1. Ossillografning ishlash tamoyili
Elektron nurli naycha(ENN) qurilmaning "yuragi" hisoblanadi. (Rasm.2.)
2.2-rasm. Elektrostatik boshqarishga ega bo‘lgan elektron nurli naycha qurilmasi
ENN elektron lampa(chiroq) hisoblanadi, va, barcha lampalar singari vakuum
bilan
“to‘ldiriladi”.
Katod
elektronlarni
chiqaradi(nurlaydi)
va
markazlashtiruvchi(fokuslovchi) tizim esa ulardan ingichka nurni hosil
qiladi(shakllantiradi).
Ushbu elektron nur lyuminofor bilan qoplangan ekranga uriladi, ekran esa
elektronli bombardirovkalash ta’siri ostida nurlanadi, hamda ekranning markazida
yorqin nuqta paydo bo‘ladi. ENNning ikki juft plastinkalari elektron nurini
koordinatalar o‘qi deb qaralishi mumkin bo‘lgan ikkita o‘zaro vertikal o‘qlar
yo‘nalishda og‘diradi(harakatlantiradi). Shu sababli, ENN ekranida tadqiq
qilinayotgan kuchlanishni kuzatish uchun gorizontal o‘qi bo‘ylab vaqtga
proportsional ravishda va vertikal o‘qi bo‘ylab – tadqiq qilinadigan kuchlanishga
proportsional(mutanosib) ravishda yo‘naltirish kerak. Gorizontal og ‘dirish
plastinalari (vertikal holda joylashgan) yoyish(tarama) kuchlanishi beriladi. U
arrasimon shaklga ega: u asta-sekin o‘sib boradi va tezlik bilan(keskin) tushadi (3-
55
rasm). Manfiy kuchlanish nurni chap tomonga, musbat kuchlanish esa - o‘ng
tomonga(ekranning yon tomonida ko‘rinadigan) og‘diradi.
Natijada, nur, ekran bo‘ylab chapdan o‘ngga ma’lum bir o‘zgarmas tezlik
bilan harakat qiladi, keyin ekranning chap chegaralariga juda tez(keskin) qaytadi
va harakatini takrorlaydi. Nurning gorizontal o‘q bo‘ylab o‘tadigan masofasi
vaqtga proportsional(mos keladi). Ushbu jarayonni yoyish deb ataladi va nur ekran
bo‘ylab
chizilgan
gorizontal
chiziqka
(hatto
ba’zan
o‘lchovlarda
nolinchi(boshlang‘ch) qator deb ataladi) yoyish liniyasi deyiladi. Grafikning t vaqt
o‘qi rolini bajaradi. Arrasimon impulslarining takrorlanish tezligiga yoyish
chastotasi deyiladi, ammo u o‘lchash uchun ishlatilmaydi. O‘lchashlar uchun biz
quyida muhokama qilinadigan yoyish tezligini bilishinmiz kerak.
2.3-rasm. Yoyish kuchlanishining shakli
Vertikal og‘dirish plastinalariga(gorizontal joylashgan) tadqiq qilinadigan
kuchlanish berilsa, u holda nurlar vertikal yo‘nalishda ham og‘adi: musbat
kuchlanishda yuqoriga va manfiy kuchlanishda pastga tushishi bilan. Nur vertikal
va gorizontal ravishda bir vaqtning o‘zida harakatlanadi va natijada,
o‘rganilayotgan signalvaqt bo‘yicha "yoyiladi". Olingan tasvir osilogramma
deyiladi. Aslida, liniyaliga qo‘shimcha ravishda, aylanasimon va spiralsimon
yoyishlar ham mavjud, shuningdek, Lissaju shakllari ham mavjud. Lekin biz
bularga batafsil to‘xtamaymiz.
56
Yoyish va signal chastotalarining nisbatini kuzatish(o‘rganish) muhim
hisoblanadi. Agar bu chastotalar to‘liq teng bo‘lsa, u holda ekranda tekshirilgan
signalning to‘liq bir davri ko‘rsatiladi(tasvirlanadi). Agar signal chastotasi yoyish
chastotasidan ikki marta ko‘p bo`lsa ekranda ikkita davr tasvirini ko‘ramiz, uch
marta ko‘p bo`lsa esa ekranda uchta davr tasvirini ko‘ramiz. Agar signal chastotasi
yoyish chastotasidan ikki marta kam bo`lsa(signal davrining yarmini tashkil qilsa),
signalning faqatgina yarmi ko‘rinadi. Yoyishning chastotasi(davrtezligi) keng
chegaralarda rostlanishi(sozlanishi) mumkin.
Biroq, agar yoyish va signal chastotalari aynan bir xil bo‘lsa, tasvir
tiniq(barqaror) bo‘ladi. Chastotalarning eng kichik mos kelmasligi tufayli, nurni
ekranning har bir boshi kirish signali funksiyasining yangi nuqtasiga to‘g‘ri keladi
va uning grafigi har safar yangi holatga tushadi. Chastotalarning kichik mos
kelmasligida (Gertsning ulushi qadar), chap yoki o‘ngga "suzuvchi" grafiklarning
hosil bo‘lishiga olib keladi. Agar chastotalarning mos kelmasligi bir necha gerts
yoki undan ko‘p bo‘lsa, osillogramma o‘qilmaydigan tasvirga keladi(4-rasm).
2.4-rasm. Sinxronizm mavjud bo‘lmagandagi osilogramma
Lekin chastotalarning mutlaqo aniq mos tushishiga erishish deyarli mumkin
emas (ayniqsa, o‘nlab yoki yuzlab kilogertslarda). Shuning uchun Ossillografdagi
yoyishni maxsus sinxronizatsiyalash sxemasi nazorat qiladi. Bu moslama nur
harakatlanishni boshlashi uchun ekrandagi nurning harakati boshlanishini, kirish
kuchlanishi muayyan qiymatga yetgan vaqitgacha, kechiktiradi.
57
Mazkur holatda, nur har safar kirish signali grafigidagi aynan bir xil nuqtadan
harakatlanishni (va otsillogrammani(to‘lqin shaklini) chizishni) boshlaydi.
Natijada, har bir keyingi nur harakati signalni va yoyishning chastotalari sezilarli
darajada to‘g‘ri kelmasa ham, rasmni bir xil holatda tasvirlayi(chizadi).
Barqaror va turg‘in rasm hosil bo‘ladi. Sinxronizatsiya sodir bo‘lgan
signalning kuchlanishi (sinxronizatsiya darajasi) Ossillograf nazorati bilan
o‘rnatiladi. Vizual ravishda ushbu kuchlanishdagi o‘zgarish ko‘rsatilgan grafikning
boshlanish davri signal davri boshlanishiga nisbatan siljishga olib keladi(Rasm.5).
a)
b)
v)
2.5-rasm. Turli xil sinxronlash darajalarida ossillogrammalar
Bir vaqtning o‘zida bir nechta signallarni kuzatish uchun bugungi kunda ko‘p
yo‘lli va ko‘p kanalli Ossillograflar ishlab chiqarilmoqda. Odatda kanallar soni
ikkitadir (aks holda osillogrammani olish juda qiyin va qimmat bo‘ladi). ENN
ikkita nurli Ossillograflar umumiy ekranda ikkita nur bilan bir vaqtning o‘zida
ishlaydi, bu ikki signalni mutlaqo mustaqil ravishda kuzatishga imkon
beradi.Ammo bunday asboblar(o‘lchash qurilmalari) murakkab va qimmat.
Shuning uchun ikkita kanalli Ossillograflar keng tarqalgan. Ularning ENNlari eng
oddiy (keng tarqalgan). Lekin ular ikkita kirishga hamda kiruvchi signallarga
xizmat qiluvchi ikkita alohida mustaqil vertikal og‘diruvchi kuchaytirgichlarga
ega.Bundan tashqari, ular ENN (vertikal og‘dirish plastinkalari)ni bir kanaldan
ikkinchisiga juda tezlik bilan o`tkazish bilan ajralib turadigan yuqori tezkor
58
kalitlarga(kommutatorlarga) ega. Signalning tasviri uzluksiz chiziqlar emas, balki
ko‘plab iborat. Biroq, ekranda shtrixlar birlashadi va natijada, kirish signallarining
ikkita mustaqil grafiklari hosil bo‘ladi. Faqat yuqori chastotali signallar
kuzatilganida va yoyishning muvaffaqiyatsiz chastotasida tasvir uzuq
chiziqlardan(shtrixlardan) iborat bo‘ladi.
|
