Bu avvalambor, raqobatbardosh bo‘lmagan mahsulotlarni chiqarishni
to‘xtatish, sanoat, qishloq xo‘jaligi va uy kommunal xo‘jaligidagi sarflarni bartaraf
etishdan iborat. Bu yo‘nalishni tatbiq etish hisobiga yoqilg‘i va energiyaga bo‘lgan
talabni 12-15 % ga qisqartirishi mumkin.
Ikkinchi yo‘nalishi iqtisodiyot tuzilmaviy qayta qurish energiya sig‘imli va
kamroq energiyasig‘imli sohalarini rivojlanish tezligini o‘zgartirish bilan bog‘liq.
Masalan yengil sanoat, xizmat ko‘rsatish sohasi, qurilishining energiya sig‘imi
yoqilg‘i-energetika sohasinikidan 8-10 marta kam va metallurgiyaga nisbatan esa
12-15 marta kamdir. Yoqilg‘i energetika resurslariga bo‘lgan talabni iqtisodiyotdagi
tuzilmaviy o‘zgarishlar hisobiga pasaytirish zaxirasi mavjud iste’moldan 10-12 %ni
tashkil etishi mumkin.
Uchinchi yo‘nalish – bu energiya tejovchi texnologiyalarni tatbiq etish shu
jumladan, tiklanuvchi resurslar (Quyosh, suv va shamol energiyasi) [6], jarayon,
asboblar va jihozlarni eng energiyasig‘imli sohalarda qo‘llashdan iborat. Bundan
tashqari energiya tejamlovchi texnologiyalar ekologik jihatdan toza va ijtimoiy
muammolarni yechishda qo‘shimcha sarf-xarajatlarni talab etmaydi.
Energiya tejashga olib keladigan dunyo elektr energetikasining yana bir
muhim yo‘nalishi, hamma joyda bug‘ - gaz qurilmasi (BGQ) tatbiq etish va
isitishdir, bu tushuncha ostida issiqlik elektr stansiyalarda (issiqlik elektr
markazlarida - IEM) issiqlik va elektr energiyasini birgalikda ishlab chiqarish
yotadi. Isitish yoqilg‘i resurslaridan foydalanishning eng ratsional usulidir [7].
Oxirgi paytda dunyoda elektr energiya, issiqlik va sovuqlikni birgalikda ishlab
chiqarish qilish yoyilmoqdaki, bu yoqilg‘idan samarali foydalanishni oshiradi [1].
Bug‘-gaz texnologiyalarini qo‘llash quyidagi sabablar bilan tushuntiriladi:
bug‘ turbina qurilmalariga nisbatan issiqlik elektr stansiyalar iqtisodliligi sezilarli
ortadi: ya’ni FIK taxminan 33%dan 55% gacha va undan ortadi, karbonot angidrid
gazi va boshqa zaharli moddalarni chiqishi pasayadi; va manyovr qilish ko‘payadi.
Hozirda birlik quvvati 500 MVt gacha bo‘lgan BGQ agregatlari ishlatilmoqda.
Masalan Germaniya va Daniyada hozirda 50% elektr energiya yoqilg‘i
iste’mol qilish natijasida ishlab chiqarilmoqda. Yevropa ittifoqi mamlakatlari
issiqlashtirish yordamida IEMda elektr energiya ishlab chiqarish ulushini 2000
yildan 9% dan 2014 yilda 18% ga ko‘tarishni rejalashtirgan edilar.
Rivojlangan davlatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, energetikada gaz
turbinalarini qo‘llashni orttirish bilan ishlaydigan 50 va undan ko‘proq Gkal/soat
issiqlik quvvati qozonxonalarni GTQ qurilmalaridan chiqayotgan gazlarning
issiqligini to‘la foydalanish qilinadigan kichik GTQ – IEM ishlash rejimiga
o‘tkazishni loyihalash maqsadga muvofiqdir. Bu rejimda yoqilg‘idan (tabiiy gaz)
foydalanish koeffitsienti 80-90%ga yetadi, bu esa oddiy IEMlarnikidan ancha
yuqoridir.
Rivojlangan
mamlakatlardagi
yuqorida
keltirilgan
energiya
tejash
tadbirlarining tahlili ikki vaqt bosqichiga ega ekanligini ko‘rsatadi. Boshlang‘ich
bosqichda (3-5 yilga mo‘ljallangan), katta sarf-xarajat talab etadigan,
energiyaresurslarni vaqtinchalik iqtisod qilish, ratsional foydalanish bo‘yicha
tadbirlar amalga oshiriladi. Bu hisobga olish va nazorat vositalarini takomillashtirish
bo‘yicha tashkiliy choralar (rejali va qonuniy), energiyadan foydalanishda
iste’molchi va ishlab chiqaruvchilarning ma’suliyatini oshirishdan iborat.
Ikkinchi bosqichda, energiya tejash siyosatining bosh choralari, bu yangi
energiya tejashi texnologiyalarini ommaviy tatbiq etish bo‘lib, shu bilan birga
eskirgan jihozlarni almashtirish, harakatdagi ishlab-chiqarishni rekonstruksiya
qilish, mahsulot material sig‘imliligini pasaytirish va nisbatan past bo‘lgan energiya
sig‘imli materiallarni qo‘llash, transport sxemalarini ratsionalizatsiyalash, amaldagi
binolar fondining issiqlik izolatsiyasi darajasini oshirish, solishtirma energiya
sig‘imini pasaytirish maqsadida soha iqtisodi tuzilmasini o‘zgartirishlardan iborat.
Ushbu bosqichda suyuq yoqilg‘ini almashtirish va qattiq yoqilg‘idan, hamda
tiklanuvchi energiya resurslardan foydalanish hisobiga gazsimon yoqilg‘ini iqtisod
qilish choralari qabul qilinadi. Xalq xo‘jaligi uchun energiya tejash siyosatini
amalga oshirishning birinchi bosqichi muhimligi bilan bir qatorda, uning ikkinchi
bosqichi energiya samaradorligini oshirishning asosiy yo‘nalishi ekanligini alohida
qayd etish kerak.
Rivojlangan bozor iqtisodiyotli mamlakatlarda energiya tejamkorlik siyosatini
amalga oshirish katta iqtisodiy va qonuniy choralarni qabul qilish yo‘li bilan amalga
oshirilgan. Shuni hisobga olib energiya tejash siyosati samaradorligini ta’minlash
uchun barcha energiya resurs imte’molchilari va yetkazuvchilarni qonuniy va
iqtisodiy rag‘batlantirish mexanizmini ko‘zda tutish kerak. Asosiy diqqatni material
resurslarni qidirib topishga qaratish kerak.
Energiya tejash tadbirlarini o‘tkazishda tarif hosil qilish va moliyalashtirish
masalalari o‘ta muhim hisoblanadi. Iste’molchilarda energiya tejashni
rag‘batlantirish uchun energiya tejamlovchi tariflash siyosatini bosqichma-bosqich
tatbiq etish zarur. Asosan bunday differensiallash, tariflarni vaqt bo‘yicha (kecha-
kunduz, hafta, yil elektr va issiqlik yuklamasini rostlash uchun), energiya iste’molini
hajmi bo‘yicha (standart iste’molidan ortib ketmasligini ushlab turish uchun)
energiyani iqtisod qilish hajmi bo‘yicha (energiyatejamlash bo‘yicha choralarni
amalga oshirishni mukofotlash uchun) kerak.
Bundan tashqari, bu tarif kreditlari, ya’ni energiyatejamkorlikni amalga
oshirayotgan iste’molchilar uchun vaqtinchalik tariflarni pasaytirish. Tarif krediti
quyidagi qo‘rinishlardan birida namoyon bo‘ladi: qaytarilmaydigan (TEK
korxonalarining xarajatlarni qoplay olmasligi, ayniqsa budjet tashkilotlari uchun),
foizsiz (qarz mablag‘larni kelishilgan vaqtdan so‘ng qaytarish bilan) yoki foizli
(xuddi shunday, lekin foizi bilan) kredit.
Energiya tejashning ana’naviy moliyaviy manbai bo‘lib, korxonalarning o‘z
mablag‘lari xizmat qiladi. Energo tejashning muhim manbai, investorlarning
kreditlari bo‘lishi kerak. Yana bir investitsiya manbai, energiya ishlab chiqaruvchi
korxonalarning, elektrostansiyalarning foydasidan va abonent to‘lovlaridan hamda
boshqa manbalardan tushgan mablag‘dan yaratilgan energiya tejash fondlaridir.
Energiya tejash fondlari qator hollarda muhim loyihalarga mablag‘ni jalb etish
uchun kafolat bo‘lib xizmat qiladi. Bunday fondlarning samaradorligi juda yuqori,
shuning uchun chet el mamlakatlarning tajribasidan foydalanish zarur.
Energiya tejash dasturini muvaffaqiyatli bajarish, energiya tejovchi
tadbirlarga sarf etilgan mablag‘lardan katta foyda olish ishlarini tashkillashtirish va
rejalashtirish dasturiga bog‘liq. Avvalambor bu, korxonalarda energiya resurslarini
iqtisod qilishning ustuvor yo‘nalishlarini tanlashga taalluqli.
Shuni bilish zarurki, energiya tejashni investitsiyalash bilan bog‘liq bo‘lgan
yo‘nalish, ba’zi bir sarflarga ega, xususan yangi jihozlar va texnologiyalarni
o‘zlashtirish hamda tatbiq etishning uzoq muddatlari, yangi jihozlarni sotib olish va
o‘rnatish uchun texnologik jarayonlarni qayta qurish uchun katta mablag‘ ajratish
zarurligi bilan bog‘liq bo‘lgan sarflar.
Qator hollarda investitsiyalarga ketgan xarajatlarni chiqarish muddatlari juda
katta bo‘lib ketadi, shuning uchun energetika jihatidan samarali tadbirlar rad etiladi.
Tashkiliy - iqtisodiy va rejim – ishlatish tadbirlarning o‘ziga jalb etadigan joyi
shundaki ulardan ko‘plari kapital xarajatsiz yoki juda kichik xarajatlar sarf qilib
zudlik bilan samara olish bilan amalga oshiriladi. Korxonada, sarf xarajatlar bir
necha oy ichida o‘zini oqlaydigan, energiya yoqilg‘ini iqtisod qilish bo‘yicha kichik
tadbirlarni qo‘llash mumkin.
Chet el firmalari (AQSH, Angliya, Skandinaviya mamlakatlari), energiya
tejovchi tadbirlarni ularni samaradorligi bo‘yicha tanlab olib, birinchi navbatda sarf
xarajatlarni oqlash muddati bir yildan kam bo‘lgan rejim ishlatish va
tashkillashtirish rejalariga kiritadilar. Shundan keyin sarf-xarajatlarni oqlash
muddati bir yildan uch yilgacha bo‘lgan texnik xarakterga ega bo‘lgan tadbirlar, va
oxirida katta kapital xarajatlarni talab qiladigan yangi texnologiyalar va yangi
jihozlarni tatbiq etish bilan bog‘liq tadbirlar kiritiladi.
Shunday qilib, kapital sig‘imli energiya tejovchi tadbirlarni tatbiq etishni
rejalashtirishdan oldin ishlab chiqarishni tashkillashtirishni takomillashtirish yo‘li
bilan yoqilg‘i va energiya sarflarining zaxiralaridan foydalanish: ya’ni, jihozlarni
texnik holatini, ularning energetik rejimlarini yaxshilash, energiya resurslarning
jihozlarni yuklash koeffitsienti pastligi bilan bog‘liq yuqotishlarini bartaraf qilish va
hokazolar. Boshqachasiga, yangi texnologiya va jihozlarni qo‘llashdan olinadigan
potensial samara, to‘laligicha olinmasligi mumkin.
Ishlab chiqarish jarayonlari, texnologiya va energetikani o‘zaro bog‘liqligini
chuqur tahlil etmasdan, ishlayotgan korxonalarda energiya resurslari iqtisodi
zaxiralaridan foydalanish mumkin emas [8.9]. Bu masalani odatda energetik
ko‘zdan kechirishni o‘tkazish yo‘li bilan, audit-jihozlarni, texnologik jarayonlarni
davriy, sinchkovlik bilan ko‘zdan kechirish va bu tekshirish natijasida ayrim
jarayonlar va ayrim qurilmalarda energiya iste’moli qiymati, noratsional sarflar va
energiyani to‘g‘ridan-to‘g‘ri yo‘qotishlarini aniqlash yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Energiya tejamkorligi bo‘yicha chet elda qo‘llaniladigan choralarning xususiyati
shundan iboratki, u yerda ishlar majmuasini bajarish doimiy xarakterga ega. Bu bilan
energiyadan foydalanishni yaxshilash bo‘yicha bajariladigan ishlarning uzluksizligi
ta’minlanadi.
Korxonalarda energiya tejashni boshqarishning samarador tizimini yaratish
uchun, energiya auditni tashqi (bog‘liq bo‘lmagan) va ichkiga ajratish kerak.
Tashqi auditning bosh masalasi-korxonalarda energiya tejash bo‘yicha ishlarni
tashkillashtirish darajasini baholash: energiya va yoqilg‘i iqtisodi bo‘yicha davriy
ravishda ishlab chiqilayotgan rejalarning mavjudligi bu rejalarning samaradorligi,
energiya resurslarining sarflashni hisobga olish va nazorat qilishning holati,
energiya resurslarning sarfini normalashdir .
| 