1 – BOB. ENERGETIKA RESURSLARI 1.1 Jamiyat hayotida va rivojlanishida energetikaning o‘rni Insoniyat hayoti davomida tabiat tomonidan minglab yillarda to‘plangan
energiyadan foydalanib kelinmoqda. Bunda ushbu energiyadan foydalanish usullari,
undan maksimal samara olish maqsadida doimo takomillashib kelmoqda. Energetika
insoniyat hayotida doimo muhim rol o‘ynaydi. Inson faoliyatining barcha turlari
energiya sarfi bilan chambarchas bog‘liqdir. Masalan, inson o‘zining evolutsion
rivojlanishining boshida inson faqat o‘z tanasi mushaklarining energiyasidan
foydalangan. Keyinchalik esa inson olov energiyasini olishni va undan
foydalanishni o‘rgandi. Insoniyat jamiyati evolutsion rivojlanishining navbatdagi
o‘rami shamol va suv energiyasidan foydalanishga olib keldi va natijada birinchi suv
va shamol tegirmonlari, suv charxpalaklari, o‘z harakati uchun shamol kuchidan
foydalanuvchi yelkanli kemalar paydo bo‘ldi. XVIII asrda o‘tin yoki ko‘mirni
yoqish natijasida hosil bo‘lgan issiqlik energiyasini mexanik harakat energiyasiga
aylantiruvchi bug‘ mashinasi ixtiro qilindi. XIX asrda volt yoyi, elektr yoritish kashf
qilindi. Elektro Motor, undan keyin esa elektr generator ixtiro qilinishlari elektr asri
boshlanishiga olib keldi. XX asr insoniyat tomonidan energiya ishlab chiqarish va
undan foydalanish usullarini o‘zlashtirish bo‘yicha haqiqiy inqilobni amalga
oshirish asri bo‘ldi. Ya’ni: juda yuqori quvvatli issiqlik, gidravlik va atom elektr
stansiyalar, yuqori va o‘ta yuqori va ultra yuqori kuchlanishga ega bo‘lgan elektr
energiyasini uzatuvchi liniyalar qurildi. Elektr energiyani ishlab chiqarish,
o‘zgartirish va uzatishning yangi turlari ishlab chiqilmoqda (boshqariluvchi
termoyadro reaksiyasi magnit gidrodinamik generator, o‘ta o‘tkazuvchan
turbogenerator va shunga o‘xshash). Katta quvvatli energiya tizimlari barpo
qilinmoqda, shu bilan birga katta quvvatli neft va gaz ta’minoti tizimlari paydo
bo‘lmoqda.
Shunday qilib bizni o‘rab turgan dunyo turli ko‘rinishdagi tuganmas energiya
manbalariga egadir. Hozirda ularning ba’zilaridan, ya’ni: quyosh energiyasi, yer va
oyning o‘zaro ta’siri natijasida hosil bo‘ladigan energiya, termoyadrosintezi
energiyasi, yer issiqligi energiyasidan to‘laqonli foydalanilmayapti. Hozir inson
tamaddunining rivojlanishida energiya hal etuvchi rol o‘ynaydi. Mahsulot ishlab
chiqarish hajmi va energiya sarfi orasida uzviy o‘zaro bog‘liqlik mavjud. Insoniyat
hayotida energetika katta ahamiyatga ega. Uning rivojlanish darajasi, jamiyat ishlab
chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasini, ilmiy texnik taraqqiyotimkoniyatlarini
va aholi turmush darajasini aks ettiradi.
Afsuski, inson tarafidan iste’mol etilayotgan energiyani ko‘p qismi, mavjud
bo‘lgan energetik resurslardan foydalanishning past samaradorligi tufayli befoyda
issiqlikka aylanmoqda. Dunyoda bir yilda foydalaniladigan energiyaning taxminiy
taqsimoti 1.1 - jadvalda keltirilgan. Bu jadvaldagi energiya qiymati, yoqilganda
mavjud energiyani beruvchi ko‘mir miqdorining megatonnalardagi (Mt) o‘lchamida
keltirilgan.
