida ish­latiladi.

Mukaltin. Gulxayri o‘simliginng er ustkn qismidai olingan preparat bo‘lib, tarkibida polisaxariddar bo‘ladi. Ajratma sovuq usulda olinib, bug‘latiladi. Spirt bilan cho‘ktiriladi, quritiladi.

Yakka xolda ajratib olingan fitopreparatlar.

Digoksin. Angishvonagulning bir necha gurlaridan olinadi. Tabletka xolida 0,0001 g dan va shamcha xolida 0,00015 g dan chiqariladi, surunkali yurak-qon tomir xastaligida ishlatiladi. Ehtiyotlik bilan «A» ruyxatida saqlanadi.

Rutin. Rutin kversetinning 3-rutinozidi bo‘lib, 3-ramnoglikozid, 3, 5,7,3,4-pentaoksi flavondir, «Uzximfarm» ishlab chiqarish birlashmasida yapon soforasi g‘unchasidan oli­nadi. Ajratma aralashtirgichli ekstraktorlarda qaynagan suvda kasrli matseratsiya usulida olinadi.

Ekstraktorga 1000 l suv, 120 kg yapon soforasining g‘unchasi, 0,6 kg natriy gidrosulfit (antioksidant) solib, aralashtirib turgan xolda 1 soat 105°S da va 1,1— 1,2 atm bosimida qaynatiladi. Ajratma quyib olinadi, xom ashyoga shu usulda yana ikki marta ishlov beriladi. Yig‘ib olingan ajratmalar filtr press (ikki qavatli belting va ikki qavat filtr qog‘ozi) orqali suziladi va kristallizatorga solib, nitrat kislotasn bilan neytrallanadi. Ajratma avval 10—50^SS gacha, so‘ng 18—20°S gacha sovutiladi, bunda rutin cho‘kmaga tushadi, cho‘kma filtrda suv bilan yuviladi va 80S xaroratda 13— 14% qoldiq namlpk qolguncha quritiladi va maydalanadi. Bu texnik rutin xisoblanadi.

Farmakopeya talabiga javob beradigan rutinni olish. 35 kg maydalangan texnik rutinni teskari sovutgichli reaktorga solib, ustiga 1300 l quyib, qo‘ng‘nr sariq rangli eritma xosil o‘lguncha qaynatiladi. So‘ng 30—40°S gacha sovutilib,cho‘kmaga tushiriladi. Ajratma 10% li sirka kislotasi yordamida qarshi oqimda ishlaydigan perkolyatorlar batareyasida olinib, ammiak yordamida alkaloidlar asos xoliga o‘tkaziladi, cho‘ktiriladi. Alkaloidlar xloroform, benzin yordamida tozalanib quritiladi. Tabletka shaklida 0,002 g dan chiqariladi. Qon bosimini tushiruvchi vosita sifatida ishdatiladi.

Galakturon kislota.

Mukaltin. Gulxayri o‘simligining er ustki qismidan olingan preparat bo‘lib tarkibida polisaxaridlar bo‘ladi. Ajratma sovuq usulda olinib, bug‘latiladi va cho‘ktiriladi.

Manchjuriya araliyasi, o‘simlikning ildizidan olingan bu pre­parat tarkibida glikozidlarning ammoniyli tuzlar yig‘indisi bo‘ladi. Ajratma ammiakli suv yordamida matse­ratsiya usulida olindi, tozalanadi, bug‘latiladi, quritiladi.

Tabletka xolida 0,05 g dan chiqarilib, gipotoniya, nevrasteniya kasalliklarida ishlatiladi.

Yakka xolda ajratib olingan fitopreparatlar.

Digitoksin. Angishvonagulning bir necha turlaridan olinadi. Tabletka xolida 0,0001 g dan va shamcha holida 0,00015 g dan chiqarilib, surunkali yurak-qon tomir xastaligida ishlatiladi. Ehtiyotlik bilan «A» ro‘yxatida saqlanadi.

Sedanid. Tukli angishvonagulnnng bargidan olinadi. Tabletka xolida 0,00025 g dan va flakonda 0,05% li 10 ml, ampulada 0,02% li eritma holida 1 ml dan chiqarilib, yurak-qon tomiri xastaligida ishlatiladi.

Rutin. Rutin kversetinning 3-rutinozidi bo‘lib, 3-ramnoglikozid, 3, 5, 7, 3, 4-pentaoksi flavondir, «Uzximfarm» ishlab chiqarish birlashmasida yapon soforasi g‘unchasidan oli­nadi. Ajratma aralashtirgichli ekstraktorlarda qaynagan suvda kasrli matseratsiya usulida olinadi.

Ekstraktorga 1000 l suv, 120 kg yapon soforasining g‘unchasi, 0,6 kg natriy gidrosulfit (antioksidant) solib, aralashtirib turgan xolda 1 soat 105°S da va 1,1 — 1,2 atm bosimda kaynatiladi. Ajratma quyib olinadi, xom ashyoga shu usulda yana ikki marta ishlov beriladi. Yig‘ib olingan ajratmalar filtr press (ikki qavat belting va ikki qavat filtr kog‘oz) orqali suziladi va kristallizatorga solib, nitrat kislotasn bilan neytrallanadn. Ajratma avval 40— 50S gacha, so‘ng 18— 20°S gacha sovutiladi, bunda rutin cho‘kmaga tushadi, cho‘kma filtrda suv bilan yuviladi va 80S xaroratda 13 — 14% qoldiq namlik qolguncha quritiladi va maydalanadi. Bu texnik rutin xisoblanadi.

Farmakopeya talabiga javob beradigan rutinni olish. 35 kg maydalangan texnik rutinni teskari sovutgichli reaktorga solib, ustiga 1300 l 85 — 87% li spirt quyib, qo‘ng‘ir sariq rangli eritma xosil bo‘lguncha chayqtiladi. So‘ng 30 — 40°S gacha sovutiladi, bunda begona moddalar cho‘kmaga tushadi. Eritma suzilib, oldingi eritmaga nisbatan 80% qolguncha bug‘latiladi. Massa 18—20°S gacha sovutiladi, pH = 7,0 bo‘lgun-cha natriy gidrokarbonat eritmasi qo‘shib kversetin eritmaga o‘tkaziladi. Cho‘kmani sentrafugalab, eritmadan ajratib olinadi, 80 l 90% li spirt bilan yuvib, yana sen­trafugalanadi. CHo‘kma 80—85°S da qoldiq namlik 6% dan kam, 9% dan ortiq bo‘lmaguncha quritiladi. Keyin tegirmonda maydalanadi.

Rutin xidsiz, mazasiz, prizma shaklidagi ko‘kish sariq tolqon bo‘lib, suv, efir, xloroform va kislotada erimaydi, spirtda ozroq, qaynoq spirtda esa yaxshi eriydi. Quruq moddaga xisoblanganda kversetin miqdori 5% dan ortiq, rutin 95% da kam, namligi 6% dan kam va 9% dan ortiq bo‘lmasligi kerak.

Tolqon va 0,02 g dan tabletka xolida chiqariladn.

Fitin hidsiz, oq, rangli amorf tolqon bo‘lib, suvda erimaydi, xlorid kislotada 1:10 nisbatda eriydi. Preparatda 39% fosfor angidridi bo‘ladi.

Tolqon va tabletka xolida 0,5 g dan chiqariladi. Pre­parat kam quvvat, sil, raxit va boshqa kasalliklarga chalingan bemorlarga beriladi.
23-ma’ruza. Korxona sharoitida ishlab chiqariladigan in’eksion dori turlari. Ampulalar va ularni in’eksion eritma bilan to‘ldirishga tayyorlash.

Reja

1. In’eksiya uchun ishlatiladigan dorilarga qo‘yiladigan talablar.

2. In’eksion dori turlarini tayyorlash uchun yaratiladigan shart-sharoitlar.

3. In’eksion dorilarni rivojlanish istiqbollari va hozirgi muammolari.

4. In’eksion dori tayyorlash uchun mo‘ljallangan xonalar, ularga qo‘yiladigan texnik talablar.

5. Ampula tayyorlash uchun ishlatiladigan shishalar ularga qo‘yilgan texnik talablar.

6. Ampula shishasining navlari.

7. Naylar (drot) ularni saralash.

8. Naylarni yuvish usullari.

9. Aylanma tarzda ishlaydigan "Karusel"."Matver","IO-7" avtomatlarini ishlash jarayoni. Ularning unumdorligi.

10. Qo‘shaloq ampulalarni kesish va kassetaga joylashtirish.

11. Ampularini yuvish usullari.

12. Ampulani kimyoviy va termik barqarorligini aniqlash.

13. SHishani suvga va ishqorga chidamliligini aniqlash.

14. Ampulani toblashdan maqsad.
In’eksiya uchun ishlatiladigan dori turlariga suvli, suvli bo‘lmagan eritmalar, suspenziya va emulsiyalar hamda steril holdagi tolqon va tabletkalar kiradi. Tabletka va tolqonlar ishlatilishidan oldin sterillangan erituvchida eritilib, keyin organizmga yuboriladi.

XI Davlat farmakopeyasiga binoan, in’eksiya uchun ishlatiladigan dorilar toza, apirogen, barqaror, steril, ayrim hollarda tegishli moddalarda ko‘rsatiganidek, izotonik, izogidrik va izoionik bo‘lishi kerak.

In’eksiya uchun ishlatiladigan dorilarning hajmi 100 ml va undan ko‘p bo‘lsa, infuzion eritmalar deyiladi.

Birinchi marta 1885 yili Peterburgli farmatsevt professor A.V.Pel bir marta ishlatishga mo‘ljallangan steril dori eritmasi soladigan shisha idishlarni - ampulalarni taklif qildi. SHu davrdan boshlab, steril va aseptik sharoitda tayyorlanadigan eritmalarni ishlab chiqish keng ko‘lamda yo‘lga qo‘yildi. Bu ancha mukammal va qulay usul bo‘lib, aniq dozalarga bo‘lingan steril dorilarni ko‘p miqdorda g‘amlab qo‘yishni imkonini beradi va ular farmatsevtika korxonalarining ampula sexlarida ishlab chiqarila boshlandi.

Hozirgi vaqtda in’eksion dori vositalari tabletkalardan keyin ikkinchi o‘rinni egallaydi, ularni sanoat miqyosida ishlab chiqarish keng ko‘lamda yo‘lga qo‘yilgan. Bu dori turini ishlab chiqaradigan ampula sexlari xozirgi zamon dastgohlari va asbob-uskunalari bilan jixozlangan, jarayonlarning asosiy qismi mexanizatsiyalashtirilan.

Farmatsevtika korxonalarida yiliga turli farmakologik va kiyoviy guruhlarga mansub bo‘lgan 300 dan ortiq moddalardan 5 millird dona ampula ishlab chiqarilmoqda. Bu esa shu dori turiga bo‘lgan alabning faqat bir qisminigina qodira olyapti, xolos. SHuning uchun dorixona sharoitida yiliga 200 000 tonnadan ko‘proq in’eksion eritalar tayyorlanadi. Bu esa dorixona ishining hajmining 50% ni tashil qiladi. Korxona sharoitida tayyorlanadigan in’eksion eritmalaring keskin ko‘paytirilishi dorixona ishini ancha osonlashtiradi. Lekin ularning ishiga to‘siq bo‘lib turgan muammolardan korxonalarni modernizatsiyalash yo‘li bilan ishlab-chiqarish quvvatini oshirish, shishalarning barqarorligini oshirish, ularning va eritmalarning tozaligini ta’minlash, turg‘unligini oshirish, suvda yomon eriydigan moddalar erishini yaxshilash kabi muammolarni hal qilish lozim.

Bu dori turini ishlab chiqarish ko‘p bosqichli va murakkab jarayon bo‘lib, asosiy ilmiy-tekshirish ishlari Xarkovdagi oliygoxda jamlangan. Professor F.A.Konev shu sohaning atoqli yirik mutaxassisi hisoblanadi. Ayniqsa, uning va shogirdlarining suzish mexanizmi va eritmalarning barqarorligini oshirish, yomon eriydigan moddalardan turg‘un eritmalar tayyorlashga bag‘ishlangan nazariy va amaliy ishlari diqqatga sazovordir.

In’eksion dori turlari quyidagi afzalliklarga binoan tayyor dori vositalari ichida etakchi o‘rinlardan birini egallaydi:

- steril xolda ko‘p miqdorda g‘amlab qo‘yish mumkinligi;

- tez va to‘la so‘rilishi;

- bemorlarga behush holda ham yordam berish mumkinligi;

- aniq dozalarga bo‘linganligi;

- ko‘p qon yo‘qotilgan organizmga uning o‘rnini bosuvchi suyuqliklar yuborish imkoniyati borligi;

- dorixona sharoitida kasallarga tez hizmat ko‘rsatish mumkinligi;

- dori ta’sirini uzaytirish imkoniyati borligi.

SHu bilan birga bu dori turi kamchiliklardan ham xolis emas:

- og‘riq bo‘lishi, tibbiyot xodimining kerak bo‘lishi;

- in’eksiya qilish jarayonida organizmga infeksiya tushishi;

- dori moddalarning ma’lum chegarada erishi;

- eritmalarning etarli darajada barqaror emasligi;

- tashish vaqtida texnologik jarayon vaqtida va saqlashda ampulalarning ko‘p sinishi.

Ampulalar har hil hajm va shakldagi idish bo‘lib, steril dorilarni solishga mo‘ljallangan kengaygan qismi tanadan, dorilarni to‘ldirish va olishga mo‘ljallangan kapillyardan tashkil topgan (rasm).

Bizda chiqariladigan ampulalar o‘lchov TU 1357-55 orqali belgilanadi.

Ko‘p ishlatiladigan ampulalar 1 ml 10 ml gacha bo‘lib, asosiy qismini sig‘imi 1 ml li ampulalar tashkil qiladi. Ampulalar silindrsimon, dumaloq, sigaretsimon, 4 yoki 6 qirrali shakllarda bo‘lishi mumkin.

Ikkita kapillyarli ampulalar reaktivlar va ko‘z tomchilari solishga mo‘ljallangan bo‘ladi. Buyini (sheyka) ingichkalangan ampulallar maqsadga muvofiq hisoblanadi, chunki ampula tanasidagi suyuqlik kapillyarlarga o‘ta olmaydi, bu esa ampulalarni kavsharlash va ochishda katta ahamiyatga ega. Amaliyotda asosan, tubi tekis ampulalar ishlab chiqariladi. Farmatsevtika korxonalari shisha zavodlarda ishlab chiqariladigan tayyor qo‘shaloq ampulalardan yoki shu korxonada shisha naylardan tayyorlangan ampulalardan foydalanishlari mumkin.

In’eksion dorilarni tayyorlashni aseptikadan boshlab aseptika bilan tamomlash kerak. Korxona sharoitida in’eksion dori turi tayyorlanadigan sex boshqa sexlardan alohida joyda joylashgan bo‘lishi kerak. Agar ko‘p qavatli imorat bo‘lsa, bu sex eng yuqorida joylashgan bo‘lishi kerak. Bu dori turini tayyorlashdagi asosiy shartlardan biri bu tozalikdir. Bu dori turini tayyorlanadigan xonalar tozali.

Bu dori turini tayyorlashdagi shart sharoitlardan biri texnologik asbob-uskunalarni asosiy va yordamchi moddalarni va xona havosini tozalik darajasidir. Odatdagi shahar havosini 1 l da 0,5 mkm va undan katta bo‘lgan 100 000 dan 1 000 000 gacha zarracha bo‘ladi. Hoziga qadar tozalangan ishlab chiqarish xonalarini 1 l havosida 1000 zarracha qoladi. Havodagi 100 dona zarrachaga 1 dona mikroorganizm to‘g‘ri keladi. Odam tinch (o‘tirgan yoki turgan) xolda 1 daqiqada 1mln., yurganda esa 5 dan 10 mln.gacha zarracha chiqaradi. SHunga ko‘ra xozirgi xonalarni tozalash usuli talab darajada emas. Bu usulni asosiy kamchiligi havoni girdob oqimini hosil qilib, suzib tozalangan va tozalanmagan havolarni aralashtirib yuboradi. Butun xona kesimi bo‘yicha havoni chiziqli (laminar) xarakatini 27,5 m/daqiqa tezlikda ta’minlash bu muammoni hal qiladi. Bu usulda 1 l xona havosida bor yo‘g‘i 10 zarracha qoladi holos. In’eksiya dori turini tayyorlaydigan xonalar tozalik darajasiga qarab IV klassga bo‘linadi.

I-klass xonalari eng tozasi bo‘lib, mikroorganizmlar saqlanmasligi va 1 l havoda 0,5-3 mkm li zarrachalar soni 10 donadan oshmasligi lozim. Bu xonalarda in’eksion eritmalar ampula va flakonlarga to‘ldiriladi va kavsharlanadi.

II-xonalarni 1 l havosida 50 tagacha mikroorganizm bo‘lishi mumkin, 0,5-5 mkm va undan katta zarrachalar soni 375 donani tashkil qilib, ular eritma tayyorlash, suzish, ampula va flakonlarni yuvish, quritish va sterillash uchun foydalaniladi.

III-klass xonalar yordamchi materiallarni yuvish va sterillash uchun foydalaniladi.

IV-klass xonalarida shisha naylar yuviladi va ulardan ampulalar tayyorlanadi. Bu xonalar bir biri bilan koridorlar orqali birlashgan bo‘lib, unga 533,288 n/m² bosimda havo yuborilib turiladi.

Ishlovchi xodimlar I-klass xonaga kirishdan oldin yo‘lakda, ma’lum namlik xaroratga ega bo‘lgan havo oqimi orqali o‘tadi. Bulardan tashqari bu sexda ishlaydigan xodimlari kiyimlari chang o‘tkazmasligi, havo o‘tkazuvchanligi, to‘la ajratuvchanligi chang yutishi, statik elektrni borligi, gigroskopligi va sterillash imkoniyatlari bo‘yicha ma’lum talabga javob berishi kerak.

I va II-guruh xonalarda ishlaydigan ishchilari kiyimiga ham maxsus e’tibor beriladi. Ularni kiyimi chang o‘tkazmaydigan tola ajratmaydigan bo‘lishi kerak.

I-klass xonalarga kirishdan oldin maxsus yo‘lak (tambur) da ma’lum namlik xaroratga ega bo‘lgan filtrlangan havo oqimidan o‘tishi lozim.

Shisha va uning kimyoviy xossasi

Shisha xar hil metall oksidlari va silikatlarning sovutilgan qatti quyushmasi (SiO₂; AI₂O₃; B₂O₃; Na₂O; CaO; MgO; K₂O) bo‘lib, qattiq jismlardek mexanik xossalarni namoyon qiladi. SHisha tayyorlashda xom ashyo sifatida kvarsli qum, oxak tosh, borat kislota, potash, dolamit, natriy sulfat va boshqalar ishlatiladi. Xalq xo‘jaligida ishlatiladigan shishaning tarkibi: Na₂OxCaOx6SiO₂ bo‘lib, undan ampula tayyorlash mumkin emas, chunki suvda ko‘p miqdorda ishqor ajratib chiqaradi va xarorat ta’siriga chidamsizdir. Ampula tayyorlash uchun sterilizatsiya, tashish va saqlash paytida ishqor ajratib chiqarmaydigan va termik barqaror shisha kerak. Bu jihatdan toza kremnezyomni (SiO₂) eritib, tayyorlanadigan shisha eng maqsadga muvofiqdir, chunki u mutlaqo ishqor ajratib chiqarmaydi hamda o‘ta termik barqarordir. Lekin uning erish xarorati yuqori bo‘lganligi sababli (1800⁰S) ampula tayyorlab bo‘lmaydi. Ampula tayyorlash uchun maxsus murakkab tarkibli shisha talab qilinadi.

Hozirgi vaqtda ampula tayyorlash uchun shisha sanoati maxsus navli shisha ishlab chiqarmoqda (jadval), uning sifati tarmoq standarti (OST-0,4-78-72) bilan belgilanadi. Ampula tayyorlash uchun asosan, NS-3, NS-1, SNS-1, NS-2 A, NS-2, AB-1 va boshqa shishalar ishlatiladi. Bu shishalar isqqlikka chidamli, kimyoviy barqaror, oson kavsharlanadigan, tiniq hamda devor qalinligi bir hilda bo‘lib, havo pufakchalari saqlanmasligi kerak.

SHisha sanoatida 1973 yilgacha NS-1, NS-2 navli ishqorsiz shisha ishlab chiqarilar edi. NS-1 navli shisha tarkibida bor oksidi nisbatan ko‘p, natriy oksidi kam bo‘lgani uchun kimyoviy barqaror hisoblanadi. NS-2 A navli shisha o‘zining fizik-kimyoviy xususiyatlariga ko‘ra, NS-2 navi bilan bir hil, lekin SaO va MgO larning umumiy miqdorini saqlab qolgan xolda nisbatlarining o‘zgarishi ishlab chiqarish jarayonining ancha osonlashtiradi. Keyinchalik ishlab chiqarishga joriy qilingan NS-3 shishasi tarkibida bor oksidi nisbatan ko‘p (6%), ishqor oksidlari esa kam bo‘lganligi tufayli, kimyoviy jihatdan eng barqaror shisha hisoblanadi.

SNS-1 yorug‘lik nurlariga sezgir bo‘lgan eritmalar uchun mo‘ljallangan. XT, XT-1 kimyoviy va termik barqaror shisha bo‘lib undan shpritslar, qon, transfuzion va infuzion preparatlar saqlanadigan idishlar tayyorlanadi.

MTO- rangsiz tibbiyot tara shishasi, undan flakonlar, bankalar va kasallarni parvarish qilish uchun ishlatiladigan buyumlar tayyorlanadi. OS, OS-1 - qo‘ng‘ir tara shishasi, undan banka va flakonlar tayyorlashda ishlatiladi.

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, shisha tarkibini o‘zgarishi bilan, uning navi, ya’ni kimyoviy va fizik barqarorligi ham o‘zgaradi. Bizda va xorijiy mamlakatlarda neytral shisha olish muammosini hal qilish ustida tinmay ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. Lekin, xozircha shisha tarkibida ishqoriy va ishqoriy-er metallar bo‘lganligi sababli mutloq neytral shisha olish imkoniyati bo‘lganicha yo‘q. SHisha xossasi uning tarkibiga kirgan komponentlar va ularning qo‘yumadagi nisbatiga bog‘liq bo‘ladi.

Ampula shishasiga quyidagi texnik talablar qo‘yiladi: shisha taniq, rangsiz, oson eruvchan, texnik va kimyoviy barqaror bo‘lishi kerak.

Kimyoviy barqarorlik shishaning asosiy xossasi hisoblanib, shishani emiradigan xar qanday zararli muhtilarga bardosh bera olishi bilan belgilanadi.

Ampuladagi eritmada ishqor paydo bo‘lishi uchun ampulaning ichki devorida Na⁺, Ca⁺⁺ , K⁺ ionlari ajralib chiqib, eritmaga o‘tishi kerak. Bu ionlarning miqdori va ajralib chiqish tezligi eritmaning xossasiga, muhitga (rN) va shishaning naviga bog‘liq bo‘ladi. SHisha uchun eng zarali muhit suv hisoblanadi, chunki u silikatlarni ishqorga o‘tkazib, eritmaning turg‘unligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Suv shishaga tegishi bilanoq uning ayrim tarkibiy qismlarini erita boshlaydi va shu jarayon sterillash va saqlanish vaqt davomida yanada tezlashadi.

Ishqoriy va ishqoriy-er metallar ionlari o‘ta xarakatchan bo‘lganligi sababli shishani tashqi qavati doimo bu ionlar bilan to‘yingan bo‘ladi. SHuning uchun natriy ioni xona xaroratidayoq boshqa ionlar bilan o‘rin almashib yoki ichka qavatdan tashqariga chiqishi mumkin.

Ishqoriy metallar ionlari shishaning ichki qavatidan suv bilan reaksiyaga kirishgan ionlar o‘rniga chiqa boshlaydi. YUqorida ko‘rsatib o‘tilgan sabalarga ko‘ra, ampulalar kislotali, neytral yoki ishqoriy eritmalar bilan to‘ldirlirganida turli xodisalar ro‘y beradi.

Agar ampula kislotali eritma (rN 3 va undan kichik) bilan to‘ldirilsa, ajralib chiqqan ishqor neytrallanadi va shisha tashqi qavatining ishqorlanishi eritma pH ni o‘zgarishiga deyarli ta’sir qilmaydi. Ampula pH 3 dan yuqori va neytral eritma bilan to‘ldirilgan bo‘lsa, neytrallanish reaksiyasi eritma pH iga keskin ta’sir qiladi va pH birdaniga o‘zgaradi.

Shishaga kislotali va suvli eritmalar ta’sir ettirilsa, ishqorlanish reaksiyasi bilan bir vaqtda shishani tashqi qavatida ishqoriy va ishqoriy-er metallar komponentlariga to‘yingan kremnezyom paradsini hosil qiladi va parda asta-sekin qalinlashib boradi. Natijada u ishqoriy metallarning ichki qatlamidan chiqishga yo‘l qo‘ymaydi. SHu sababli ishqorlanish jarayoni aste-sekin to‘xtaydi. Ishqoriy eritmala esa shisha yuzasiga esa boshqacha ta’sir qiladi. Boshlanishda shisha yuzasida kremnezyom pardasi bo‘lmaydi, eritma shisha yuzasini eritadi va natijada eritma kremniy kislotasi ifloslanadi. SHunga ko‘ra ishqoriy eritma bilan to‘ldirilgan ampulalar neytral yoki kislotali ampulalarga nisbatan ko‘proq emiriladi, lekin bu jarayon uzoq vaqt davom etishi mumkin emas, chunki xar qanday shishaning asosiy tarkibiy qismini kremnezyom tashkil qilib, u shisha yuzasida parda hosil qiladi va shishani emirilish, ishqorlanishdan va eritmani ifloslanishidan saqlaydi.

Shisha naylar va ularni saralash. Naylar bir jinsli, kesimi to‘g‘ri va uzunligi bo‘yicha diametri bir hil bo‘lishi kerak. Tayyorlanadigan ampulalarning hajmi bir hil bo‘lishi uchun shisha naylarni diametri va devorlarinin qalinligi bir hil bo‘lishi lozim.

Tayyorlanadigan ampulalarning standartligi va keyingi jarayonlarni mexanizatsiya va avtomatlashtirish ko‘p jixatdan saralash aniqligiga bog‘liq bo‘ladi. Naylar N.A.Filipin dastgohida tashqi diametri bo‘yicha saralanadi.

Dastgoh asosan, xarakatlanadigan va xarakatlanmaydigan ramalaradan tashkil topgan. Xaraktalanadigan ramada ushlagichlari, xarakatlanmaydiganda esa teshiklar bo‘ladi. SHisha naylar boshqaruvchi orqali to‘siqchaga boradi va ushlagich orqali teshikka o‘tkaziladi. Agar nay diametri teshik diametriga to‘g‘ri kelsa u nishob orqali pastga tushib yig‘iladi, to‘g‘ri kelmasa keyingi galda boqa kalibrlarga uzatiladi.

Naylarni yuqish kamerada va ultratovush yordamida olib boriladi.

Kamera usulida yuvish. YUvish jarayoni ikkita zich berkitilgan kamerada galma-galdan olib boriladi (rasm). Saralangan naylar tik holda kameraga 250-350 kg dan joylashtiriladi. Kamera suv bilan to‘ldiriladi, qaynash haroratigacha qizdiriladi va ivitish uchun qoldiriladi. So‘ng kameraga filtlangan havo yuboriladi. Bunda suv girdob hosil qilib qaynaydi va naylar iflosliklardan tozalanadi.

Kameraning pastki jo‘mragi orqali suv tushiriladi. So‘ng shiddat bilan tuzsizlantirilgan suv yuborilib naylar yuviladi. Naylarni quritish uchun kameraga filtrlangan issiq havo yuboriladi. Bu usulda yuvish vaqti naylarning diametriga qarab turlicha bo‘ladi.

Masalan, kichik diametrli naylarni yuvish jarayoni 3 soatgacha davom etadi.

Sankt-Peterburgada "Oktyabr" ishlab chiqarish birlashmasida naylar obzanlarda ko‘p bosqichli usulda yuqiladi. Birinchi obzanda naylar dastasi qaynoq suv bilan ivitib vo‘yiladi, keyin obzanda girdob usulida yuviladi, so‘ngra obzanda 60-70⁰S suv bilan 6 atm. bosim ostida shiddat bilan purkab yuviladi. So‘ngra naylar 75-80⁰S gacha isitilgan havo oqimida quritiladi. Kamera va obzan usullarida yuvganda suv ko‘p sarflanadi va naylar etarlicha tozalanmaydi, chunki suv oqimining tezligi 10 m/s dan oshmaydi, yopishgan (adgeziya) zarrachalarining ko‘chishi uchun esa oqim tezligi 100 m/s bo‘lishi kerak.

Ultratovush yordamida yuvish. Bu usul qurilmasini 1963 yilda I.E.Elpiner taklif qilgan bo‘lib, u obzan va uning tubidagi teshikka o‘rnatilgan tshrtta PMP-2,5 tipidagi magnitostriksion ultratovush manbalar (o‘zgartirgichlar), uzatgich, yulduzcha, zanjirli transportyor, purkab yuvadigan moslama va yuvilgan naylarni qabul qiladigan to‘plagichlardan tashkil topgan.

Obzandagi suvning hajmi doimiy bo‘lib, 40 sm qalinlikda bo‘ladi. YUvish jarayoni quyidagicha amalga oshiriladi: saralangan naylar uzatgichdan transportyor orqali uzatilib, ketma-ket suvga botiriladi. Bunda naylarga ultratovush suv qatlami orqali ta’sir qiladi va tozalangan naylar obzandan ko‘tarilganda bosim ostida 60-70⁰S haroratli suv bilan yuviladi va to‘plagichga uzatiladi.

Kontakt ultratovush yordamida yuvish. Ultratovush suv qatlami orqali naylarga tarqatilayotganda uning bir qism kuchi "yo‘lda" so‘nib, unumdorligi pasayadi. SHu sababli G.G.Stolyarova va boshqalar (1972 y.) kontaktli ultratovush yordamida yuvishni taklif etadilar.

Bunda shisha naylar bevosita ultratovush manbaiga tegib turishi natijasida ular berilgan chastotada tebranadi va mexanik iflosliklardan to‘la tozalanib, ish unumdorligi ancha oshadi.

Qurilma obzanga o‘rnatilgan 20 kGs chastotali PMS-6 M magnitostriksion ultratovush manbaidan, to‘plagich va zanjirlardan iborat.

To‘plagichga joylashtirilgan shisha naylar avtomatik usulda yon tomoni bilan (po torsu) to‘g‘rilanib donalab zanjirga uzatiladi. Zanjir esa ularni ultratovush manbaidan bevosita kontaktda bo‘lishini ta’minlaydi va 7 sekund davomida ultratovush ta’sirida bo‘ladi. So‘ngra 5-6 kg/sm² bosim ostidagi suv bilan purkab yuviladi.

Yuvib, tozalangan naylar quritilgach, ikki tomoni rezina bilan berkitilgan xolida "pulka" tayyorlash bo‘limiga o‘tkaziladi.

Ampula tayyorlash

Naylardan ampula tayyorlash "Ambeg" va "Matver" kabi aylanma harakatli yarim avtomatlarda olib boriladi. "Ambeg" yarim avtomatini umumiy ko‘rinishi rasmda ko‘rsatilgan. Unda soatiga 1100 donagacha 1-2 ml li, 1000 gacha 10 ml li va 700 donagacha sig‘imi 20 ml li ampula tayyorlash mumkin. Bu avtomatni prinsipial sxemasi, pastki va yuqori patronlardan cheklagich (ogranichitel) va bir nechta gorelkalardan tashkil topgan.

I-pozitsiyada nay yuqoridagi patron orqali ampulani balandligini cheklagich (ogranichitel) gacha tushiriladi. Bu vaqtda pastki patron rolik (g‘ildirak) yordamida kopir (baland past) iz bo‘yicha harakatlanib II-poxitsiyada nayni pastki tomonidan siqib oladi va u yumshaguncha o‘z o‘qi atrofida aylanadi. III-pozitsiyada gorelkani alangasi o‘chadi va pastki patron kopir bo‘yicha eng pastki nuqtagacha tushib nayni cho‘zadi va bo‘lajak ampulaning kapilyarini hosil qiladi.

IV-pozitsiyada gorelka yana yonadi va kuchli alanga kapilyarni kesadi va bir vaqtning o‘zida gorelka kelgusi ampulani tubini ham kavsharlaydi (V-pozitsiya). So‘ngra pastki patron ochiladi va tayyor ampula avtomatdan tarnovga tushadi (VI-pozitsiya).Keyin patron kopir bo‘yicha ko‘tarilib yana I-pozitsiyaga qaytadi va jarayon takrorlanadi.

Yangi 16 shpindelli 0-7 modelli avtomat esa soatiga 3100 donagacha 1-20 ml li ampula tayyorlash mumkin. Bu avtomat ichki va tashqi gorelkalar bilan ta’minlangan bo‘lib, bir aylanma harakati davomida 16 ta ampula hosil bo‘ladi.

Ampulalar kapilyarlarini kesish

Bu jarayon qo‘lda yoki avtomatlar yordamida amalga oshiriladi. Qo‘lda kesishda asosan qayroqtoshdan foydalaniladi. Qayroqtosh maxsus yog‘och yoki metaldan yasalgan o‘rindiqqa mustahkamlangan bo‘ladi. Korxonalarda bu maqsadda P.I. Rezepin foydalaniladi.

Bunda bunkerdagi palkalar aylanib turadigan do‘mbira cho‘ntaklarga tushadi. Do‘mbira aylanish davomida pulkalar kesuvchi pichoqqa tegib o‘tadi. SHu vaqtda teskari tomonga aylanadigan tishli rezina disk pulkani o‘z o‘qi atrofida aylantirib, uning yuzida iz hosil qiladi.

So‘ngra sindirgich disk yordamida ampula kapilyarlari sindirib olinadi. Bu avtomatda soatiga 12,5 ming pulkani kesish mumkin.

Hozirgi vaqtda shisha zavodlarda qo‘shaloq ampulalar ishlab chiqarilmoqda. Ularninng kapilyarlarini o‘rtasidan kesish va kassetaga joylashtirish 3113-00-00 PS avtomatida amalga oshiriladi.

Kassseta dyuralyuminiy quyishmasidan tayyorlangan teshikli disk bo‘lib teshiklar soni 5-10-20 ml ampulalar uchun 300-500 gacha, 1-2 ml lilar uchun 1000 tagacha bo‘ladi. Katta hajmli ampulalar qo‘l yordamida, kichiklari esa avtomatik usulda kassetaga joylashtiriladi.

Dastgoh daqiqasiga 1440 marta aylanadigan 0,25 kVt quvvatli elektrodvigatel yordamida harakatga keltirilib, kareta (siljimi), bunker, aroqsimon moslama (grebenka) laridan tashkil topgan. Bunkerga joylashtirilgan ampulalar taroqsimon moslamalarni (grebenka) teshiklarni to‘ldiradi. Bu moslama burilganda ampulalar vertikal holatni egallaydi va kapilyarlari pastga qaragan holda boshqaruvchi plankasining teshiklarga tushadi va undan kassetaga uzatiladi. Bir vaqtning o‘zida kasssetaning butun bir qotor teshiklari ampula bilan to‘ladi. So‘ng taroqsimon moslama teshiklari yana ampula bilan to‘ldiriladi. So‘ng taroqsimon moslama teshiklari yana ampula bilan to‘ldiriladi va bu jarayon qaytariladi. Bu dastgohning ishlab chiqarish unumdorligi soatiga 20 ming ampulani tashkil qiladi. Ampulalarni yuvish eng ma’suliyatli jarayonlardan biri bo‘lib tashqi va ichki yuvish bosqichlaridan iborat bo‘ladi. Tashqi yuvish turli moslamalarda issiq (50-60⁰S) suv bilan amalga oshiriladi. Ichki vish esa shpritsli vakuumli, vibritsion, termik, ultratovush, parokondensatsion yoki boshqa usullar yordamida amalga oshirilishi mumkin.

Shpritsli usulda yuvish

Buni I.G.Kutateladzi taklif qilgan bo‘lib,har bir ampula shprits ignasiga keygiziladi va 2 atm bosim ostidagi qaynoq dist suv bilan yuviladi. Keyin ampulalariga suv bug‘i yuboriladi. Xorijiy mamlakatlarda bu usul avtomatik ravishda ishlaydigan Angliyaning AQSHning, Germaniyaning "SHtrunk", Italiyaning kabi firmalar ishlab chiqargan avtomatlarida amalga oshiriladi. Ular soatiga 15000 gacha ampulani yuqori sifatli qilib yuvishi mumkin.

Keng qo‘llaniladigan usul bo‘lib, oldindan belgilangan dastur bo‘yicha yarim avtomatik usulda ravishda ishlaydi. Ishlash jarayoni quyidagicha: asbob ichidagi suv qo‘\uyiladigan idish ustiga kapillyarlari pastga qaratib terilgan ampulalar joylashtirilgan kaseta ko‘yiladi. Asbob qopqog‘i zich berkitilib, havo so‘rib olinadi. Bunda havo bilan birgalikda aspula ichidagi iflosliklar ham chiqib ketadi. So‘ng idishga avtomatik ravishda qaynoq suv quyilib, ma’lum vakuum hosil bo‘lguncha havosi so‘rib olinadi. So‘ng havo jo‘mragini ochib, asbobga filtrlangan havo yuboriladi. Bunda ampulalar ichiga suv kiradi. Idishdagi suv chiqarib yuborilib, havosi so‘rib olinadi.

Natijada ampula ichidagi suv chiqib ketadi. Ko‘pincha bu jarayon 7 marta qaytariladi, shulardan 6 martasida 70-80⁰S isitilgan suv, ohiri galda tozalangan suv bilan yuviladi. Jarayon tugagach asbob qopqog‘i avtomatik ravishda ochilib, ish tugagani haqida xabar beradi.

Turbovakuum usuli

Yuvish turbovakuum asbobida olib borilib, jarayon avtomatik usulda boshqariladi. Kasetadagi ampulalar asbobga kapillyallari pastga qaratib joylashtiriladi va qopqog‘i berkitiladi, vakuum hosil qilinadi (0,5 atm.). So‘ng asbobning idishiga 60⁰S suv solib, vakuum 0,7-0,8 atm. gacha etkaziladi va asbobga to‘satdan tozalangan havo oqimi yuboriladi. Bunda birdaniga bosim o‘zgarishi hisobiga ampulaning ichiga suv girdob hosil qilib kiradi va iflosliklar ampula yuzasidan ajralib, suvga o‘tadi. Keyin havo jo‘mragini berkitib, 0,8-0,86 atm. vakuum hosil qilinadi va suv iflos zarrachalar bilan tezda chiqarib yuboriladi. SHu tarzda jarayon 4-8 marta takrorlanadi. So‘ng ampula 1-2 marta tozalangan suv bilan yuviladi.

Bu usul F.A.Konev tamonidan taklif qilingan bo‘lib, suv bilan to‘ldirilgan ampulalar kapillyallarini pastga qaratib, suyuqlikka tushirib qo‘yiladi. So‘ng ampulalar zirillatiladi (vibratsiya qilinadi). Bunda ampula ichki sathidagi iflosliklar ko‘chib, kapillyar qismiga tushadi va chiqib ketadi. Zirillash tebranishi 50-100 Gs, amplitudasi 1 sm bo‘lganda ampula ichida bo‘lgan 30-100 mkm kattalikdagi zarrachalari 3 daqiqa davomida 98% gacha tozalash tozalash mumkin.

Bunda ampula ichidagi suyuqlik miqdori o‘zgarmaydi, shuning uchun

eritmalarni ham shu usulda tozalash mumkin.

Bu usulni V.YA.Tixomirov va F.A.Konev (1970 y.) lar taklif etishgan. Ampulalar suv bilan to‘ldirilib, kapillyalrlari pastga qaratib qizdiriladi. Qaynash haroratiga etgach, mexanik zarrachalar suyuqlik yuzasidagi otiqcha bug‘ bosimi ta’sirida ampula devorlaridan ko‘chib suyuqlikka o‘tadi, suyuqlik esa ampula ichida shiddat bilan otilib chiqadi. Agar suv harorati 60-80⁰ S bo‘lib, 300-400⁰S gacha qizdirilsa, yuvish jarayoni 5 daqiqa davomida to‘gallanadi.

G.G.Stolyarova, F.A.Konev ba boshqalar (1972 y.) taklif qilgan. Kasetadagi ampulalar vakuum usulida distillangan suv bilan to‘ldiriladi va vakuum yuvgich asbobining tubiga joylashtirilgan magnitostriksion manba ustiga kapillyar suvga botrib qo‘yiladi. Suvga botirilgan kapillyari bilan ultratovush manbai orasidagi masofa 10 mm ni tashkil etadi. YUvish jarayonida suvning harorati 40-60⁰S bo‘lib, ampula hajmi 2/3 qism suv bilan to‘ldiriladi va ikki marta ultratovush ta’sir ettiriladi (20 va 10 soniya). Xammasi bo‘lib, ampulalar 30 soniya ultratovush ta’sirida bo‘lganda mexanik iflosliklardan to‘la tozalanadi. Bu usulning kamchiligi ultratovush suv qatlami orqali ta’sir qilayotganda bir qism kuchini yo‘qotadi va unumdorligi pasayadi, shuning uchun xam kontaktli ultratovush usulida yuvish taklif qilingan.

Bu usul G.G.Stolyarova va boshqalar (1971 y.) tomonidan taklif qilingan bo‘lib, hajmi 20 ml va undan katta bo‘lgan ampulalar uchun bu qulaydir. Bu usulda yuvish ham vakuum yuvgich asbobida olib borilib, ultratovush manbalari asbob qopqog‘ining ichki devoriga joylashtirilgan bo‘ladi va qopqoq yopilganida bevosita ampulalarga tegib turadi, natijada jarayon tezlashadi va yuvish sifati oshadi.

Bu usul 1972 yilda F.A.Konev tomonidan taklif qilingan bo‘lib, AP-30 va AP-25 asboblarida bajariladi.

Asbob idishiga ampulalar kapillyari pastga qaratib kaseta bilan joylashtiriladi, qopqog‘i berkitiladi va 6 soniya davomida kondensator orqali issiq bug‘ purkab, havo asbobdan siqib chiqariladi. Keyin 8-10⁰S suv 1,5 atm. bosim ostida kondensatorga purkaladi va asbob idishiga 80-90⁰S li tuzsizlantirilgan suv yuboriladi. Bunda suv tomchilari bug‘ bilan kondensatsiyalanib, kondensator va asbobda vakuum hosil bo‘ladi. So‘ngra 4 soniya davomida bug‘ kondensator orqali yuboriladi. Bunda suv katta tezlik bilan ampula ichiga kirib qaynaydi, suvning bir qismi bug‘lanadi va iflosliklar suvga o‘tadi. SHu vaqtda asbobga kondensator orqali sovuq suv purkab, bug‘ kondensatsiyalantirilib vakuum hosil qilinadi, suv ampuladan katta tezlikda idishga otilib chiqadi. SHunday qilib navbati bilan asbobga bug‘ va sovuq suv yuborib, ampulalarni bir necha marta yuvilishi ta’minlanadi.

Yuqorida bayon etilgan usullarda yuvilgan ampulalar quritish javonida 15-20 daqiqa davomida 120-130 50 0 S haroratda quritiladi. Agap ampuladagi eritmalar aseptik sharoitda tayyorlanadigan bo‘lsa, 160-170⁰S da 1 soat davomida quritiladi.

Ishqorga turg‘unligi . - 0,1-0,05 dm 52 0 shishani 0,5 M natriy karbonat va 0,1 M natriy gidroksid eritmalarida (1:1) 3 soat davomida qaynatiladi. So‘ngra yaxshilab yuviladi, doimiy og‘irlikgacha quritiladi (140⁰S) va tortiladi. SHishani ishqoriga bo‘lgan turg‘unligi (X) ni quyidagi tenglamadan foydalanib topadilar:

bu erda: m va m₁ - lar tajribadan oldin va keingi shisha massasi, mg;

S - shisha sathi, dm².

Olingan natijaga qarab shishalar uch sinfga bo‘linadi:

1 sinf - ishqorlanish 75 mg/dm²;

2 sinf - ishqorlanish 75 dan 175 mg/dm² gacha;

3 sinf - ishqorlanish 175 mg/dm² dan yuqori bo‘ladi.

Suvga nisbatan turg‘unligi - 300 g 0,315 mm kattaligigacha maydalangan uchta namuna 11 g dan tortib olinadi. Etil spirti bilan yog‘sizlantiriladi va 140⁰S da quritiladi. 10 g dan uchta tortma aniq tortilib olinib maxrutiysimon 250 ml kolbaga solib 50 ml pH 5,5 bo‘lgan yangi qaynatilgan distillangan suv solinadi. To‘rtinchi va beshinchi kolbalarga faqat distillangan suv solinadi. Kolbalar berkitilib 30 daqiqa davomida 121⁰S da avtoklavga qo‘yiladi.

So‘ngra sovutib, ikki tomchi metil qizi indikatori tomizib 0,02 mol/dm 53 0 xlorid kislotasi bilan jigar rang xosil bo‘lguncha titrlanadi.

Shishaning suvga bo‘lgan turg‘unligi X ml/g quyidagicha topiladi:

bu erda: V₁ - titrlash uchun sarflangan xlorid kislota hajmi, ml;

V₂ - ikkita nazorat kolbasidagi suyuqlikni titrlash uchun sarflangan xlorid kislotaning o‘rtacha hajmi, ml;

m - shisha massasi, g.

Uch marta aniqlash natijasi bo‘yicha shishaning suvga bo‘lgan tur-

g‘unligi quyidagi uch sinfga bo‘linadi:

1 sinf - 0,1 ml/g gacha 0,02 M xlorid kislotasidan sarflansa;

2 sinf - 0,1-0,85 ml/g sarflansa;

3 sinf - 0,85-1,5 ml/g sarflansa.

(Bunda 1 ml 0,02 M xlorid kislotasi 0,62 mg natriy oksidiga ekvivalent).

50 dona ampulani 180⁰S da 30 daqiqa ushlab turib, kasetaga terib, quritish javoniga 15 daqiqa GOST (DS) da ko‘rsatilganidek haroratga qo‘yiladi. So‘ngra kasetalar 5 soniya ichida javondan olinib, 20+1 ⁰S li suvga bir daqiqaga botiriladi. 98% ampulalar termik barqaror bo‘lishi kerak.

NS-3 shishadan tayyorlangan ampulalar 160⁰S haroratga, NS-1 130⁰S, SNS-1 esa 150⁰ S va AB-1 shishasidan tayyorlangan ampulalar 110⁰S ga chidamli bo‘lishi kerak. Agar tekshiruv natijasi qoniqarsiz chiqsa qaytadan 100 ampulada o‘tkaziladi.

Ampulaning kimyoviy barqarorligi

Ampula hajmiga qarab tekshirish uchun 0,3 ml dan 150 dona, 1-5 ml 50 dona, 5-20 ml dan 20 dona va undan kattalari uchun 10 donadan olinadi. Ampulalarni kapillyarlari kesilib, ikki marta distillyangan 65 + 5⁰S suvda yuviladi. pH 6+ 0,2 bo‘lgan suvda ikki marta chayqatiladi, so‘ngra to‘ldiriladi. Kerak bo‘lsa suv pH ni 0,01 n xlorovodorod kislota yoki 0,01 n natriy gidroksid bilan me’yoriga etkaziladi. Ampulalar kavsharlanib, 121⁰S da 30 daqiqa davomida avtoklavda sterillanadi. 10 daqiqa ichida bosimni oddiy sharoitgacha keltirilib, ampulalar 20⁰S gacha sovitiladi (60 daqiqa ichida) so‘ngra butunligi tekshiriladi. Kapillyallarni kesib, 15 ml eritma olib pH metrda ko‘riladi. 6 ml hajmgacha bo‘lgan ampulalarda parallel xolda kamida 3 marta, 10-50 ml li ampulalarda esa 5 marta tekshiruv o‘tkaziladi. Bunda pH o‘zgarishi boshlang‘ich suvga nisbatan NS-3 shishalardan tayyorlangan ampulalar uchun 0,9; SNS-1 uchun 1,2; NS-1 uchun 1,3 va AB-1 uchun 4,5 ga o‘zgarishi mumkin.

Bu ampula tayyorlash jarayonida shisha nayining hamma qismi bir xilda qizimaganligining natijasida yuzaga keladigan kuch. SHu hol ampulani sterillash va uni xona haroratigacha sovitish jarayonida ham kuzatiladi. Bu optik polyarizatsiya usuli bilan nurning har xil o‘tishi PKS-125 polyarimetr - polyariskopda, PKS-250 va PKS-500 markali polyariskoplarda aniqlanadi.

Shishaning bu xususiyatini 290-450 nm li spektrda nur o‘tkazishi bilan aniqlanadi. Ampulaning silindrli qismidan namuna kesib olinadi, artiladi va SFD-2 spektrofotometr teshikchasiga parallel qilib qo‘yiladi. Bunda maksimal darajada nur o‘tkazish shisha qalinligi 0,4-0,5 mm bo‘lsa 35%; 0,5-0,6 mm bo‘lsa - 30%; 0,6-0,7 mm bo‘lsa 27%; 0,7-0,8 bo‘lganda 25%; 0,8-0,9 mm bo‘lsa 20% ni tashkil qilishi kerak.

Shishaning bu ko‘rsatkichi in’eksion eritmaning tiniqligini tekshirish uchun muhim. SHu sababli aksariyat ampulalar rangsiz shishadan tayyorlanadi. Bu ko‘rsatkich shisha tayyorlashdagi texnologiyaga to‘la rioya qilish natijasida amalga oshiriladi.

Ampulaning kimyoviy va termik barqarorligini oshirish maqsadida uning ichki devor sathini yupqa silikon qavati bilan qoplanadi. Silikonlar kremniyning organik birikmalari bo‘lib, suv bilan mutlaqo aralashmaydi, ya’ni gidrofob xossaga ega. SHuning uchun ularni gidrofobizatorlar deb ham yuritiladi. SHisha devorining gdrofob parda qavati bilan qoplanishi, uning eritma bilan muloqatda bo‘lishiga yo‘l qo‘ymadi. Natijada ampulalarning kimyoviy va termik barqarorligi oshadi. Parda qalinligi 10-300 angstrem atrofida bo‘ladi. Bu maqsadda silikonlardan ko‘pincha dimetildixlorsilan va tetraetoksisilan ishlatiladi. Parda hosil bo‘lish mexanizmi: bu birikmalar manfiy va musbat zaryadga ega bo‘lganligidan kovalent bog‘lanish orqali musbat zaryadlangan kremniy shisha devoriga, uning radikal qismi esa tashqariga qaragan bo‘ladi.

Silikonlash ikki usulda olib boriladi: quruq va nam. Silikonlanishi lozim bo‘lgan ampulalar yaxshi yuvib quritilgan bo‘lishi shart.

Nam usulda silikonlash.

Bu usul bo‘yicha ampulalar silikon eritmasi bilan ishlanadi. Buning uchun silikon, benzin, xloroform, atseton kabi organik erituvchilarda eritiladi. SHisha sathida silikon qavatini mustaxkamlash uchun ampulalar 100-300⁰S haroratda qizdiriladi. Agar dietildixlorsilan bilan qoplansa, bu jarayon uy sharoitida olib borilishi mumkin. YUpqa parda ampulaning ichidagi eritmani tekshirishga xalaqit bermaydi. Xozircha sanoat miqyosida ampula shishalarining silikonlash joriy etilmagan. Lekin shprits, pipetka, menzurka kabi o‘lchov asboblari ishlab chiqarishda bu usludan foydalaniladi.

Ampulani metall yashikka solib yumshayguncha (440-620⁰S) qizdirilib shu haroratda  7-10 daqiqa ushlab turiladi, so‘ngra 30 daqiqada 200⁰S sovutiladi. So‘ngra 5 daqiqa tez 60⁰S gacha sovutiladi.

1. Filtrlashning nazariy asoslari

2. Filtrlashni amalga oshirish shartlari.

3. G‘ovak to‘siqlar tasnifi va tavsifi.

4. Filtr qurilmalar tavsifi.

5. Filtrlab sterillashda ishlatiladigan g‘ovak to‘siqlar.

1-gurux. Siqiladigan g‘ovak to‘siqlar — bunga paxta, sun’iy yoki tabiiy tolalardan to‘qilgan matolar kiradi: perxlorvinil, doka, bo‘z, belting, shoyi, surp, kapron neylon, perlon va hokazolar.

2-guruxga. Siqilmaydigan g‘ovak to‘siqlar — metall, ke­ramika, shisha va shunga o‘xshash g‘ovak to‘siqlar kiradi. Bunday suzgichlar shamsimon, plastinka, likopcha tarzida chiqariladi va yuqori xaroratda tayyorlanadi.

3-guruhga donador to‘siqlar — faollashtirilgan ku­mir, qum, qizilgurlar kiradi.

Korxona sharoitida katta miqdordagi suyuqliklarni dastlabki suzish maqsadida xar xil tuzilishga ega bo‘lgan suzgichlar ishlatiladi. Jumladan, nutch, druk suzgichlar, suzgich-press, markazdan qochish kuchiga asoslangan suzgichlar, ayrim hollarda tindirgichlar, qop suzgichlaridan foydalanish mumkin. In’eksiya uchun ishlatiladigan eritmalarni suzish uchun g‘ovak to‘siqlar teshigi 1—5 mkm dan katta bo‘lgan zarrachalarni olish qobiliyatiga ega bo‘ladi.

Nutch va druk suzgichlar. Tuzilishi jihatidan juda oddiy bo‘lib, metall, keramika yoki plastmassadan tayyorlangan silindrsimon bo‘ladi. Nutch suzgich xavoni so‘rish yuli bilan (vakuum ostida), druk suzgich esa bosim os­tida ishlashga mo‘ljallangan. Suyuqlik nutch suzgichda idishning yukori qismida joylashtirilgan panjarasimon disk ustiga o‘rnatilgan suzgich mato orqadi pastidan havo so‘rish tufayli suzilib o‘tadi (19-rasm). Druk suzgichda esa g‘ovak to‘siq idishning past kismida joylashgan bo‘ladi. Suyuqlik o‘z balandligining og‘irligi yoki tashqaridan sun’iy usulda beriladigan bosim hisobiga to‘siq ustidagi mato orqali suzilib o‘tadi.

Har qanday eritma suzgich orqali utishi uchun albatta bosimlar farqi bo‘lishi kerak. Bu vakuum bilan ishlaydigan suzgichlarda havoni so‘rib olish yuli bilan, bosim ostida ishlaydiganlarda esa suziladigan suyuqlik qatlami hisobiga yoki sun’iy bosim xosil qilish hisobiga amalga oshiriladi.

Suzgich-pressdan korxona sharoitpda kup foydalaniladi. Bu suzgichning ishchi oyuzasi katta bo‘lganligi tufayli ish unumdorligi yuqori bo‘ladi. Suzgich-press bir nechta qator qilib joylashtirilgan cho‘yan romlardan iborat bo‘lib, bir-biriga zich maxkamlangan bo‘ladi. Romlar orasiga suzish uchun ishlatiladigan dag‘al mato — belting yoki diagonal joylashtiriladi. Suziladigan suyuqlik suzgichga 12 atmosfera bosimi ostida bir tomonidan yuboriladi. Ikkinchi tomonidan yot moddalardan tozalangach, tiniq suyuqlik olinadi.

Ba’zi hollarda cho‘kma holida bo‘lgan ta’sir etuvchi moddalarni ajratib olish maqsadida ham suzgich-pressdan foydalaniladi. Suzgich-press katta hajmga ega bo‘l­ganligi uchun uzluksiz ishlaydigan jarayonlarda ishlatiladi.

Markazdan qochish kuchiga asoslangan suzgichlar. Ayrim hollarda korxona sharoitda ham bu usuldan foydalanishga to‘g‘ri keladi. Sentrifuga ichki silindr devori g‘alvir shaklida bo‘lib, unga suzgich mato joylashtiriladi. Sentrifuga ishga tushirilganda, markazdan qochish kuchi ta’sirida suyuqlik suzgich orqali suzilib o‘tadi. Ishlab chiqarish unumdorligi aylanish tezligiga va suyuqlikgi zarrachalar miqdori va katta-kichikligiga boradi. Sentrifuganing aylanish tezligi dahasiga 1200 marta, supersentrifugalarda esa 5000 martagacha, turlarida esa 25000 martagacha bo‘ladi.

Bu maqsadda yuqorida keltirilgan siqiladigan suzgichlardan aloxida-aloxida yoki bir nechtasini kavatma-qavat birlashtirib ishlatish mumkin. Ko‘pincha, sanoat miqiyosida tibbiyotda ishlatiladigan oxarlangan dokadan foydalaniladi.

F. A. Konev tomonidan taklif qilingan filtr qurilmasi shular jumlasidandir. Bu qurilmaning asosiy qismi g‘alvirsimon teshiklardan iborat silindr bo‘lib, uning ustiga 3—4 sm qalinlikda arqonsimon shakli (Keltirilgan doka 0,3 sm² zichlikda o‘ralgan bo‘ladi. Silindr ustiga qopqoq kiydiriladi.

Bu qurilma ko‘pincha bosim ostida va ba’zan havosi so‘rib olingan sharoitda ham ishlatilishi mumkin. SHu ning uchun silindr qopqog‘ining yuqori qismida ikkita-pastki qismida bitta teshik bo‘ladi.

Yuqori qismidagi telardan uzluksiz tushayotgan suyuqlik silindr ustki qismining butun yuzasiga tarqaladi, g‘alvirsimon yuzaga o‘ralgan mato-doka orqali silindr ichiga suzilib o‘tib, pastki teshik orqali yig‘ib olinadi. Suzilish jarayoni bir meyorda kechishini ta’minlash uchun suyuqlik bosimi bir xilda bo‘lishi kerak. Buning uchun suyuqlik balandligi hisobiga bir meyorda ta’minlaydigan alohida qurilmadan foydalaniladi yoki shu maqsadda suyuqlik qatlami ustida sun’iy ravishda bosim hosil kilinadi.

Doka suzgichlardan 1—3% gacha quyqa o‘tib ketishi mumkin, va holanki bongka suzgichlardan foydalanilganda bu ko‘rsatkich 26—30% ni tashkil qiladi. Bu suzgichning afzalligi: tuzilishi oddiy, tez tayyorlash mumkinligi, yuqori ish unumdorligi xamda tez qayta tiklash ishkoniyatiga ega ekanligidir.

Ishlatib bo‘lingan suzgichni 30 daqiqa davomida bug‘ bilan ishlab, oqarguncha suv bilan yuvish kifoya. Bu hammasi bo‘lib 1 — 1,5 soat vaqtni oladi, xolos.

F. A. Konev va boshqalar bu suzgichni takomillashtirib, ikki qavat mato ishlatishni va g‘alvirsimon me­tall silindrni devor qalinligi 5 sm bo‘lgan metall keramikaga almashtirishni taklif qildilar. Silindrga bir savat FPP 15 (Petryanov suzgichi) va ikkinchi qavatiga 1,5 sm qalinlikda doka o‘raladi. Bu dokani iqtisod qiladi hamda suzilgan suyuqlik sifatini yaxshilaydi.

«Qo‘ziqorin» suzgichi. Korxona sharoitida ko‘pincha qanday qurilma talab etmaydigan va vakuum sharoitida ishlaydigan «qo‘ziqorin» suzgichidan foydalaniladi. U ketma-ket joylashtirilgan bir necha suzgich matolaridan tashkil topgan bo‘lib, tayyorlash va ishlatish arzon va kulaydir. Qavatlar soni va qaysi matolar ishlatilishi suzilishi lozim bo‘lgan suyuqlik xususiyati va sanday madsadda ishlatilishiga bog‘lik.

Suzgich ishlatishdan oldin 1— 2 soat davomida distillangan suv bilan yuviladi. SHundagina in’eksiya uchun ishlatiladigan suyuqlikni suzish mumkin. «Qo‘ziqorin» suzgichidan hajmi katta bo‘lmagan eritmalarni tozalashda foydalanish maqsadga muvofiq.

Suzish uchun ishlatiladigan doka, belting eritma pH ini ishqoriy tomonga 1 gacha, kapron, ipak esa nordon tomonga 0,6 gacha so‘rishi mumkin. SHuning uchun bu matolarni ishlatganda eritma pH ni hisobga olmoq lozim.

Bakterial suzgichlar. YUqorida kayd etilgan suzgichlar diametri 5—10 mikrondan kichik zarrachalarni ushlab qola olmaydi. Undan tashsari, eritma pH ning uzgarshpi preparat turg‘unligiga ham salbiy ta’sir, ko‘rsatadi. SHuning uchun betaraf moddalardan taiyorlangan metallokeramik va asbotsement mikrosuzgichlardan foydalanish matssadga muvofi^. Misol: nikel, karbonil, titanli tanadan taiyorlangan suzgich 5 mikrongacha kattalikdagi zarrachalarni ushlab kolish qobiliyatiga ega. SHunday maqsadda 1914 yilda Germaniyada Zeys asbest va sellyuloza aralashmasidan iborat suzgich taklif qildi. 1929 yilda esa Germaniyadagi Sartorius firmasi membranali suzgich ishlab chiqaradi. Keyinchalik har xil sellyuloza efirlaridan, politetraftoretan, polivinilxlorid, neylon va shunga uxshash sun’iy usulda olingan betaraf zyuddalardan taiyorlangan suzgichlar sapoat mikyosida ishlatila» boshlandi.

MDX mamlakatlari sanoatida «Vladipor» membranali suzgichlarini Vladimir shaxrida sun’iy tolalar ilmiy-tekshirish oliygohi (VNIIF) ishlab chiqarishni yulga ko‘ygan.

Ishlab chiqarish unumdorligi va ishlatilishi buyicha bunday suzgichlar 4 xil bo‘ladi.

I.V.Besedina va O.I.Belova 1974 yilda polipropilendan taxtakachlash puli bilan olingan suzgichni ishlatishni taklif qildilar. Bu suzgich 5—8 mkm zarrachalarni ushlab qolish imkoniyatiga ega.

Suzish nazariyasi. Yot moddalar zarrachalari va mikroorganizmlarshshg suzgichlar yordamida ushlanib kolishi quyidagi ikkita nazariya bilan izohlanadi:

1. Ekran nazariyasi.

2. Suzgich devori ichki qatlamlarida yuz beradigan xodisa.

Ekran mexanizmli suzgich teshigining diametri moddalar diametridan kichik bo‘lishiga asoslanadi, katta zarrachalar suzgich yuzasida ushlanib koladi.

Ikkinchi nazariya buyicha mikroorganizm va yot moddalarning ushlanib qolishi elektrokinetik adsorbsiya mexanizmiga asoslanadi. Suzgich musbat potensialga ega bo‘lganligi uchun kappillyarda o‘tayotgan suyuqlik tarkibidagi yot moddalar va mikroorganizmlar elektrokinetik adsorbsiya ta’sirida kapillyar devorlarida ushlanib qoladi, ya’ni tarkibida suzgich kapillyar diametridan kichik bo‘lgan zarrachalari bo‘lgan suyuqlik suzish paytida tozalanib o‘tadi.

Ko‘proq amalda ishlatiladngan membrana suzgichlardan kaprillyarining diametri 0,22 mkm ga teng, eng kichik bakteriya diametri esa 0,3 mkm ga teng keladi. Demak, membrana suzgichlarda suyuqlikni suzganda zarracha va mikroorganizmlar ekran hamda kapillyar devorlarida elektrokinetik adsorbsiya hisobiga ushlanib qoladi. Membran Suzgichlar plastina holida, 100—150 mkm qalinlikda polimer qobirga (karkas) asosida, kapillyar qa’rida ushlab qoladigan suzgichlar esa taxtakachlash, yuqori haroratda ishlov berish, elimlash yuli bilan shisha, po‘llat, chinni, keramika, asbotsellyuloza aralashmasi, sun’iy polimer tolalaridan tayyorlanadi. Bunday suzgichlarning qalinligi membrana suzgichlardan 20—40 marta ortiq (2—6 mm) bo‘ladi va mexanik yot moddalar elash, sorbsiya va inersiya mexanizmi asosida ushlanib qoladi. Bunda kapillyar diametri 1,6 mkm ga teng bo‘lganda xam 100% 0,3 -mkm dan kichik bulmagan bakteriyalar ushlanib qoladi.

Suzish jarayonidan ilgari suzgichlarning ma’qul ishlash rejimi va zichligi belgilab olinadi. Buning uchun suzgichlar «pufakcha nuqtasi» buyicha tekshiriladi. Bu suzgich kapillyarlaridagi suyuqlikning havo yordamida siqib chiqarilishiga asoslanadi. Suv bilan namlangan suzgichga bosim berilsa, kapillyar ichidagi suyuqlik yuza qavatiga pufakcha bo‘lib chikadi. Bosim kuchi kapillyar diametriga bog‘liq bo‘ladi. SHu bosim «pufakcha nuqtasi» deyilib, u suzgichning bir meyorda ishlashini ta’minlaydi.

Misol: «Millipor» suzgichi uchun «pufakcha nuqtasi» 3,8 atm, Vladipor suzgichining MFS № 1 turi uchun 0,5 atm, MFS № 4 uchun 3 atm ga teng.

Suzish jarayonida yot mexanik moddalarning yopishishi (adgeziya) kuchidan suyuqlikning gidrodinamik odim kuchi yuqori bo‘lganda ular suzgichdan o‘tib ketadi. Suzish jarayoni Puazeyl tenglamasi bilan quyidagicha ifodalanadi:

Z — 1 m² yuzadagi kapillyar soni

F — suzgich yuzasi, m²

r — o‘rtacha kapillyar radiusi, m

R — bosimlar farqi, N/M²

t — suzilish vaqti, s

 — absolyut qovunqoqlik, N

1 — o‘rtacha kapillyar uzunligi, m

Ishlatilgan suzgichlarni qayta yaroqli holga keltirish quyidagicha olib boriladi: siqiladigan suzgichlarni teskari oqimda bug‘ bilan ma’lum vaqt ishlov berib, so‘ngra suv bilan okarguncha yuviladi.

Metallokeramik suzgichlarni qaynoq suv yuvish, polipropilendan tayyorlangan (membranali suzgichlar kayta ishlatilmaydi) suzgichlar yuqori haroratda kislota aralashmasi bilan ishlangach, suv bilan yuvi­ladi.

1. 
   In’eksion erituvchilarga qo‘yiladigan umumiy talablar.
   
2. 
   Suvni tuzsizlantirishdan kuzatiladigan maqsad.
   
   1. 
      Ion almashtirgich kolonkalarda tuzsizlantirish.
      
   2. 
      Elektrodializ usulida tuzsizlantirish.
      
3. 
   In’eksion suvga qo‘yiladigan talablar.
   
4. 
   In’eksion suvni issiq usulda olish.
   
   1. 
      Uch bosqichli kolonkali distillyatorlar.
      
   2. 
      "Millipor" qurilmasi.
      
5. 
   Eritmani ampulaga qo‘shish usullari.
   
6. 
   Ampulani kapillyarini kavsharlash.
   
7. 
   Eritmani baholash, yorliqlash, qadoqlash.
   

XI Davlat Farmakopeyasiga binoan, erituvchi sifatida in’eksiya uchun ishlatiladigan suv, o‘simlik moylari va etiloleat ishlatiladi. YOmon eriydigan moddalarning eruvchanligini yaxshilash va turg‘unligini oshirish maqsadida yordamchi erituvchilar sifatida spirt, glitserin, propilenglikol, PEO-4000, benzilbenzoat, benzil spirti va boshqalar ishlatiladi. Erituvchilarga quyidagi umumiy talablar qo‘yiladi: tiniq, toza, barqaror, apirogen va zaharsiz bo‘lishi kerak. Bulardan tashqari o‘ziga xos talablar ham qo‘yiladi, zaharli bo‘lmasligi, allergiya chaqirmasligi, to‘qimalarni qitiqlamasligi, biologik faol bo‘lmasligi, pH biosuyuqlik pH ga yaqin bo‘lishi lozim. In’eksiya uchun ishlatiladigan dorilarda erituvchining ta’sir etuvchi modda miqdoridan bir necha marta ortiqligi uning zaharlilik ko‘rsatkichi dori moddaning zaharliligidan bir necha marta kam bo‘lishini taqozo etadi.

Fizik xususiyatlari. Erituvchining qo‘zg‘aluvchanligi katta ahamiyatga ega bo‘lib, u harorat ta’sirida o‘zgarmasligi kerak. Muzlash harorati 5⁰S dan yuqori bo‘lmasligi kerak.

Tiniqligi. Eritmaning tiniqligi dori turining sifatini belgilashda katta ahamiyatga ega.

Qaynash harorati. Erituvchining qaynash harorati 100⁰S dan yuqori bo‘lgani ma’qul. Bu eritmalarni sterillashda katta ahamiyatga ega.

Osmotik bosimi. Dori to‘qima membranasidan o‘tishi uchun erituvchi etarli darajada osmotik bosim hosil qila oladigan darajada bo‘lishi kerak.

Qovushqoqligi. Qovushqoqlik dori moddaning erishi, eritmani suzish, ampulalarga quyish jarayonlarini sekinlashtiradi. Lekin organizmga dorining so‘rilishini sekinlashtirganligi sababli dorilarning ta’sirini uzaytiradi.

Eruvchanligi. Bu xususiyati bo‘yicha erituvchilar gidrofil va gidrofobga bo‘linadi. Ko‘p hollarda erituvchilarning aralashmasidan foydalaniladi. Gidrofil erituvchilarga butilenglikol, glitserin, glikofurol, glitseroformal, dimetilatsetamid, solketal, metilatsetamid, propilenglikol, polietilenglikol, izopropil spirti, sulfolanlar; gidrofoblarga esa benzilbenzoat, izopropilmiristat, o‘simlik moylari, benzil spirti, etiloleat va boshqalar kiradi.

Korxonada har xil texnik maqsadlar uchun bug‘ ishlab chiqarish qozonlarining va distillyatorlarining uzoq muddat ishlashini ta’minlash uchun suv oldindan mineralsizlantirilgan bo‘lishi kerak. CHunki shahar tarmoqlaridan kelayotgan vodoprovod suvining har litrida 10-15 mg gacha tuzlar erigan bo‘ladi. Mineralsizlantirish ion almashtirgich smolalar (ionitlar) va elektrodializ yordamida amalga oshiriladi.

Ion almashtirgich smolalar kationitlar va anionitlarga bo‘linadi. Kationitlar ishqoriy va ishqoriy-er metallar bilan o‘rin almashtira oladigan harakatchan vodorod ionli karboksil yoki sulfon guruhini saqlaydi.

Anionitlar ko‘pincha aminlarni formaldegid bilan hosil qilgan polimerlari bo‘lib, gidroksil ionlari anionlar bilan o‘rin almashadi. Anionitlar kuchli va kuchsiz bo‘lishi mumkin.

Ishlab chiqarishdako‘pincha arzon bo‘lgaligi sababli kuchsiz anionitlar ishlatiladi. Maxsus kolonkalar kationit va anionitlar bilan to‘ldiriladi. Filtrlangan vodoprovod suvi avval kationitdan, so‘ng anionitli kolonkalar orqali o‘tkaziladi. Bitta kolonkada kationit va anionitlar bo‘lishi mumkin.

Demak, suv kationitli kolonka orqali o‘tgan so‘ng yumshaydi va muxit kislotali bo‘ladi. Suv pH ning oshishi va suvda kationlarning paydo bo‘lishi kolonkaning to‘yinganligidan dalolat beradi va uni xlorid kislotasi va suv bilan yuvib regeneratsiya qilish lozim. Bu suv anionitli kolonkadan o‘tgandan so‘ng, muxit neytral bo‘ladi.

Suv pH ining pasayishi va anionlarning suvga o‘ta boshlashi anionitlardagi ON guruhining kamayganini ko‘rsatadi. Kolonkani qayta tiklashsuv va ishkor yordamida amalga oshiriladi. lekin suvni ion almashtirgich smolalar yordamida mineralsizlantirilgannda ionitlar SO₂, SO₂ larni ushlay olmaydi. Ularni yukotish uchun degazatsiya usulidan foydalaniladi. Suv maxsus kolonkaga urnatilgan vininplast panjarasiga purkaladi va uning pastki kismidan filtrlangan xavo yuboriladi. Bunda SO₂ va SO₂.gazlarining erishi yomonlashadi va kolonkadan chikib ketadi.

Ionitli kolonkalarning kuvvati soatiga 100 l ni tashkil kiladi. Elektrodializ usulida suvni mineralsizlantirish maxsus kurilmada amalga oshiriladi. Asbob ikki tomoniga elektrodlar urnatilgan obzandan iborat buladi. Suv obzanga yuboriladi va elektrodlar uzgarmas elektr tokiga ulanadi.Bunda kationlar anod elektrodiga, anionlar katod elektrodiga tomon xarakatlanadi va chap ham o‘ngdagi bo‘linmalarga yig‘iladi. Bu usulda soatida 200-750 l suv mineralsizlantiriladi.

Davlat farmakopeyasining talabiga binoan in’eksiya uchun ishlatiladigan suv tozalangan suvga (voda ochiщennaya) qo‘yiladigan hamma talablarga javob berishi, tarkibida pirogen moddalar bo‘lmasligi, saqlanish muddati 24 soatdan oshiasligi kerak. Xususiy moddalar talabiga binoan, eritma karbonat angidridsiz suvda tayyorlanishi lozim bo‘lsa, suv 30 daqiqa qaynatib tozalanadi. in’eksiya uchun ishlatiladigan suv apirogen, ya’ni pirogen moddalar saqlamasligi kerak. Pirogen moddalar o‘lik mikroorganizmlar tanasi va ularning zaxarlari bo‘lib, lipopolifosfat polisaxaridlar sinfiga kiradi va ular suv bug‘i bilan xaydalmaydi. Suvni xaydash jarayonida ular tomchilar bilan birga suvga o‘tib qolishi mumkin. Pirogen modda saqlagan suvda tayyorlangan in’eksion eritma tana xaroratini oshiridi. CHunki ular organizm uchun begona modda xisoblanadi. Suvning apirogenligi biologik usulda tekshiriladi (XI DF 1-tom. 183-bet M. 1990 y.).

Korxona sharoitida in’eksiya uchun ishlatiladigan suv issiq va sovuq usullarda olinishi mumkin. Issiq usulda olish 3 bosqichda va termokompression asboblarda amalga oshiriladi. Sovuq usulda esa “Millipor” firmasi ishlab chiqqan qurilma yordamida olinadi.

Eritmalarni ampulalarga qo‘yish avtomatik yoki yarim avtomatik usullar yordamida, vakuumda va parokondensatsiya usuli yordamida amalga oshiriladi.

SHPRITS usulida ampulalarga eritma qo‘yish maxsus yarim avtomat yordamida (SHtrunk - Germaniya, Autonan - Angliya, Ponper - AQSH) olib boriladi. Bu usulda ampulalarga quyiladigan eritma miqdori aniqligi (2%), hamda ampula kapillyar qismida eritma qolmasligi kabi afzalliklarga ega. Ish unumdorligi soatiga 9000 dona ampula bo‘lib, eamon talabiga javob bermaydi.

Vakuum usuli.

Bu usulda ampulalarni eritma bilan to‘ldirish vakuum usulida yuvishga mo‘ljallangan asboblarda olib boriladi. Farqi hosil qilinadigan vakuum chuqurligi aniq bo‘lishi kerak, chunki u kerakli hajmdagi suyuqlikni ampulaga kirishini ta’minlaydi. Ampula kapillyarida qolgan suyuqlikni yo‘qotish uchun ampulalar kasseta bilan kapillyarini yuqoriga qaratib boshqa vakuum asbobga joylashtiriladi va filtrlangan havo yuboriladi, bunda suyuqlik ampulani korpusiga o‘tadi. Bu usul korxona sharoitida keng qo‘llaniladi va soatiga 30-50 ming ampulani eritma bilan to‘ldirish mumkin.

KAMCHILIGI: . dozirovkasidagi aniqlik - 15% ni tashkil qiladi, ampula kapillyarlari eritma bilan ifloslanadi va uni yo‘qotish alohida vaqt talab etadi. Ampulani to‘ldirish kerak bo‘ladigan eritmadan 3-4 marta ko‘p eritma qaytadan filtrlashga yuboriladi.

M.A.Seletskiy va V.A.Rivkinalar taklif qilgan yarim avtomatda eritmani dozalarga bo‘lish va vakuum darajasi elektron boshqaruvchi va vakuum kontaktor yordamida amalga oshiriladi. Natijada ampulani aniq belgilangan miqdordagi eritma bilan to‘ladi.

Bu usulda ampulalarni eritma bilan to‘ldirish mumkinligini prof. F.A.Konev amalda ko‘rsatdi. Bunda ampulani eritma bilan to‘ldirish quyidagicha amalga oshiriladi: ampula parokondensatsion usulda to‘la yuvib bo‘lgandan so‘ng suv bug‘i bilan to‘lgan ampulalar kapillyari bitta ampulaga mo‘ljallangan eritma saqlagan dozatorga tushiriladi va korpusi suvitiladi. Bunda ampula eritma bilan to‘ladi. Bu usulda ampulani eritma bilan to‘ldirish shart-sharoitlari aniqlangan. Masalan, 1 ml li ampuladan suvni to‘la siqib (vыdavlivanie) chiqargandan so‘ng qizdirish zonasida (300^oS) 25^oS gacha bu zonadan tashqari (25^oS) eritma bilan to‘ldirishdan oldin 30 s gacha eritma bilan to‘ldirish vaqti 3 s gacha. Parokondensatsion usul bilan faqat suvli eritmalar to‘ldiriladi. Soatiga 30-50 ming ampula to‘ldirish mumkin. Ampulalarni to‘ldirish aniqligi - 1%. Idishlarda in’eksion eritmalar miqdori ko‘rsatilganga nisbatan ko‘proq bo‘lishi kerak, chunki shprits yordamida olayotgan bir qism eritma idishni ichki devorini ho‘llash (namlash) uchun sarflanadi. Ampulalarga solinadigan eritma me’yori XI DF da keltirilgan.

Bu jarayon qo‘lda yoki avtomatlar yordamida amalga oshiriladi. Qo‘lda kesishda asosan qayroqtoshdan foydalaniladi. Qayroqtosh maxsus yog‘och yoki metaldan yasalgan o‘rindiqqa mustahkamlangan bo‘ladi. Korxonalarda bu maqsadda P.I. Rezepin foydalaniladi.

Bunda bunkerdagi palkalar aylanib turadigan do‘mbira cho‘ntaklarga tushadi. Do‘mbira aylanish davomida pulkalar kesuvchi pichoqqa tegib o‘tadi. SHu vaqtda teskari tomonga aylanadigan tishli rezina disk pulkani o‘z o‘qi atrofida aylantirib, uning yuzida iz hosil qiladi.

So‘ngra sindirgich disk yordamida ampula kapilyarlari sindirib olinadi. Bu avtomatda soatiga 12,5 ming pulkani kesish mumkin.

Hozirgi vaqtda shisha zavodlarda qo‘shaloq ampulalar ishlab chiqarilmoqda. Ularninng kapilyarlarini o‘rtasidan kesish va kassetaga joylashtirish 3113-00-00PS avtomatida amalga oshiriladi.

ESLATMA: Bu jadvaldan eritma solishdan oldin ampulalar quritilganda foydalaniladi, agar ampulalar quritilmasdan eritma quyiladigan bo‘lsa, eritma tayyorlash vaqtida uning konsentratsiyasi ko‘rsatilgan konsentratsiyadan kuchliroq bo‘lishi kerak va belgilangan hajmdagi eritma solinadi.

Ampulalarni kavsharlashdan oldin, uning kapillyaridagi suyuqlik yo‘qotiladi. Aks holda ampula yupqalashib, sterilizatsiyaga bardosh bera olmaydi. Ampulalar alanga, elektr toki va plastmassa yordamida kavsharlanadi. Korxona sharoitida ko‘proq alangada kavsharlash usulidan foydalaniladi. Alangada kavsharlash kapillyar uchini eritish va uni o‘rtasidan eritib cho‘zish orqali amalga oshirilishi mumkin.

Kichik hajmdagi ampulalar asosan Rezipin P.I. taklif qilgan avtomatda kapillyarlar uchini eritish roqali kavsharlanadi. Bu avtomat kavsharlanadigan ampula bilan to‘lgan bunker, cho‘ntaklari bo‘lgan tasma, bir nechta yong‘ichlar va yig‘gichdan iborat. Ampulalar bittadan bunkerdan tasma cho‘ntagiga kelib tushadi va tasma bilan harakatlanib yong‘ichlarga kelganda, har bir ampula o‘z o‘qi atrofida ham harakatlanadi va kavsharlanib qoladi. Kavsharlangan ampulalar yig‘gichda yig‘iladi. Kavsharlash sifati kapillyar diametriga, uning uzunligini bir xilliligiga va shishaning kimyoviy tarkibiga bog‘liq bo‘ladi.

Hajm katta bo‘lgan ampulalar kapillyalarini o‘rtasidan qizdirib, ingichka "ip" hosil bo‘lguncha cho‘ziladi, so‘ng alanga yordamida kesib uchi eritib kavsharlandi. Olov ta’sirida alangalanadigan va portlaydigan moddalar elektr toki yordamida kavsharlanadi. Bu maqsadda elektr toki yordamida qizdiriladigan gorizontal pechlardan foydalaniladi. Kavsharlangani ampulaning kapillyarlarini uchi pechga kirib turadi va ampula tasma (transporter) yordamida harakatlanib, ma’lum yo‘lni bosguncha uchi erib kavsharlanib qoladi.

Ampulalarni plastmassa polivinilbutirol yordamida kavsharlash kelajagi porloq usullardan hisoblanadi. Odatda kavsharlanadigan ampulani kapillyarlari plastmassa eritmasiga botirilib o‘z o‘qi atrofida aylantiriladi va olib sovutilganda ampula germetik berkiladi, lekin bu usulni bir qator kamchiliklari borligidan hozircha ishlab chiqarishga joriy qilingani yo‘q.

Oson oksidlanadigan preparatlardan tayyorlangan ampuladagi eritmalarni kavsharlash maxsus qurilma yordamida shiddat bilan inert gaz va bug‘ yuborib kavsharlanadi. Bunda kavsharlanadigan muhit havodagi kislorod siqib chiqariladi va o‘rnini inert gaz oqimi egallaydi.

Ampuladagi eritmalarni sterillash. Kavsharlangan ampulalarning sifati qurollanmagan ko‘z bilan tekshirilib ko‘riladi va yaroqliklari sterilizatsiyaga uzatiladi. Dorilarni sterillash fizik, kimyoviy va mexanik usullarda olib boriladi.

Fizik usul. Haroratga chidamli dorilar avtoklavda 120⁰S harorat, 1,1 atm. bosimda 8-15 daqiqa yoki 110⁰S harorat, 0,5 atm. bosimda 30-60 daqiqa, bug‘ oqimida esa 100⁰ S da 15-60 daqiqa, yuqori haroratga chidasiz moddalarni esa tindalizatsiya usuli bilan 60-65⁰S haroratda bir soatdan 5 marta, yoki 70-80⁰S haroratda har kuni 1 soatdan 3 kun sterilizatsiya qilinadi. Korxonalarda ko‘pincha sterilizatsiya Krupin kamerasida olib boriladi. Bu kamera 2 ta xona o‘rtasida joylashgan bo‘lib, har ikki tomonda eshiklari bo‘ladi. Bir tomondan ampulalar joylashtirilib, sterilizatsiya tugagach, ikkinchi tomondan olinadi. Avval kameraning ilonsimon naylariga bug‘ yuborilib isitiladi, so‘ng bug‘ kameraning o‘ziga yuboriladi. Kameradagi harorat, bosim va sterilizatsiya vaqti avtomatik usulda olib boriladi. Sterilizatsiya davrida singan, darz ketgan yoki kavsharlanmagan ampulalardagi suyuqlik chiqib ketadi va ampula bug‘ bilan to‘lib qoladi. Bunday ampulalarnit ajratib olishni osonlashtirish maqsadida sterilizatsiya vaqti tugagach, kamera xona haroratidagi rangli suv bilan to‘ldiriladi. Ampulalar sovigach bosimlar farqi hisobiga darz ketgan yoki yomon kavsharlangan ampulalarga suyuqlik kirib, ularni rangga bo‘yaydi. So‘ng suyuqlik kameradan nasos yordamida qaytarib idishiga o‘tkaziladi. Avtoklavni ochib ampulalarni olgach, ularni qaynoq suv bilan yuviladi va rangga bo‘yalgan ampulalar terib tashlanadi. Har bir martalik sterilizatsiyaga olingan ampulalar soni steril seriya deb yuritiladi.

Kimyoviy usul. Haroratga chidamsiz bo‘lgan dorilar kimyoviy usulda sterillanadi. Bu maqsadda oksibenzoy kislotaning metil va propil efirlari 0,03-0,1% gacha xlorbutanol, krezol fenollar 0,5% miqdorigacha qo‘shiladi. Bu moddalar organizm uchun befarq bo‘lmaganligi uchun kam miqdorda ishlatiladi, lekin ko‘rsatilgan dozada eritmadagi mikroorganizmlarni o‘sishdan to‘xtatadi.

Filtrlash orqali sterillash. Eritmalarni mexanik usulda sterillash "Millipor", "Vladipor", "Bakterial shamchalar" orqali suzish bilan amalga oshiriladi.

Gaz yordamida sterillash. Bu maqsadda etilen oksidi, metil bromid, karbonat angidrid, xladon (freon)lar aralashmasi ishlatiladi. Sterilizatsiya gazogenerator yoki mikroaerostatlarda amalga oshiriladi. Bunda harorat 18-55 5o 0S, nisbiy namlik 80%, sterilizatsiya vaqti 4-16 soatgacha, gazlar aralashmasining dozasi 1200-2000 mg/dm 53 0 ni tashkil etadi yoki normativ texnik hujjatda ko‘rsatilgan boshqa sharoitda sterillash mumkin.

Radiatsion usulda sterillash. Bu usulda sterillash gamma-qurilmalarda, elektronlar tezlashgichida yoki boshqa radiatsion manbalar yordamida amalga oshiriladi. Bunda ishlatiladigan doza 15-25 kg (2,5 m/rad) yoki sharoitga qarab boshqacha dozalar bo‘lishi mumkin. Har bir buyum yoki dori turi instruksiyasida ko‘rsatgan doza va vaqtga muvofiq sterillanadi.

In’eksion eritmalarning sterilligini bakteriologik laboratoriya tomonidan nazorat qilib turiladi.

Ampulalardagi eritmalarning tozaligini va sifatini tekshirish

Ampuladagi eritmalarning tozaligini 100% tekshiriladi. Bu qorong‘ilashtirilgan uyda qora va oq fonda 40-60 vattli reflektor lampa yordamida tekshiriladi. 5-10 ta ampula kapillyarini pastga qaratib yaxshilab chayqatiladi, lampa nurida qurollanmagan ko‘z bilan kuzatiladi. Eritmadagi suzib yurgan zarrachalar o‘zida nur sindirishi natijasida ko‘zga ko‘rigadi. Bu usul ko‘zni tez charchatadi va har bir ishning qobiliyatiga bog‘liq. SHuning uchun 1,54-4 marta kattalashtiradigan linzali solyusioskop orqali ko‘rish amaliyotga tatbiq etilgan. Buning yordamida 8 mkm gacha, qo‘shimcha moslamalar esa 2 mkm gacha kattalikdagi zarrachalarni ko‘rish imkoniyati yaratildi.

"Bayer" firmasi (Germaniya) tomonidan elektron-avtomatik qurilmasi yaratildi. Buning yordamida eritmadagi yot modda saqlagan, to‘lmay qolgan va yomon kavsharlangan ampulalar chiqarib tashlanadi.

Avtomat bir kishi tomonidan boshqariladi. Ish unumdorigi bir soatda 8,5-9 ming ampula. Ish natijasi diagramma shaklida hisoblab chiqarib beriladi. Bunda umumiy tekshiruvdan o‘tgan, yot modda saqlagan, to‘lmagan va yomon kavsharlangan ampulalar soni ko‘rsatiladi. Bunga o‘xshash elektron qurilma Bolgariyada ham ishlab chiqarilgan va amaliyotga tatbiq etilgan. Uning ishlash jarayonlari quyidagicha: ampulalar sentrifugaga o‘xshash moslama diskiga 10 donadan joylashtiriladi, disk daqiqasiga 4000 marta aylantirilib, birdan to‘xtatiladi. Bunda mapula ichidagi suyuqlik hali aylantirishda davom etadi. Ampula nur bilan yoritiladi. Taqqoslash uchun eritma bilan yonma-yon toza distillangan suv to‘ldirilgan ampula joylashtiriladi. Ampulalardan o‘tayotgan nur elektron qurilmasi yordamida taqqoslab ko‘riladi. Agar eritmalarda yon moddalar bo‘lsa, ampuladan o‘tayotgan nur uzluksiz bo‘lmay, uzilib-uzilib o‘tadi va bu fotoelement yoki elektron qurilma orqali hisobga olinadi. Sankt-Peterburgdagi "Progress" ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi shu prinsipda ishlaydigan asbob yaratdi. Uning yordamida 5 mkm dan ham kichik zarrachalarni ko‘rish mumkin. Lekin Davlat Farmakrpeyasi ruxsat etiladigan zarrachalarning miqdori va katta kichikligi ko‘rsatilmagan. Amaliyotda esa eng kichik qon tomirlari (kapillyarlar) diametri 10 mkm gacha teng bo‘lganidan eritmaning tarkibida shundan katta zarrachalar bo‘lmasligi tekshiriladi. Buni qurolanmagan ko‘z bilan ko‘rish mumkin. Hozirgi zamon talabi zarrachalar kattaligi 2-5 mkm dan oshmasligini taqqozo etadi.

In’eksiya eritmalardagi yot moddalarning miqdori va katta-kichikligi Avstriya sog‘liqni saqlash vazirligining 1966 yilda chiqargan birinchi rasmiy davlat standartida keltirilgan. SHu standartga binoan 1 ml eritmada 250 dan ortiq 3,5 mkm kattalikdagi zarracha bo‘lmasligi kerak. Keyinchalik shunday takliflar AQSH, Angliya, YAponiya, farmakopeyalariga kiritildi. 1982 yildagi YAponiya farmakopeyalari talabiga binoan begona zarrachalarni aniqlash mikroskop yordamida amalga oshiriladi. Bunda membranali filtrdan o‘tkazilgan 1 ml eritmada diametri 10 mkm li 50 tadan ortiq va 25 mkm li 5 tagacha zarracha bo‘lishi ruxsat etiladi. Buyuk Britaniya farmakopeyasiga binoan konduktometrik usulda aniqlangan 1 ml eritmada 2 mkm lik zarrachalardan 1000 dan va 5 mkm liklardan 100 tadan ortiq bo‘lmasligitalab qilinadi.

Ampuladagi in’eksion eritmalar pirogenlikka va zaharlikka XI DF da keltirilgan usullarga muvofiq tekshiriladi (XI DF, I juz, "Meditsina", 1989).

Eritmalarning pH ini NTH ga muvofiq tekshiriladi, rangi esa tegishli andoza (etalon) eritmaga solishtirib ko‘riladi. Ta’sir qiluvchi moddaning miqdori DF, FM yoki VFM bo‘yicha tekshirib ko‘riladi.

Quruq dori moddalarning o‘rtacha og‘irligini aniqlash.

Bu XI DF da birinchi marta kiritilgan rasmiy usuldir. In’eksiya uchun ishlatiladigan dori moddalardagi quruq moddalarning o‘rtacha og‘irligini aniqlash uchun 20 ta og‘zi ochilgan idishlar 0,001 g aniqlik bilan alohida-alohida tortiladi. Idishlardagi moddalar suv bilan yoki boshqa mos keladigan erituvchilar bilan yuviladi va 100-105 50 0S haroratda 1 soat davomida quritiladi. Idishlar va tiqinlar qaytadan tortiladi. 20 ta idishni har bir idishdagi modda og‘irligini o‘rtachav og‘irlikdan farqi "Bitta idish uchun tarkib" bo‘limida ko‘rsatildgandek jadval 10 ga mos kelishi, lekin  +15% oshmasligi kerak. Agar ikkita idishdagi moddaning o‘rtacha og‘irlikdan farqi me’yoridan ko‘p bo‘lsa, lekin 15% oshmasa, aniqlash yana 40 idishda takrorlanadi. Bunda har bir idishdagi moddaning o‘rtacha og‘irlikdan farqi jadval 7 da ruxsat etilgandan ko‘p bo‘lmasligi kerak. 20 ta idishdagi moddaning o‘rtacha og‘irlikdan farqi xususiy moddada ko‘rsatilgan miqdor 5% dan oshmasligi kerak.

Idishdagi modda miqdori,g Ruxsat etilgan farq,%

0,1 va undan ko‘p bo‘lsa 10

0,1 dan katta va 0,3 dan 7,5

kichik bo‘lsa

0,3 va undan katta bo‘lsa 5

In’eksiya uchun ishlatiladigan steril xolidagi quruq va suspenziya dori vositalarini bitta idishdagi miqdori 0,05 g va undan oz bo‘lsa, dori moddalar miqdorini bir xil taqsimlanganligi tekshiriladi. 10 ta idishdagi modda miqdori xususiy moddalarda ko‘rsatilgan ta’sir qiluvchi modda miqdorini aniqlash usulidagidek aniqlikda tekshiriladi. Ta’sir qiluvchi moddaning miqdori ko‘rsatilganidan farq qilmasligi kerak. Agar bittadan ko‘p bo‘lmagan idishdagi farq +15% dan ko‘p, lekin +25% oshmasa qo‘shimcha 20 ta idishdagi tekshirish olib boriladi. Bunda ta’sir qiluvchi moddasining farqi 20 ta idishni birortasida +15% oshmasligi lozim.

Agar bittadan ko‘p bo‘lmagan idishdagi farq  15% ko‘p, lekin +25% oshmasa qo‘shimcha 20 ta idishda tekshirish olib boriladi. Bunda ta’sir qiluvchi moddasining farqi 20 ta idishdan birortasida +15% oshmasligi lozim.

In’eksiya uchun ishlatiladigan suspenziyalar chayqatilganda, xususiy moddalarda boshqa ko‘rsatmalar bo‘lmasa, 5 daqiqadan kam bo‘lmagan vaqtda qavatlarga bo‘lmasligi kerak. Xususiy moddalarda boshqa ko‘rsatmalar bo‘lmasa, suspenziya shpritsga N 00840 igna orqali oson o‘tishi lozim. Suspenziyalar qon va limfatik tomirlarga va orqa miyaga yuborilmaydi, emulsiyalar ham orqa miyaga yuborilmaydi.

Yorliqlash. Har bir ampula (idish) ga dori moddaning nomi, konsentratsiyasi yoki faolligi, hajmi (og‘irligi) yoziladi. Bu jarayon Simxovich-Kislin dastgohi yordamida olib boriladi. Dasgoh yuqori qismida ampulalar joylashtirilgan idish (bunker) bo‘lib, u cho‘ntakchalari (har bir ampula joylashadigan moslama) bo‘lgan do‘mbiraga ampulalarni tushirib beradi. Bu do‘mbiradan ampulalar ikkinchi do‘mbira yuzasiga joylashgan qo‘shaloq g‘ildirakchalar o‘rtasiga tushadi.

Qo‘shaloq g‘ildirakchalar soni 8 ta bo‘ladi. Ikkinchi tomondan rang bir nechta g‘ildirakdan o‘tib yupqalashib nixoyat oxirgi tamg‘ali g‘ildirakdan ustiga rezina kiydirilgan g‘ildirakka o‘itb, o‘z aksini qoldiradi. Qo‘shaloq g‘ildiraklar orqali kelayotgan ampula, mana shu rezinali g‘ildiraklar ostidan o‘tayotganida uning ustiga kerak yozuv o‘tadi.

Ampulalarni qadoqlash uchun tegishli avtomat yoki yarim avtomatlar mavjud bo‘lib, ular yordamida ampulalar qog‘oz yoki plastmassa qutichalarda joylashtiriladi.

Ampula tayorlash jarayoni ko‘p bosqichli, murrakab bo‘lganligidan ma’lum miqdor ampulalar tekshiruvdan o‘ta olmaydi (darz ketgan, yarim to‘lgan, steril bo‘lmagan va x. k.). Bunda tiklash iqtisod jixatdan maqbul bo‘lsa yoki dori noyob bo‘lsa, eritmalar qayta tiklanadi. Buning uchun ampulalarni tegirmonda maydalanadi, faollashtirilgan ko‘mir bilan ishlanadi, suziladi va me’yoriga etkaziladi.

1. 
   In’eksion eritmani tayyorlash bosqichlari.
   

2.1.Turg‘unlashtiruvchi qo‘shilmaydigan preparatlar.

2.2. Kislota qo‘shib tayyorlanadigan eritmalar.

2.3. Ishqor qo‘shib tayyorlanadigan preparatlar.

2.4. Bufer qo‘shib tayyorlanadigan eritmalar.

3. Oson oksidlanadigan preparatlardan eritma tayyorlash usullari.

4. In’eksion moylari, ularga qo‘yiladigan talablar.

5. Tasnifi va tavsifi.

6. XI DF ishlatishga ruxsat etgan moylar tavsifi.

7. In’eksion moylarga qo‘yiladigan talablar.

8. Yordamchi erituvchilarni ishlatishdan maqsad.

9. Yordamchi erituvchilar tasnifi va tavsifi.

IE lar og‘irlik hajm nisbatida ikki qavat devorli, aralashtirgichli reaktorlarda tayyorlanadi. Ko‘pincha IE larni turg‘unlashtirishga to‘g‘ri keladi, chunki ko‘pchilik preparatlar suvda gidrolizga uchrab o‘zining biofaolligini yo‘qotadi.

1. Agar dorivor preparat kuchli kislota va kuchli asosdan tashkil topgan bo‘lsa, turg‘unlashtirilmaydi, chunki ular ion holda bo‘lib, gidrolizlanmaydi va eritmadagi [H⁺] o‘zgarmaydi (NaCl, CaCl₂, MgSO₄, kalsiy glyukonati va h. lar).

2. Agar preparat kuchli kislota va kuchsiz asosdan tashkil topgan bo‘lsa, gidrolizga uchraydi va eritmada [H⁺] ko‘payadi. Gidrolizni orqaga qaytarish uchun massalar ta’siri qonuniga binoan bir nomli ionlar konsentratsiyasini ko‘paytirish kerak, ya’ni 0,1 n NSl eritmasi qo‘shiladi.

Agar ampulalar shishasidan ishqor ajralib chiqsa bu reaksiyani o‘ngga siljishi yanada kuchayadi. (strixnin nitrat, atropin sulfat, morfin * HCl, novokain * HCl va h.). Qo‘shiladigan kislota miqdori tajriba yo‘li bilan topiladi, ya’ni shunday miqdorda miqdorda qo‘shiladiki, unda gidroliz deyarli ketmasligi kerak.

3. Agar preparat kuchsiz kislota va kuchli asosdan iborat bo‘lsa, ular ham gidrolizga uchrab, eritmada ko‘payadi, gidroliz ketishini to‘xtatish uchun 0,1 n NaOH yoki NaHCO₃ eritmasi qo‘shiladi.

Ampuladagi eritma ishqoriy muhitga ega bo‘lishi, xavfli, chunki shishani nordon qismi eriydi va eritmaga SO₄ o‘tib, uni ifloslantiradi. Masalan: kofein benzoat natriy, natriy tiosulfat, nikotinamid va h. lar.

4. Ba’zan eritmada turg‘un ushlab turish uchun bufer eritmalar ham qo‘shiladi (sitrat natriy).

M: Dikolinni 1% li eritmasi 2,5 g/l natriy sitrat qo‘shiladi. In’eksion eritmalarni ba’zan oson oksidlanuvchan preparartalardan tayyorlashga ham to‘g‘ri keladi. Bunda vazifa preparatlarni oksidlanishdan saqlagan holda ampulalarda chiqarish.

Bunday preparatlar asosan havo kislorodi ta’sirida oksidlanib, eritmani rangi o‘zgaradi, yoki cho‘kma tushib, dorini ta’siri yo‘qoladi va zaharli moddalar hosil bo‘ladi. Preparat molekulasida qo‘zg‘aluvchan vodorod atomi bo‘lsa va ular harorat, yorug‘lik ta’sirida molekuladan uzulib chiqsa, molekulada ozod radikal hosil bo‘lib qoladi va bu havo O₂ bilan oksidlanadi.

Oksidlanish tezligi eritmani pH, kislorod miqdoriga, haroratga, yorug‘likka yoki katalizatorlar borligiga bog‘liqdir. Eritmaga turg‘unlashtiruvchi qo‘shib, shunday pH hosil qilingki, unda oksidlanish sekinlashadi yoki to‘xtaydi. Salqin joyda saqlash va rangli ampula ishlatish bilan ham oksidlanishni sekinlashtirish mumkin. Kislorodni fizikaviy yoki kimyoviy usullar bilan yo‘qotib, preparatni oksidlanishdan saqlash mumkin.

Fizikaviy usulda esa eritma kislorodsiz muhitda tayyorlanadi va bu esa erituvchini qaynatish yoki inert gaz bilan ishlov berish 2 atm. bosimda gaz oqimi yuboriladi, bunda kislorod erishi yomonlashib, suv inert gaz bilan to‘yingan bo‘ladi yoki eritmani tayyorlash, filtratlash ampulani to‘ldirish, kavsharlash ham inert gaz oqimida olib boriladi (vakuum to‘ldirgich yoki Kutateladze asboblarida ampula to‘ldirganda). Kislorodsiz muhitda ampuladagi eritmalarni ishlab chiqarishni eng maqbul usuli XNIXFI usulidir. Bunda ampula eritma bilan to‘ldirib korpusi qizdiriladi toki 1 tomchisi eritmani bug‘ga aylanguncha, natijada ampuladagi havo o‘rnini suv bug‘i egallaydi va issiq holda kavsharlanadi. Natijada ampulada 98-99% kislorodsiz muhit hosil bo‘ladi.

Kimyoviy usul . bilan oksidlanishdan saqlashda eritmaga kuchli qaytaruvchilar qo‘shiladi, natijada preparatdan oldin ular oksidlanib, dori moddani oksidlanishdan saqlanadi.

Katalizator ta’siridan saqlash.

Odatda in’eksiya uchun ishlatiladigan dori preparatlarda ruxsat etilgan miqdorda og‘ir metall tuzlari bo‘lishi mumkin. Bu og‘ir metall ionlari preparatni oksidalinishiga katalitik ta’sir qiladi, shuning uchun bu og‘ir metallarni bog‘lab qo‘yish uchun etilendiamintetrasirka kislotasi (Trilon B), qo‘shiladi. U 0,001-0,05% miqdorda qo‘shiladi. So‘ngra eritma filtrlanadi va ampulalarga qo‘yiladi.

O‘simlik moylari (olea pinguia)

Moylar glitserinni har xil yuqori molekulali yog‘ kislotalari bilan hosil qilgan murakkab efirlaridir. In’eksiya uchun ishlatiladigan moylar yangi yig‘ilgan mag‘izlar va mevalardan sovuq usulda siqib olinadi. Ular tiniq, oson qo‘zg‘aluvchan, saqlanish vaqtida cho‘kma hosil qilmaydigan, stearin fraksiyasidan va suv yuqidan tozalangan, kislota soni 2,5 dan ortiq bo‘lmasligi kerak. Bizda in’eksion eritmalar tayyorlash uchun bodom, o‘rik va zaytun moylari ruxsat etilgan.

Xalqaro farmakopeya talabiga binoan in’eksiya uchun ishlatiladigan moylarni kislota soni 0,4-0,2 dan, yod soni 79-128 dan, sovunlanish soni 185-200 dan oshmasligi kerak. Ular tarkibida mineral yog‘lar saqlamasligi, uy sharoitida qotadigan bo‘lmasligi va tarkibi barqaror bo‘lishi kerak. Xorijiy mamlakatlarda oksidlanish jarayonini sekinlashtiradigan sezamin va sezamolin fermentlari saqlagan kunjut moyi nisbatan ko‘p ishlatiladi. Ko‘pchilik dori moddalarning moyda yomon erishi, moyli eritma in’eksiyasining og‘riq berishi, moylarni oson oksidlanishi ularni keng miqyosda ishlatishga imkon beradi. Dori moddalarning moyda eruvchanligini yaxshilash maqsadida benzil-benzoat, polietilenglikol, benzil spirti, izopropil miristat kabi yordamchi erituvchilar qo‘shiladi. Sanoatda shaftoli (o‘rik), bodom, zaytun va soya moylari dezoksikortikosteron atsetat, dietilstilbestrol propionat, krizanol, yodolipol, kamfora, sinestrol, progesteron, testosteron, retinol atsetat, tokoferol atsetat, follikulin, xlorofillit, estradion benzoat kabi dori turlari ishlab chiqariladi.

E t i l o l e a t

Bu etil spirtni olein kislotasi bilan hosil qilgan murakkab efir bo‘lib, och sariq, moysimon neytral muhitli suyuqlik, havoda oksidlanmaydi, termik sterilizatsiyaga yaxshi chidaydi, suv bilan aralashmaydi, spirt va moylar bilan yaxshi aralashadi. Moylarga nisbatan qovushqoqligi kam, to‘qimalarga oson so‘riladi va dorilar ta’sirini uzaytiradi (testosteron propionat). Etiloleat birinchi marta XI DF ga erituvchi sifatida kiritilgan bo‘lib, dezoksikortikosteron atsetat, progesteron, testosteron propionat, kamfora kabi eritmalarni tayyorlashda ishlatiladi.

Asosiy erituvchilarga qo‘shib ishlatiladigan yordamchi erituvchilar xozirgi vaqtda keng ko‘lamda ishlatilmoqda. Ular yomon eriydigan moddalarni eruvchanligini yaxo‘ilaydi, eritmani gidrolitik parchalanishidan saqlaydi, dorini turg‘unligini oshiradi, ular spirtlar, efirlar va amidlarga bo‘linadi.

Spirtlar. Bir atomli va ko‘p atomli bo‘lib, suv bilan yaxshi aralashadi, suvda yomon eriydigan moddalarning eruvchanligini oshiradi. Lekin bularni ishlatishda oksidlovchilar ishtrokida zaharli aldegid, kislota va efirlar hosil bo‘lishini hisobga olish kerak.

Etil spirti. Etil spirti digitoksin, digoksin, selanid, strofantin, konvallotoksin, erizimin, olitorizid kabi suvda erimaydigan moddalarni eritish maqsadida 2-50% gacha eritmaga qo‘shiladi, so‘ng suv bilan kerakli xajmgacha suyultiriladi.

Propilenglikol. Bu ikki atomli spirt bo‘lib, tiniq, rangsiz suyuqlik, xona haroratida barqaror, lekin 140⁰ S dan yuqori xaroratda propion aldegidi, sut, uzum va sirka kislotalarigacha oksidlanishi mumkin.

Shuning uchun uni 140⁰S da 3 soatdan ortiq sterillash mumkin emas.

Propilenglikol nisbatan kam zaharli bo‘lib organizmdan tez chiqib ketadi. U yordamchi erituvchi va turg‘unlashtiruvchi sifatida suv va etil spirti eritmalarga 40-70% qo‘shilishi mumkin. Masalan, propilenglikol boshqa spirtlar bilan birgalikda antibiotiklar, sulfanilamidlar, barbituratlar, alkaloid asoslarini, A va D vitaminlarning erishini ta’minlaydi va turg‘un eritma hosil qiladi. Masalan, eritromitsinning suvli eritmasiga 40%, lantozidga 40% propilenglikol qo‘shiladi. Xinidin gidroxlorid eritmasi esa 100% propilenglikolda tayyorlanadi. 50% gacha propilenglikol saqlagan eritmalar venaga, undan ortiq saqlaganlari mushakka yuborilishi mumkin.

Glitserin.  Bu uch atomli spirt. U gigroskopik xossaga ega bo‘lib, havodan 40% gacha suvni shimib olishi mumkin. Tibbiyotda ishlatiladigan glitserin 13% suv saqlaydi. 150 50 0 S da bir soat sterillanadi. Glitserin suvli va spirtli eritmalarga qo‘shimcha erituvchi sifatida 30% gacha qo‘shiladi. Xorijiy davlatlarda u levomitsetin, gidrokortizon, glyukoza, fenobarbital, morfinlarni in’eksion eritmasi tarkibiga kiradi. Bizda selanid, mezaton, viprokainlarni erishini yaxshilash maqsadida qo‘shiladi. Glitserin dorilarni organizmda tez so‘rilishga yordam beradi.

Polietilenoksid. PEO-200, 300, 400, 600 lar rangsiz, moysimon qovushqoq suyuqlik bo‘lib, spirt va suvda yaxshi eriydi, fiziologik indifferent, gidrolizga uchramaydi. In’eksion eritmalarga barqaror hisoblangan PEO-400 qo‘shiladi. PEO-400 suvda yomon eriydigan va gidrolizlanishga moyilligi bo‘lgan sulfanilamidlar, barbituratlar, antibiotiklar, natriyaskorbinatlarni eruvchanligini yaxshilash va turg‘unligini oshirish maqsadida asosiy erituvchiga 70% gacha qo‘shiladi. Masalan, digoksin, levomitsetin, penitsillin, serkolizin kabi dorilarning eritmalarini tayyorlashda ishlatiladi. Lekin PEO-400 ayrim dori moddalar bilan kompleks birikma hosil qiladi va sterillash vaqtida ular biologik faolligini to‘la yo‘qotishi mumkin. Ularga tarkibida fenol guruhini saqlagan birikmalar kiradi. PEO-400 tarkibida past molekulali fraksiyalarni saqlamasligi kerak, chunki ular oksidlanib zaharli birikmalar hosil qiladi.

Efirlarni qovushqoqligi moylarga nisbatan kam bo‘lganligi va dorilarni eritish xossasi yuqori bo‘lganligidan in’eksion eritmalar tayyorlashda ko‘p ishlatiladi. Lekin ularning kislotali va ishqoriy muhitda gidrolizlanib tegishli kislota va spirtlarga parchalanishini hisobga olish kerak. Harorat qo‘tarilishi bilan bu jarayon yanada tezlashadi. Dori moddalarning moyda erishini yaxshilash maqsadida ko‘pincha benzil-benzoat va izopropil miristatlar io‘latiladi.

Benzil-benzoat. Rangsiz, moysimon suyuqlik, suvda erimaydi, spirt va moy bilan yaxshi aralashadi, kam zaharli, lekin o‘zi farmakologik ta’sirga ega. U yurak va nafas olish organlariga depression ta’sir ko‘rsatadi. Progesteron, gidrooksiprogesteron, dimerkapton moyli eritmalarini tayyorlashda 20-46% gacha qo‘shiladi.

Izopropilmiristat. Kimyoviy turg‘un modda bo‘lib, kam zaharli, suvda erimaydi, moy bilan yaxshi aralashadi. To‘qimalarni qitiqlamaydi. Fenol, kokain, rezorsin hamda estrogen preparatlarning moyli erimtalarini tayyorlashda ishlatiladi.

Sulfoksid va sulfonlar. Bu guruhga kiruvchi erituvchilardan dimetilsulfoksid va sulfolanlarni aytib o‘tish mumkin.

Dimetilsulfoksid. 20⁰S haroratda 70% gacha suv tortish qobiliyatiga ega bo‘lib, kam zaharli hisoblanadi. Itlarga vena orqali yuborilganda qisqa vaqt qon bosimning pasayishi, quyonlarda yurak qon tomirining notekis urishi kuzatilgan.

Sulfolan. Issiqqa chidamli, kam zaharli va ko‘p moddalarni eritish xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun in’eksiya eritmalarini tayyorlashda ko‘p ishlatiladi.

Moyli eritmalar tayyorlashning o‘ziga xos tomonlari

Moylarning qovushqoqligi yuqori bo‘lganligidan dori moddalarning erishi qiyin bo‘ladi. Shu sababli dori moddalar oldindan maydalangan, moy esa ma’lum haroratgacha isitilgan bo‘lishi lozim. Undan tashqari dorilar erishini yaxshilash maqsadida etil oleat, benzil benzoat kabi yordamchi erituvchilar qo‘shiladi. Moyli muhitda mikroorganizmlarning vegetativ shakillari va sporalari suvdagidan ko‘ra uzoqroq muddat saqlanib qoladi. Shu sababli moyli eritmalarni sterillash yuqori haroratda va uzoq davom etishi kerak. Shuning uchun moylarni avtoklavda 120⁰S da 2 soat sterillash kerak. Moyli eritmalar shisha bilan muloqotda bo‘lmaganligi tufayli ularni tayyorlashda turg‘unlashtiruvchilar qo‘shilmaydi. Eritmalarni faqat quritilgan ampulalarga shprits usulida quyish lozim (ampula kapillyarlari ifloslanmasligi uchun, aks holda kavsharlash vaqtida moy kuyib, eritmani ifloslantiradi).

Moddalarni gidroliz va oksidlanishdan saqlash maqsadida XI DF ko‘rsatmasiga binoan askorbin, xlorid, limon, uzum kislotalari, natriy karbonat va natriy gidrokarbonati, natriy ishqori, natiriy va kaliy sulfiti, bisulfiti va metabisulfitlari, natriy tiosulfat, natriy sitrati, birlamchi va ikkilamchi natriy fosfati, natriy xloridi, rongalit, trilon B lar ishlatiladi. Ishqor va kislotalar eritmada ma’lum pH xosil qilib, ta’sir qiluvchi moddalarning gidrolizini oldini oladi. Antioksidantlar esa kuchli qaytaruvchilar bo‘lib, ta’sir qiluvchi moddalardan ilgariroq oksidlanib, ularni oksidlanishdan saqlaydi. Trilon B eritma tarkibidagi og‘ir metallar ionlari bilan birikib, ularning katalizatorlik xususiyatini yo‘qotadi. Oson oksidlanadigan preparatlardan tayyorlangan eritmalar barqarorligini oshirish quyidagi usullar bilan amalga oshirilada:

- ampula ichidagi xavoni so‘rib olish;

- eritmani filtirlash, ampulalarga quyish va kavsharlashni karbonat angidridi va inert gazlar oqimida olib borish;

- kavsharlash jarayonida ampula ichidagi xavoni eritmaning bug‘i yordaimda xaydab chiqarib yuborish va h.k.

Bu jarayonlar Konev F.A. va uning shogirlari taklif qilgan usullari yordamida amalga oshiriladi.

In’eksion uchun ishlatiladigan eritmalarning kelajagi porloq turi shprits - tyubiklardir. Ular P-20-20T markali donadorlangan polietilendan bosim ostida qoliplab tayyorlanadi va 3 qismdan iborat bo‘ladi: tana (ampula), qalpoqcha va nina bilan mandren.

Shprits-tyubiklar ultratovush yordamida yuvib, karbol kislotasi bilan chayiladi. So‘ng yig‘ilgach etilen oksidi bilan sterillanadi. Ularni to‘ldirish maxsus avtomatda bokslarda aseptik sharoitda olib borilib, 290-300⁰S haroratda kavsharlanib, nomi tamg‘alanadi. Tayyor mahsulot kun oralab, 60⁰S haroratda 30 daqiqa davomida 2 marta sterillanadi. SHprits-tyubiklarning zich berkitilganligi 6 kg yuk ta’sirida tekshiriladi. In’eksion eritmalarni shprits-tyubiklarda chiqarish bir qancha afzalliklarga ega bo‘lishiga qaramay, ularda dorilarni saqlash muddati nisbatan qisqa. Havodagi kislorod plastmassadan o‘tishi natijasida dorilarning saqlanish muddati kamayadi. Lekin shunga qaramasdan favqulotda hodisalarda dori darmon etkazib berish maqsadida eng kerakli dorilarni shprits-tyubiklarda chiqariladi.

Jumladan, atropin sulfatning 0,1% li eritmasi, dimedrolning 1% li, promedolning 1-2% li eritmasi, efedrinning 5% li eritmasi, lobelin gidroxloridining 1% li, omnoponning 2% li eritmalari chiqariladi. SHprits-tyubiklar tayyorlash uchun polietilenning talabga javob beradigan tarkibi ishlab chiqilsa, kelajakda bu dori turining ko‘p miqdorda ishlab chiqarilishi uchun imkoniyat yaratiladi.

1. Galen preparatlarini sifatini baholash.

1.1. Nastoykalarni sifatini baholash.

1.2. Ekstraktlarni sifatini baholash.

2. In’eksion eritmalarda o‘rganiladigan sifat ko‘rsatkichlar.

2.1. In’eksiya uchun mo‘ljallangan kukunlarda (eritmalar, suspenziyalar va emulsiyalar) o‘rganiladigan sifat ko‘rsatkichlar.

Qaynatish uchun mo‘ljallangan idishga 40 ml nastoyka solinib, unga nastoykani bir me’yorda qaynashini ta’minlash uchun chinni yoki ingichka shsha naycha bo‘lakchalari solinadi. Idishga termometr shunday tushiriladiki, uning simobli qismi suyuqlikka 2-3 mm botib turishi kerak. So‘ngra nastoyka bir tekisda qaynagunga qadar qizdiriladi va harorat o‘zgarmas xolga etgandan so‘ng 5 daqiqa vaqt o‘tgach, termometr ko‘rsatkichi yozib olinadi. Topilgan qaynash xaroratini bosimga to‘g‘ri kelishini aniqlash uchun barometr ko‘rsatkichi ham yozib olinadi.

XI DF ning jadvalidan foydalanib, tajriba vaqtida kuzatilgan bosim 760 mm simob ustuniga keltiriladi. Bunda har 1 mm simob ustunining o‘zgarishiga 0,04oS to‘g‘ri keladi. Bu tuzatgich kuzatilgan xaroratga qo‘shiladi yoki ayriladi. So‘ngra tekshirilaYotgan nastoykadagi spirt miqdori jadval orqali topiladi (XI DF 1 juz, 28-bet).

Ekstraktlarda (suyuq, quyuq va quruq) “Dori vositalari sifatini standartlari. Asosiy qoidalar” tarmoq standarti TSt 42 - 01 : 2002 rasmiy nashrda keltirilgan quyidagi sifat ko‘rsatkichlari o‘rganilishi kerak:

1. Dori vositasining lotin, davlat va rus tillaridagi nomlari

2. Xalkaro patentlanmagan nomi

3. Tarkibi

4. Tavsifi

5. Chinligi

6. Og‘ir metallar

7. Mikdoriy taxlili

8. Spirt miqdori yoki zichligi (suyuq ekstraktlar uchun)

9. Quruq qoldiq

10. Quritish jarayonidagi yo‘qotish (quyuq va quruq ekstraktlar uchun)

11. Qadoqni to‘ldirish me’yori

12. O‘rtacha og‘irlik (dozalarga bo‘lingan ekstraktlarda)

13. Granulometrik tarkib (quruq ekstraktlarda)

14. Mikrobiologik tozaligi

15. Urami, markalash, saqlash

16. Yaroqlilik muddati

17. Asosiy farmakoterapevtik guruxi

Spirt quvvatini xaydash usuli bo‘yicha aniqlash.

Agar suyuq ekstrakt 20% gacha bo‘lgan spirtda tayyorlangan bo‘lsa tekshirish uchun 75 ml, agar 20% dan 50% gacha bo‘lgan spirtda tayyorlangan bo‘lsa 50 ml, agar 50% va undan yuqori bo‘lgan spirtda tayyorlangan bo‘lsa 25 ml suyuq ekstrakt xaydash usuli bo‘yicha spirt quvvatini aniqlash uchun namuna sifatida olinadi.

Hajmi 200-250 ml bo‘lgan yassi shaklli kolbaga aniq o‘lchab olingan miqdordagi frangula suyuq ekstrakti solinib (25 ml), 75 ml bo‘lgunga qadar tozalangan suv solinadi.

Idishdagi ekstraktni bir me’yorda qaynashini ta’minlash maqsadida unga chinni yoki shisha bo‘laklari solinadi. Agar ekstrakt qaynaganda ko‘piradigan bo‘lsa, unga 2-3 ml fosfor yoki sulfat kislota, 2-3 g kalsiy xlorid, parafin yoki mum qo‘shiladi. Ekstrakt solingan idishning og‘zi maxkam yopilib, shisha naylar yordamida sovutgich va xaydalgan spirt yig‘iladigan idish bilan ulanadi. Xaydalgan spirt yig‘iladigan idish sifatida 50 ml li o‘lchov kolbasidan foydalaniladi va u o‘z navbatida sovuq suv solingan idishga botirib qo‘yiladi. So‘ngra preparat solingan idish toshpaxtali to‘r ustiga qo‘yib qizdiriladi. Bunda preparatdagi spirt va suv bug‘i sovutgichga o‘tib, suyuqlikka aylanadi va o‘lchov kolbasida 48 ml bo‘lguncha yig‘iladi.

Olingan suyuqlikning harorati tekshiriladi, agar kerak bo‘lsa 200S ga etkaziladi va 50 ml ga etguncha suv qo‘shiladi. Keyin xaydab olingan suyuqlikning zichligi piknometr yordamida aniqlaniladi.

Buning uchun toza, quruq piknometr 0,0002 g aniqlikda tortib olinib, belgisigacha tozalangan suv quyiladi. Qopqog‘i berkitilib, 20 daqiqa 200S li termostatda saqlanadi. So‘ng piknometr termostatdan olinib, analitik tarozida 10 daqiqa qoldiriladi va 0,0002 g aniqlikda tortiladi. Keyin piknometrdagi suv to‘kib tashlanadi va spirt-efir aralashmasi bilan chayiladi. Piknometrdagi efir qoldig‘i havo puflash bilan yo‘qotiladi. Quritilgan piknometr tekshirilaYotgan suyuqlik bilan belgisigacha to‘ldiriladi va suv bilan bajarilgan jarayon takrorlanadi. Zichlik (20) quyidagi tenglama yordamida xisoblanadi:

Bu erda

m1 - suv solingan piknometPhing massasi, g.

m2 - piknometPhi suyuqlik bilan massasi, g.

0,0012 - 760 mm simob ustuniga teng bo‘lgan bosimda, 20oS haroratdagi havoning zichligi.

0,99703 - 200S haroratdagi xavo zichligi xisobga olingan suvning zichligi.

Topilgan natija orqali XI DF ning birinchi alkogolometrik jadvali yordamida spirtning hajmiy foizi topiladi.

50- xaydab olingan suyuqlik miqdori, ml.

a - distillyatdagi spirtning xajmiy foiz miqdori.

v - tekshirish uchun olingan suyuq ekstrakt miqdori, ml

Tekshirish uchun toza va quruq pipetkada 5 ml ajratma olinib, u balandligi 2-3 sm, diametri 5-6 sm li tortilgan byuksga solinadi. Ajratma suv xammomida bug‘latiladi va quritgich javonida 2 soat mobaynida 102,5-2,5oS da quritiladi, so‘ng 30 daqiqa eksikatorda sovutiladi va yana tortiladi. Quruq qoldiq og‘irlik-hajm foizda ifodalanadi

5 ml tekshiriluvchi ajratma tigelda quriguncha bug‘latiladi. Quruq qoldiqqa 1 ml konsentrlangan sulfat kislota qo‘shib, ehtiYotlik bilan kuydiriladi. Bu qoldiqqa issiq turgan xolda 5 ml to‘yingan ammoniy atsetat eritmasi qo‘shiladi va kul qoldirmaydigan filtr orqali suziladi, filtr 5 ml suv bilan yuviladi va 100 ml ga etkaziladi. Bu eritmaning 10 ml ga 1 ml suyultirilgan sirka kislotasi, 1-2 tomchi natriy sulfid qo‘shib, chayqatiladi va 1 daqiqadan so‘ng andoza eritma bilan solishtiriladi. Bunda qo‘rg‘oshin tuzining ko‘p kamligiga qarab natriy sulfid bilan qora cho‘kma yoki qo‘ng‘ir rang xosil bo‘ladi. Rangni kuzatish diametri 1,5 sm li probirkada olib boriladi. Tekshiriladigan eritmada xosil bo‘lgan rang andoza rangidan toza bo‘lmasligi kerak. Andoza eritma 6-8 sm qalinlikdagi qavatdan qaralganda qo‘ng‘ir rang kuzatiladi. Ajratmalardagi og‘ir metallar miqdori 0,001% dan ortiq bo‘lmasligi kerak.

In’eksion dori turlarida (eritmalar, suspenziyalar va emulsiyalar) “Dori vositalari sifatini standartlari. Asosiy qoidalar” tarmoq standarti TSt 42 - 01 : 2002 rasmiy nashrda keltirilgan quyidagi sifat ko‘rsatkichlari o‘rganilishi kerak:

1. Dori vositasining lotin, davlat va rus tillaridagi nomlari

2. Xalkaro patentlanmagan nomi

3. Tarkibi

4. Tasnifi

5. Sterilizatsiya kilish va kuyish tartibi

6. Chinligi

7. Tinikligi

8. Rangliligi

9. Ph yoki kislotalilik yoki ishkoriylik

10. Mexanik kushimchalar

11. Zichligi

12. Kovushkokligi

13. Yot aralashmalar (uxshash birikmalar)

14. Osmolyarlik

15. Tuldirish xajmi

16. Pirogenlik yoki bakterial endotoksinlar (LAL test)

17. Zaxarliligi

18. Gistamin kabi moddalaPhing mavjudligi

19. Sterillik

20. Zarrachalar ulchamlari (suspenziyalar)

21. Mikdoriy taxlili

22. Urami

23. Markalash

24. Tashish

25. Saklash

26. Yaroqlilik muddati

27. Asosiy farmakoterapevtik guruxi

«Bayer» firmasi (Germaniya) tomonidan elektron-avtomatik qurilmasi yaratildi. Buning yordamida Yot modda aralashib qolgan, to‘lmay qolgan va yomon kavsharlangan ampulalar chiqarib tashlanadi. Avtomat bir kishi tomonidan boshqariladi. Ish unumdorligi bir soatda 8,5-9 ming ampula. Ish natijasi diagramma shaklida hisoblab chiqariladi. Bunda umumiy tekshiruvdan o‘ttan, Yot modda aralashgan, to‘lmagan va yomon kavsharlangan ampulalar soni ko‘rsatiladi

Bunga o‘xshash elektron qurilma Bolgariyada ham ishlab chikilgan va amaliYotga tat­bik etilgan. Uning ishlash jarayoni kuyidagicha:

Ampulalar sentrifugaga o‘xshash moslama diskiga 10 dona dan joylashtiriladi, disk daqiqasiga 4000 marta aylantirilib, birdai to‘xtatiladi. Bunda ampula ichidagi suyuqlik hali aylanishda davom etadi. Ampula nur bilan yoritiladi. Taqqoslash uchun eritma bilan yonma-yon toza distillangan suv to‘ldirilgan ampula joylashtiriladi. Ampulalardan o‘taYotgan nur elektron kurilmasi yordamida taqqoslab ko‘riladi. Agar eritmada Yot moddalar bo‘lsa, ampuladan o‘taYotgan nur uzluksiz bo‘lmay, uzilib-uzilib o‘tadi va bu fotoelement yoki elektron qurilma orkali hisobga olinadi.

Sankt-Peterburgdagi «Progress» ilmiy ishlab chiqarish birlashmasi shu prinsipda ishlaydigan asbob yaratdi. Uning yordamida 5 mkm dan xam kichik zarrachalaPhi ko‘rish mumkin. Lekin Davlat Farmakopeyasida ruxsat etiladagan zarrachalaPhing mikdori va katta-kichikligi ko‘rsatilmagan. AmaliYotda esa eng kichik qon tomirlari (kapillyarlar) diametri 10 mkm ga teng bo‘lganligidan eritmaning tarkibida shundan katta zarrachalar bo‘lmasligi tekshiriladi. Buni qurollanman ko‘z bilan ko‘rish mumkin. Hozirgi zamon talabi zarrachalar kattaligi 2-5 mkm dan oshmasligini taqozo etadi.

In’eksiya eritmalaridagi yot moddalarning miqdori va katta-kichikligi. Avstriya sog‘liqni saqlash vazirligi 1966 yilda chiqargan birinchi rasmiy Davlat standartida keltirilgan. SHu standartga binoan 1 ml eritmada 250 dan ortiq 3,5 mkm kattalikdagi zarracha bo‘lmasligi kerak.

Keyinchalik shunday takliflar AQSH, Angliya, Yaponiya farmakopeyalariga kiritildi. 1982 yildagi AQSH va 1981 yildagi Yaponiya farmakopeyalari talabiga binoan begona zarrachalaPhi aniqlash mikroskop yordamida amalga oshiriladi. Bunda membranali filtrdan o‘tkazilgan 1 ml eritmada diametri 10 mkm li 50 tagacha va 25 mkm li 5 tagacha zarracha bo‘lishiga ruxsat etiladi. Buyuk Britaniya farmakopeyasiga binoan konduktometrik usulda aniqlanganda 1 ml eritmada 2 mkm li zarrachalardan 1000 dan va 5 mkm liklardan 100 tadan ortiq bo‘lmasligi talab qilinadi.

0,05 g va undan oz dori moddasi saqlagan in’eksiya uchun mo‘ljallangan steril quruq dori vositalari uchun dozaning bir xil tarqalganligi ko‘rsatkichi aniqlanadi (DF XI ning “In’eksiya dori shakllari” maqolasiga muvofiq).

In’eksiya uchun mo‘ljallangan kukunlarda (eritmalar, suspenziyalar va emulsiyalar) “Dori vositalari sifatini standartlari. Asosiy qoidalar” tarmoq standarti TSt 42 - 01 : 2002 rasmiy nashrda keltirilgan quyidagi sifat ko‘rsatkichlari o‘rganilishi kerak:

1. Dori vositasining lotin, davlat va rus tillaridagi nomlari

2. Xalkaro patentlanmagan nomi

3. Tarkibi

4. Tavsifi

5. Chinligi

6. O‘rtacha og‘irlik va og‘irliklardagi bir xillik

7. Tinikligi

8. Rangliligi

9. Ph yoki kislotalilik yoki ishkoriylik

10. Mexanik kushimchalar

11. Yot aralashmalar (uxshash birikmalar)

12. Pirogenlik yoki bakterial endotoksinlar (LAL test)

13. Zaxarliligi

14. Xloridlar va sulfatlar

15. Quritishdagi massa yo‘qotish yoki suv miqdori (K.Fisher usuli bo‘yicha)

16. Sulfat kuli va og‘ir metallar

17. Flakon yoki ampuladiga massa miqdori

18. Gistaminga o‘xshash moddalar miqdori

19. Sterillik

20. Dozalar bir xilligi

21. Mikdoriy taxlili

22. Urami

23. Markalash

24. Tashish

25. Saklash

26. Yaroqlilik muddati

27. Asosiy farmakoterapevtik guruxi

1. Organopreparatlar to‘g‘risida umumiy tushuncha. Organopreparatlar (Medicamenta organotherapeutica) tirik organizm organ, to‘qima va hujayralaridan, shuningdek ularni qon va siydigidan olinadigan preparatlar bo‘lib, olinish manbaiga asosan hayvonlarning endokrin bezlari hisoblanadi. Bu bezlar deyarli turg‘un bo‘lmaganligi sababli, tarkibidagi asosiy ta’sir etuvchi moddaning ta’sirini bir zumda yo‘qotishi mumkin. SHuning uchun o‘ldirilgan hayvon organidan zudlik bilan ajratma olish va qayta ishlash lozim bo‘ladi. Aks holda xomashyoni konsevalashga to‘g‘ri keladi. Konservalashning asosiy usuli xomashyoni - 8 -120S haroratda, ba’zan esa undan ham past haroratda muzlatish kerak bo‘ladi. Natijada xomashyoning hujayra va to‘qimalarida sodir bo‘ladigan har hil jarayonlar sekinlashadi va tarkibidagi asosiy moddalar deyarli hech qanday o‘zgarishlarga uchramaydi. Muzlatilgan xomashyo mahsus muzlatgichlarda saqlanadi, haroratning o‘zgarishi xomashyoning sifatiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Xomashyoni konservalashda ba’zan kimyoviy, antiseptik xususiyatga ega bo‘lgan moddalardan ham foydalaniladi. Bu maqsadda ko‘pincha etil spirti va atseton ishlatiladi. Spirt tuxumdon va urug‘don xomashyolarini, atseton esa gipofizni konservalashda qo‘llaniladi.

Organopreparatlar sintez qilishda, veterinar tomonidan nazoratdan o‘tgan va go‘shtga tortishga ruxsat berilgan, endokrin bezlari zararlanmagan hayvonlarni organlari ishlatiladi. Sababi endokrin bezlaridagi asosiy moddalar tashqi omillarga juda sezuvchan bo‘ladi, ayniqsa xavo kislarodiga. Qayta ishlanishidan oldin, endokrin bezlar ortiqcha to‘qimalar, yog‘lar, tomir to‘qimalari, yirik tomirlar, muskullar va boshqalardan tozalanadi. Tozalangan bezlar qopqoqli, emalli yoki ruxli idishlarga solinib, saqlanadi.

Organopreparatlar olishda katta yoki kichik shoxli qoramol, ot yoki cho‘chqalardan foydalaniladi. Xar xil hayvonlarda endokrin bezlarining rivojlanishi va ularning xususiyatlari turlicha. Masalan, qo‘ylarning qalqonsimon bezi gormonal xossasi bo‘yicha boshqa hayvonlarga nisbatan yuqori. Shuningdek, hayvonlarning yoshi va o‘tish davriga qarab ham bezlarning xossalarida farq bo‘ladi. Masalan, yoshi o‘tgan hayvonlarda bezlarning gormonal xususiyatlari yosh havonlarga nisbatan past. SHuning uchun organopreparatlar ishlab chiqarishni to‘g‘ri va to‘liq tashkil qilishda yuqoridagi fikr va mulohazalarga e’tibor bermoq zarur.

Organopreparat guruhlari:

1. Gormon preparatlari

2. Ferment preparatlari

3. Vitamin preparatlari

4. Aminokislota preparatlari

5. Fosfor saqlovchi preparatlar

6. Nospetsifik ta’sirga ega bo‘lgan preparatlar

Texnologik nuqtai nazaridan organopreparatlarning tasniflanishi:

1. Ekstragentlar yordamida ajratma olinib, tozalash bosqichini o‘tagandan so‘ng quritib, maydalanib olingan organopreparatlar (pepsin, pankreatin, pantokrin, rantarin).

2. Yog‘sizlantirilgan hayvon organlarini quritish va maydalash orqali olingan organopreparatlar (tireoidin, adiurekrin).

3. Yuqori darajadagi tozalash jarayonini bosib o‘tgan, farmakologik faol moddalar eritmalarini o‘zida saqlagan organopreparatlar (pituitrin, vitogepat).

Birinchi va ikkinchi guruh preparatlari faqat ichish uchun mo‘ljallangan organopreparatlar bo‘lib, uchinchi guruh preparatlari esa in’eksiya qilish uchun mo‘ljallangandir.

Bir nomdagi endokrin bezidan xar xil tozalash darajasiga qarab, turli xildagi organopreparatlarni olish mumkin. Masalan, quritilgan gipofizning orqa bo‘lagidan adiurekrin kukun dorisi olinsa, tozalangan ajratamadan esa pitiutrin olinadi. SHunngdek, bir nomdagi bezdan xar xil kimyoviy tabiatga va farmakologik guruxga mansub bo‘lgan preparatlarni ham olish mumkin. Masalan oshqozon osti bezidan insulin saqlovchi gormon va nuklein saqlovchi inkrepan olish mumkin.

12.2. Gormonal preparatlar

Gormonlar grekcha so‘zdan olingan bo‘lib, hormao – “harakatga keltirmoq”, “qo‘zg‘altirmoq” degan ma’nolarni bildiradi. Ular xar xil kimyoviy tabiatga ega bo‘lgan, organizmning mahsus hujayralari ichki bezlaridan doimiy ravishda ajralib, qon yoki limfa suyuqligiga tushib turadigan, shu bilan birga organizmning modda almashinuvi va fiziologik funksiyasini boshqarib turadigan biologik faol moddalardir. Hozirgi paytda 60 ga yaqin biologik faol ichki sekretsiya bezlari ma’lum bo‘lib, ularning har biri gormonal faollikka egadir.

Gormon va gormon preparatlarining tasnifi:

1. Ta’sir tabiatiga ko‘ra

2. Kimyoviy tuzilishiga ko‘ra

3. Ishlab chiqarilish tizimiga ko‘ra

Ta’sir tabiatiga ko‘ra gormonlarning tasniflanishi:

1. Boshlovchi (trop omilli gormonlar, MNS gormonlari)

2. Bajaruvchi (periferik bez gormonlari)

Kimyoviy tuzilishiga ko‘ra gormonlar va gormon preparatlarining tasniflanishi:

1. Peptid tabiatli gormonlar (glyukogen, kalsitonin, somatostatin, vazopressin, oksitotsin)

2. Aminospirt hosilalari gormonlari (adrenalin, noradrenalin, oksitotsin)

3. Yog‘ tabiatli yoki steroid gormonlar (kortikosteroidlar, androgenlar, estrogenlar)

4. Paragormonlar yoki to‘qima gormonlari (gastrin, sekretin, geparin)

5. Oqsil tabiatli gormonlar

- oddiy gormonlar (insulin, prolaktin, o‘sish gormoni)

- murakkab gormonlar (folatropin, lyutropin, tirotropin)

Organizmda gormonlarning ishlab chiqarilishi va ta’siri MNS tomonidan boshqariladi. Tashqi va ichki muhit va sharoit xaqidagi butun ma’lumot MNS ga kelib tushadi va u erda nerv va gumoral javob signallari hosil bo‘ladi.

Endokrin bez gormon preparatlarining olinishi:

1. Kimyoviy yo‘l bilan (oksitotsin, vazopressin)

2. Gen injeneriyasi bo‘yicha (insulin, somatotropin, kalsitonin)

Kimyoviy yo‘l bilan steroid, oqsil va aminokislota tabiatli gormon preparatlarini sintez qilish ko‘p bosqichli va norentabel bo‘lganligi sababli, bugungi kunda ko‘proq biotexnologiyada fizik-kimyoviy va genetik yo‘nalishlarning rivojlanishi bilan gormon preparatlari gen injeneriyasi usulida olinmoqda. Bu yo‘l bilan gormon preparatlarini olishda yuqori harorat, katalizator, bosim va boshqalar talab qilinmaydi.

Oshqozon osti bezi gormon preparatlari

Insulin (Insulinum, grekchadan insula - orol) – oshqozon osti gormoni bo‘lib, Langergans orolchalarining β-hujayralarida ishlab chiqariladi. U kimyoviy jihatdan oqsil tabiatga ega. Inson insulinining molekulasi ikkita A va V polipeptid zanjiridan iborat bo‘lib, ular ikkita disulfid bog‘lari bilan birikkan. A zanjiri 21 ta, V zanjiri 30 ta aminokislota qoldig‘ini saqlaydi. Molekulyar massasi 58000.

Birinchi marta 1921 yilda Kanadaning Toronta shaxrida tadqiqotchilar F.G.Benting va Ch.X.Bestlar, itning oshqozon osti bezini etonol yordamida oksidlash orqali insulin ajratib olishga muvoffaq bo‘ldilar. Uning birinchi kristallari 1952 yilda gormonlarni boshqa gormonga o‘xshash moddalardan tozalash usullarining kashf qilinishi bilan (immunoelektroforez va yuqori samarali suyuqlik xromatografiyasi) sintez qilindi. Bugungi kunda shoxli qoramol va cho‘chqalarning oshqozon osti bezidan insulin olishning bir necha texnologiyalari ishlab chiqilgan. Farmatsevtik korxonalarda eng ko‘p ishlatiladigan va qulay bo‘lgan insulin olish texnologiyasi quyidagi asosiy bosqichlardan iborat:

muzlatilgan oshqozon osti bezini maydalash va nordon spirt eritmasi bilan ekstraksiya qilish;

eritmaning pH ko‘rsatkichini 7,5 ga keltirib, qo‘shimcha oqsillarni cho‘ktirish va lipidlardan tozalash;

insulin fraksiyasini izoelektrik nuqtada (rN 5,5) spirt, efir, atseton bilan cho‘ktirish;

insulinni tozalash: tuzlarni cho‘ktirish, xromatografiya va boshqa usullar yordamida fraksiyalarga ajratish;

insulinni kristal holida cho‘ktirish;

rux insulin holida qayta cho‘ktirish.

Yangi yoki muzlatilgan oshqozon osti bezi go‘sht maydalagichda maydalanib, bismatseratsiya usulida birinchi bor 80-85% etanol bilan aralashtirgichli reaktorda ekstraksiyalanadi. Ikkinchi bor ortofosfat kislota (xlorid yoki sulfat kislotasi) bilan oksidlanib, 57% etanol yordamida pH 2,8-3,0 gacha ekstraksiyalanadi. Ekstraksiya jarayoni 1,5-4 soat mobaynida, doimiy aralashtirilgan holatda davom etadi. Oksidlangan spirt oshqozon osti bezi tarkibidagi tripsin fermentini inaktivizatsiya qiladi. Natijada insulin ekstrakt tarkibida o‘zgarmagan holatda saqlanib qoladi. Minsk endokrin preparatlari ishlab chiqarish zavodida ekstrakitsiya qilish uchun rotor-pulsatsion appartidan foydalaniladi, bunda ma’lum bir ma’noda insulinni ekstraksiyalash jarayoni jadallashadi (1,5 soat).

Olingan ajratmalar birlashtiriladi va 48 soatga sovuq joyda qoldiriladi, natijada keraksiz oqsillar cho‘kmaga tushadi. Cho‘kma sentrifugalash yordamida ajratiladi va tashlab yuboriladi. Keyin nnsulinni ajratish va tozalash uchun ionalmashinish xromatografiya usulidan foydalaniladi (tozalashning bir muncha jadal usuli). Tiniq eritmadan insulinni sorbsiyalash pH 3,0-3,3 oralig‘ida, yolg‘on qaynoq rejimida KU-33-30/100 makrog‘ovak sulfakationitida amalga oshiriladi. Yog‘lar kationitni 65-67% etanol bilan, qo‘shimcha oqsillar esa 0,3 mol/l atsetat bufer eritmasi bilan (rN 5,3) yuvish orqali yo‘qotiladi. Insulinni desorbsiya qilish 0,01-0,05 mol/l ammoniy buferi eritmasida (rN 10,0) tezlik bilan amalga oshiriladi, xlorid kislotasi yordamida (rN 4,5) oksidlanadi va unga atseton qo‘shiladi. Cho‘kmaga tushgan begona moddalar ajratib olinadi. Insulin, rux atsetati eritmasi bilan cho‘kmaga tushiriladi (rN 6,2). Natijada kristallash usuli bilan tozalanadigan rux insulini hosil bo‘ladi. Rux insulin suvda eritilib, oksidlangan limon kislotasida pH 2,8 ga keltiriladi. Eritma 1 soatga qoldiriladi, hosil bo‘lgan begona oqsillar cho‘kmasi filtrlash orqali yo‘qotiladi. Filtrat atseton bilan aralashtirilib, unga rux xlorid va fenol qo‘shiladi. Aralashma 00S haroratgacha sovutiladi. Insulinni sekin kristallash uchun eritmaning pH muhitini asta-sekinlik bilan o‘zgartirish lozim bo‘ladi. Eritma muhit pH ko‘rsatkichi 8,5 ga kelguncha ishqorlanadi va 2-3 daqiqaga qoldiriladi. So‘ng pH 6,8 ga keltiriladi va 1 soat davomida aralashtiriladi. Muhit pH ko‘rsatkichi 6,5 ga kelganda 2 soat aralashtiriladi, muhit pH 6,2-6,5 bo‘lganda yana 2 soat aralashtirib, 20 soatga qoldiriladi. Muhit pHi 5,8 bo‘lganda 2 soat aralashtirilib, 50S haroratda, 48-96 soatga qoldiriladi. Cho‘kmaga tushgan insulin kristallari sentrifugalash orqali ajratib olinadi va Byuxner voronkasida avval sovuq tozalangan suv bilan, keyin atseton va efir bilan yuviladi. Quritish mahsus havoni ifloslantirmaydigan quritgichda olib boriladi.

Ko‘pgina farmatsevtika korxonalari va kompaniyalari tomonidan insulinni olish texnologiyasini takomillashtirish bo‘yicha, keng miqyosidagi tadqiqotlar olib borilmoqda. Daniyaning “Novo Indastri” kompaniyasi tomonidan V zanjiridagi alanin qoldig‘ini treoninga almashtirish asosida insulin ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. Bu usul, mahsulotni xromatografik tozalash usulida fermentativ almashinish hisobiga amalga oshiriladi. Natijada 99% toza modda saqlovchi, bir komponentli insulin hosil bo‘ladi.

Amerikaning “Eli Lilli” kompaniyasi insulinni olishda, nisbatan yuqori texnologik darajasiga ega bo‘lgan ishlab chiqarish va tozalash jarayonidan foydalanadi. 1980 yildan boshlab ishlab chiqarilayotgan insulin preparatlari, qo‘shimcha tozalash bosqichida, ionalmashinish xromatografiya usulidan foydalangan holda ishlab chiqarilmoqda. Aynan shu kompaniya, insulinni gen injeneriyasi usulida ishlab chiqaradigan yirik markazlardan biridir. E.Soli E 12 shtammlarning nopatogen hujayralari, insulinni biosintez yo‘li orqali olishda boshlang‘ich xomashyo hisoblanadi. Buning uchun proinsulinning pHK sida qayta transkriptazalash yordamida, DNK nushasi sintez qilinadi. Disulfid bog‘larining paydo bo‘lishi bilan, proinsulin insulin molekulasini hosil qiladi. Rekombinatlangan DNK asosida olinadigan insulin ishlab charishdagi tozalash jarayoni, izoelektrik cho‘ktirish va kristallash, gelfiltratsion xromatografiya va ion almashinish xromatografiyasiga bog‘liq.

In’eksiya uchun insulin (Insulinum pro injectionibus). U muhit pH 3,0-3,5 bo‘lguncha oksidlangan xlorid kislotasi qo‘shib, kristallik insulinni suvda eritish yo‘li bilan olinadi. Eritmaga solyubilizator sifatida 1,6-1,8% glitserin, konservant sifatida esa 0,25-0,3% miqdorida fenol qo‘shiladi. Eritma filtrlash orqali sterillanadi. 1 ml eritma 40-80 TB saqlaydi.

Suinsulin (Suinsulinum). Cho‘chqalarning oshqozon osti bezidan, atsetatli bufer yordamida olinadigan insulin kristalini eritish yo‘li bilan olinadi. Eritmaning muhit pH 7,0-7,5, konservant – nipagin, 1 ml eritma 40-80 TB saqlaydi. Har ikki preparat ham qandli diabetni davolashda asosiy preparatlardan biri hisoblanadi. Ular nisbatan davomiy bo‘lmagan qandni tushirish ta’siriga ega samaradorlikni odatda in’eksiya qilingandan so‘ng 15-20 daqiqa ichida yuzaga keladi. Umumiy ta’sir davomiyligi 6 soat. Preparat kamdan-kam holatlarda allergik reaksiyalar keltirib chiqaradi. 5-10 ml dan rezinka tiqin bilan mahkamlangan, alyumin qopqoqli flakonlarda chiqariladi.

In’eksiya uchun insulin protamin suspenziyasi (Suspensio Insulin - protamini pro injectionibus). U kristallik insulinga protamin sulfat va ikki almashingan natriy fosfat qo‘shish yo‘li bilan olingan preparat bo‘lib, unga konservant sifatida – meta krezol, fenol yoki nipaginni glitserin bilan aralashmasi qo‘shiladi. Qandni tushirish samaradorligi in’eksiya qilingandan so‘ng 2-4 soat davomida namoyon bo‘ladi va ta’siri 16-18 soat davom etadi.

In’eksiya uchun amorf rux insulin suspenziyasi (Suspensio Zinc-Insulini amorphi pro injectionibus). Bu steril insulin suspenziyasini rux xlorid bilan, atsetat buferidagi eritmasi bo‘lib, u kristallik insulinidan tayyorlanadi. Kristallik insulinni suvda erimaydigan amorf zarrachalari suspenziya ko‘rinishida bo‘ladi. 1 ml eritma 40-80 TB dagi insulinni va 80-160 mkg miqdorida ruxni saqlayli. Konservant sifatida 0,25-0,3% fenol ishlatiladi. Muhit pH 7,1-7,5. Qon tarkibidagi qandni kamaytirish xossasi 1-1,5 soatdan so‘ng yuzaga keladi, ta’sir davomiyligi 10-12 soat.

In’eksiya uchun rux insulin suspenziyasi (Suspensio Zinc-Insulini pro injectionibus). Bu preparat, amorf rux insulinni, rux insulin kristallari bilan 3:7 nisbatdagi, atsetat buferidagi steril suspenziyasi bo‘lib, 1 ml eritma 40 TB insulin va 80-100 mkg rux saqlaydi. Qandni kamaytirish xossasi 2-4 soat oralig‘ida yuzaga keladi, 8-10 soat davomida maksimum sararadorlikka erishilib, 20-24 soat ta’sir ko‘rsatadi. Ta’sir mexanizmi bilan xorijda ishlab chiqariladigan “Insulinum lente” ga yaqin turadi.

In’eksiya uchun protamin rux insulini (Protamin Zinc-Insulinum pro injectionibus). Bu preparat, kristallik insulin eritmasiga protamin sulfat, rux xlorid va natriy fosfat eritmalarini qo‘shish bilan olinadi. Oq rangdagi, steril suvli suspenziya qismi chayqatilganda ko‘zga ko‘rinuvchi zarrachalarni saqlamasligi kerak. Saqlanish davomida cho‘kma va rangsiz eritma qismlariga ajralib qoladi, 0,25-0,3% fenol bilan konservalanadi. Eritma muhitining pH 6,9-7,3. 1 ml eritma 40 TB da insulin saqlaydi. Samaradorligi 3-6 soatdan so‘ng paydo bo‘ladi, ta’sir davomiyligi 24-36 soat davom etadi.

In’eksiya uchun rux insulin kristallari suspenziyasi (Suspensio Zinc-Insulini pro injectionibus). Bu preparat, insulin steril suspenziyasini rux xlorid va atsetat buferidagi eritmasi bo‘lib, insulinni tarkibida suvda erimaydigan kristallar mavjud bo‘ladi. 1 ml eritma 40 TB da insulin va 80-100 mkg miqdorida rux saqlaydi. Eritma muhitining pH 7,1-7,5 ga teng. Qand miqdorini kamaytirish xossasi 6-8 soat oralig‘ida yuzaga keladi, ta’sir davomiyligi 30-36 soat. Ta’sir mexanizmi bo‘yicha “Insulinum ultralente” ga yaqin turadi.

Oxirgi yillarda proinsulin va yuqori molekulali oqsillardan tozalangan insulin preparatlari ishlab chiqildi. Ular organizmga yaxshi so‘riladi va hech qanday allergik reaksiyalar keltirib chiqarmaydi. Bu guruh preparatlariga monoinsulin, insulin suspenziyasi – semilong, insulin suspenziyasi – long va ultralonglar kiradi. Monoinsulin – qisqa vacht ta’sir ko‘rsatuvchi preparat bo‘lib, tarkibida cho‘chqadan olingan insulin kristallarini saqlaydi. Ta’sir mexanizmi bo‘yicha suinsulingga o‘xshaydi. Qolgan har uchchala preparat ham ta’siri uzaytirilgan preparat xisoblanadi.

Insulin suspenziyasi – semilong, ta’siri bo‘yicha “Semilente” yoki amorf rux insulin suspenziyasiga o‘xshaydi. Ta’sir davomiyligi 10-12 soat.

Insulin suspenziyasi – long, ta’siri bo‘yicha “Lente” yoki in’eksiya uchun rux insulin suspenziyasiga o‘xshash bo‘lib, 20-24 soat davomida ta’sir ko‘rsatadi.

Insulin suspenziyasi – ultralong, ta’siri bo‘yicha “Ultralente” yoki in’eksiya uchun kristal rux insulin suspenziyasiga yaqin bo‘lib, 30-36 soat mobaynida ta’sir qiladi.

Tireoidin (Thyreoidinum) - yirik qoramolning yog‘sizlantirilgan va quritilgan qalqonsimon bezidan olinadigan gormon preparati bo‘lib, sariq qo‘ng‘ir rangli, quritilgan hayvon to‘qimalariga xos kuchsiz xidli kukun. Suvda, spirtda va boshqa erituvchilarda erimaydi.

Qushxonalarda yoki go‘sht kombinatlarida yangi so‘yilgan qoramollarning qalqonsimon bezlari ularga zarar etkazilmagan holda ajratib olinib, 8-100S haroratda muzlatiladi va qayta ishlash uchun muzxonalarda qoldiriladi. Qayta ishlash uchun muzlatilgan qalqonsimon bez muzdan holi etiladi va suv bilan yaxshilab yuviladi. Qo‘shimcha yog‘, muskul va biriktiruvchi to‘qimalaridan shuningdek, kapillyar tomirlardan tozalanib, go‘sht maydalagichda maydalanadi. Maydalangan qiyma vakuum quritgichda 400S dan yuqori bo‘lmagan haroratda quritiladi. Quritilgan massa Sokslet apparatida organik erituvchilar yordamida, past haroratda yog‘sizlatiriladi. Organik erituvchilarning qoldig‘i yana vakuum quritgichda 400S dan yuqori bo‘lmagan haroratda uchiriladi. Quruq yog‘sizlantirilgan massa farfor sharli tegirmonda maydalanadi. Preparat tarkibidagi organik bog‘langan yodga nisbatan standartlanadi. Uning miqdori 0,17-0,23% bo‘lishi kerak. Kerak bo‘lsa preparat sut qandi bilan suyultiriladi. Tireoidinni ta’siri undagi ikkita gormonning mavjudligiga bog‘liq: tiroksin va triyodtironin (organizmda har ikkalasining ham chapga buruvchi izomerlari mavjud). Kimyoviy jihatdan tiroksin, triyodtironindan tarkibidagi bitta qo‘shimcha yod atomining mavjudligi bilan farq qiladi.

Tireoidin qalqonsimon bez funksiyasining etishmovchiligida ichish uchun tavsiya qilinadi. Kukun, tabletka, qobiqli tabletka ko‘rinishida 0,05-0,1 g dan chiqariladi. Quruq, sovuq va yorug‘likdan ximoya qilingan joylarda saqlanadi.

Triyodtironin gidroxlorid. Hozirgi paytda triyodtironin sintetik yo‘l bilan olinadi. Bu sintetik preparat tuzilishi va ta’sir ko‘lami bo‘yicha tabiiy preparatda farq qilmaydi. Triyodtironin tiroksinga nisbatan 3-5 marta samarali bo‘lib, u qondagi oqsillar bilan kam bog‘lanadi va to‘qima membranasi orqali, erkin holatda, oson o‘ta oladi. Uning miqdori kasalning yoshiga, holatiga va kasallikning davomiyligiga qarab belgilanadi. Kattalarga 5-25 mg dan boshlab, 40-60 mkg gacha, ba’zan esa 100 mkg (0,1 g) gacha kunlik miqdor belgilanadi. Preparat qalqonsimon bez funksiyasi etishmovchiligida, ichish uchun beriladi. YUqori dozalarda, gipofizning tireotrop funksiyasi yo‘qolganda tavsiya qilinadi. Tireodin kabi saqlanadi.

Qo‘sh qalqonsimon bez gormon preparatlari.

Paratireoidin (Parathyreoidinum) – yirik hayvonlarning qalqonsimon bezidan, maydalangan xomashyo xlorid kislotasining kuchiz eritmasi bilan gidrolizlanadi, sovutilgan gidrolizat filtrlanadi va pH 4,8-4,9 keltirilib, oqsil fraksiyalari cho‘ktiriladi. CHo‘kma suvda eritilib, natriy xlorid bilan to‘yintiriladi. Eritma setrafugalanib, cho‘kma qismi ajratib olinadi va suvda eritilib, pH 4,8-4,9 keltirilib yana cho‘ktiriladi. SHu yo‘l bilan tozalangan modda suvda eritilib, uni itlar qonidagi kalsiy miqdorining ko‘paytirish ta’siriga qarab standartlanadi. Eritma 0,25-0,3% fenol eritmasi bilan turg‘unlashtiriladi va aseptik sharoitda ampulalarga 1 ml dan, flakonlarga 5 va 10 ml dan quyiladi. Paratireoidin organopreparatlarning uchinchi guruhiga mansub bo‘lib, tiniq yoki kuchsiz tovlanuvchi suyuqlik. pH 2,5-3,0 1 ml preparat 20 TB saqlaydi. Tetaniya, spazmofiliya, bronxial astmada ishlatiladi.

Gipofiz preparatlari

Gipofiz, oldi va orqangi bo‘laklardan iborat bo‘lib, ularning xar ikkisi ham o‘zlaridan turlicha bo‘lgan gormonlarni ishlab chiqaradi. Gipofizning oldingi bo‘lagidan ishlab chiqariladigan gormonlar o‘sish gormonlari xisoblanib, asosan organizmning o‘sishiga ta’sir ko‘rsatadi. Ular uglevod va yog‘ almashinuviga shuningdek, boshqa bir qancha endokrin bezlarining faoliyatiga ta’sir qiladigan gormonlar ishlab chiqariladi. Gipofizning orqa bo‘lagidan esa siydik ajralishi, qon bosimi, silliq muskullar (asosan bachadon muskullariga), shuningdek uglevod almashinuvchiga ta’sir qiladi. Gipofiz gormonlari oqsil tabiatli bo‘lib, proteolitik ferment ta’sirida ular o‘zining faolligini yo‘qotadi.

Gipofizning oldi bo‘lagi gormonlari.

Gipofizning oldingi bo‘lagidan quyidagi gormonlar va gormon preparatlari, yirik shoxli qoramol, bug‘i va cho‘chqalardan olinadi: in’eksiya uchun kortikotropin (Corticocotropinum pro injectionibus) yoki in’eksiya uchun adrenokortikotrop gormoni (Hormonum adrenocorticotropinum pro injectionibus), prolaktin (Prolactinum), in’eksiya uchun rux-kortikotropin suspenziyasi (Suspensio Zinccorticotropini pro inectionibus), tirotropin, laktin, adipozin.

Kortikotropin (Corticotropinum) – adrenokortikotrop gormon preparatlari (AKTG) bo‘lib, gipofizning oldingi bo‘lagi bazal hujayralarida paydo bo‘ladi. Bu polipeptid gormon 39 ta aminokislotadan tashkil topgan. Uning faolligi biologik usulda, ta’sir birliklarida belgilanadi. Kortikotropin buyrak usti bezi po‘stloq qismini fiziologik stimulyatori xisoblanadi. U qonda kortikosteroid gormonlar ayniqsa glyukokortikoidlarning (kortizon, kortizol va boshqalar) va androgenlarning hosil bo‘lishi va ajralishini kuchaytiradi. Bir vaqtning o‘zida buyrak usti bezida askorbin kislotasi va holesterinning to‘planishiga to‘sqinlik qiladi. Gipofiz oldi bo‘lagidan kortikotropinni ajralib chiqishi bilan buyrak usti bezi po‘stloq qismi gormonlarining qondagi konsentratsiyalari o‘rtasida uzviy bog‘liqlik mavjud.

Gipofiz gormonlarining olish texnologiyasi sobiq Butunittifoq farmatsevtika ilmiy tekshirish instituti xodimlari G.K.Korotaev va V.A.Livshitslar tomonidan taklif qilingan. Unga ko‘ra yangi muzlatilgan gipofiz oldi bo‘lagidan farsh tayyorlanib, oksidlangan atseton (xlorid kislotasining 1% eritmasi va 90% atseton) bilan ekstraksiyalanadi. Ajratma sentrafugalanib, filtratga AKTG va laktogen gormoni o‘tadi. Bu vaqtda aralashmadagi atsetonning konsentratsiyasi 92% tashkil qiladi. Aralashma -2-50S haroratda, 10-12 soat davomida qoldiriladi, natijada nordon atsetonli cho‘kma hosil bo‘ladi. CHo‘kma nutch filtri orqali filtrlanib, 98% sovutilgan atseton bilan cho‘kma yuviladi va xavo oqimida quritiladi. Nordon atsetonli kukun suvda eritilib, oksidlangan sirka kislotasi va ammiak eritmasidan pH ko‘rsatkichi 5,0 bo‘lgunga qadar qo‘shiladi. Izoelektrik nuqtada laktogen cho‘kmaga tushadi, cho‘kma setrafugalash orqali ajratib olinadi va undan laktin preparatini olishda foydalaniladi. Laktogen gormoni ajratib olingandan so‘ng qolgan qoldiqqa ammoniy-atsetat buferidan pH ko‘rsatkichi yana 5,0 ga etguncha qo‘shiladi va KM-sefadeks kationiti bilan to‘ldirilgan K-25 markali kolonkadan o‘tkaziladi. Natijada kortikotropin ion almashinuvchi smolaga adsorbsiyalanib, undan kortikotropin ammoniy atsetat buferining etanoldagi eritmasi bilan desorbsiyalanadi. Elyuatdan AKTG etanol bilan cho‘kmaga tushiriladi. CHo‘kma setrafugalash orqali ajratib olinadi va etanol va atseton bilan yuvilib, xavo oqimida quritiladi. AKTG suspenziyasining faolligi 70-90 TB/mg. AKTG biologik usulda standartlanadi. Uning faolligi TB da belgilanadi. AKTG va laktinni olishda ishlatilgan qoldiqlardan somatotrop, follikulalarni stimullovchi, lyutenlovchi va tireotrop gormonlarini olishda foydalaniladi.

AKTG zamonaviy tozalash usullaridan biri, uni oksitsellyulozani 0,1 mol/l sirka kislotasida adsorbsiyalashga asoslangan. Buning uchun AKTG oksimetilsellyulozaning 0,1 mol/l sulfat kislotasidagi eritmasi bilan elyuirlanib, elyuatdan gormon atseton bilan cho‘kmaga tushiriladi. Bu yo‘l bilan AKTG faolligini 25 TB/mg oshirish mumkin.

SHuningdek, AKTG ni zonalniy elektroforez usulida kraxmal yordamida tozalash ham tavsiya etilgan bo‘lib, bunda uning faolligi 75 TB/mg gacha etadi.

UKS-50 smolali xromatografik kolonka orqali tozalashda esa uning faolligini 100 TB/mg gacha oshirish mumkin.

Prolaktin. YAngi muzlatilgan gipofizning oldingi bo‘lagidan tayyorlangan qiyma, 1:2 nisbatda suv bilan aralashtirilib, so‘ng unga 1:8 nisbatda atseton va oksidlangan xlorid kislotasi qo‘shiladi. Aralashma 1,5 soat aralashtiriladi va suzilib, siqib olinadi. Ajratmada atsetonni konsentratsiyasini 90% gacha ko‘tarish bilan biologik faol moddalar cho‘kmaga tushiriladi va 00S dan yuqori bo‘lmagan haroratda tindirish uchun bir kechaga qoldiriladi. CHo‘kma nutch filtri orqali filtrlanib, atseton bilan yuviladi va quritiladi.

Quruq nordon massa 0,6% sirka kislotasining eritmasida eritilib (50 g massaga 1 l erituvchi), 10% natriy ishqori yordamida pH muhiti 2,8-3,0 ga keltiriladi. Eritma loyqa bo‘lib, undagi laktinni tezroq cho‘kmaga tushirish uchun, natriy xloridning to‘yingan eritmasidan foydalaniladi (1 l aralashmaga 60 ml natriy xloridning to‘yingan eritmasi) va tindirish uchun 3 soatga qoldiriladi. CHo‘kma sentrafugalash orqali ajratib olinib, quritiladi. Quruq massa standartlanib, undan in’eksion eritma tayyorlanadi va bakterial filtr orqali filtrlanib, 1 ml dan ampulalarga quyiladi. Preparat sut bezlaridan sutni ajralib chiqishini tezlashtirish uchun yangi farzandli bo‘lgan ayollarga tavsiya etiladi.

Xorionik gonadotropin (Gonadotropinum chorionicum) – xomilador ayollarning siydigidan olinadi, tarkibida gonadotrop gormonlarini saqlaydi. Xomiladorlikning birinchi yarimidan o‘tgan ayollarning toza va yangi siydigi sirka kislotasi bilan kuchsiz kislotali sharoitgacha oksidlanadi. Eritma filtrlanadi va vakuum bug‘latgichda 35-400S haroratdan yuqori bo‘lmagan haroratda bug‘latiladi, toki boshlang‘ich ajratmaga nisbatan 1/10 qism ajratma qolguncha. Qolgan qoldiq sovutilib, 4 marta ko‘p miqdorda 95% etil spirti bilan aralashtiriladi. Natijada cho‘kma hosil bo‘ladi. CHo‘kma filtrlanib, spirt va efir bilan yuviladi, so‘ng tozalanadi. Buning uchun qoldiq 10 marta ko‘p miqdordagi suvda eritilib, sentrafugalanadi. Eritmaga ammoniy xlorid va magniy xloriddan tashkil topgan reaktiv qo‘shiladi. Keyin esa, ammiak eritmasidan siydik tarkibidagi fosfatlarni cho‘ktirish uchun, ishqoriy muhitgacha ammiak eritmasi solinadi. Eritma filtrlanib, unga nisbatan 4 marta ko‘p miqdorda spirt qo‘shiladi. Hosil bo‘lgan cho‘kma filtrlanib yig‘ib olinadi, spirt va efir bilan yuvilib, eksikatorda sulfat kislotasi yoki kalsiy xlorid ishtirokida quritiladi.

Aralashma -2-50S haroratda, 10-12 soat davomida qoldiriladi, natijada nordon atsetonli cho‘kma hosil bo‘ladi. Cho‘kma nutch filtri orqali filtrlanib, 98% sovutilgan atseton bilan cho‘kma yuviladi va xavo oqimida quritiladi. Nordon atsetonli kukun suvda eritilib, oksidlangan sirka kislotasi va ammiak eritmasidan pH ko‘rsatkichi 5,0 bo‘lgunga qadar qo‘shiladi. Izoelektrik nuqtada laktogen cho‘kmaga tushadi, cho‘kma setrafugalash orqali ajratib olinadi va undan laktin preparatini olishda foydalaniladi. Laktogen gormoni ajratib olingandan so‘ng qolgan qoldiqqa ammoniy-atsetat buferidan pH ko‘rsatkichi yana 5,0 ga etguncha qo‘shiladi va KM-sefadeks kationiti bilan to‘ldirilgan K-25 markali kolonkadan o‘tkaziladi. Natijada kortikotropin ion almashinuvchi smolaga adsorbsiyalanib, undan kortikotropin ammoniy atsetat buferining etanoldagi eritmasi bilan desorbsiyalanadi. Elyuatdan AKTG etanol bilan cho‘kmaga tushiriladi. Cho‘kma setrafugalash orqali ajratib olinadi va etanol va atseton bilan yuvilib, xavo oqimida quritiladi. AKTG suspenziyasining faolligi 70-90 TB/mg. AKTG biologik usulda standartlanadi.