|
Farmatsevtik biotexnologiyaBog'liq biotexPlazmidalar
Bakteriya va tuban eukariot organizmlar hujayralarida asosiy
xromosomadan tashqari, kichik o‘lchamga ega bo‘lgan xalqasimon yoki chiziqsimon strukturaga
ega bo‘lgan qo‘shimcha xromasomalar mavjuddir bu mini-xromosomalar plazmidlar deb ataladi.
Plazmid DNKasi ko‘pi bilan 3-10 tagacha genlarni o‘zida saqlaydi. Bu genlar, asosan antibiotik
yoki zaharli toksinlarni parchalovchi fermentlarni sinteziga javobgardir. SHu tufayli plazmidlar
bakteriya, achitqi va zamburug‘larning antibiotik va zaharli toksinlarga chidamliligini
ta’minlaydi.
Plazmidning antibiotik parchalovchi genlari bir plazmiddan ikkinchisiga transpozonlar
bilan birikkan holatda ham ko‘chib o‘ta oladi. Bu molekulyar jarayon kasal chaqiruvchi
mikroblarning antibiotiklarga chidamliligini nixoyatda oshiradi. Plazmidalar o‘z xususiyatiga
ko‘ra ikkiga bo‘linadi.
Birinchisi transpozon yoki bakteriofag irsiy molekulasi kabi hujayra asosiy
xromosomasining maxsus DNK izchilligini kesib, rekombinatsiya bo‘la oladigan
plazmidlar.Bunday rekombinatsiyalanuvchi plazmidlar transmissibl, ya’ni nasldan-naslga
o‘tuvchi plazmidlar deb ataladi.Transmissibl plazmid asosiy xromosomaga birikkandan keyin
o‘z mustaqilligini yo‘qotadi. Asosiy xromosomadan mustaqil ravishda o‘z-o‘zini replikatsiya
qila olmaydi. Ayni paytda bunday plazmidlarda joylashagan genlar asosiy xromosomada o‘z
faoliyatini bajaradi. Hujayra bo‘linganda rekombinatsiyalanuvchi plazmid genlari asosiy
xromosoma genlari birikkan holda nasldan-naslga beriladi. Ikkinchi toifa plazmidlar avtonom
holda replikatsiyalanuvchi plazmidlar deb ataladi. Bunday plazmidlar asosiy xromosamaga
birika olmaydi, asosiy xromosomalardan mustaqil ravishda o‘z-o‘zini replikatsiya yo‘li bilan
o‘nlab va hatto yuzlab marta ko‘paytira oladi. Avtonom plazmidlar bakteriya yoki zamburug‘
bo‘linganda qiz hujayralar orasida tasodifiy ravishda taqsimlanadi. SHu bilan birga avtonom
plazmid bir hujayradan ikkinchisiga hujayra qobig‘i va membranasining teshiklaridan o‘ta oladi.
Begona DNKning replikatsiyasi, ekspressiyasi va transformatsiyasini (boshqa
organizmga ko‘chishini) ta’minlovchi DNK molekulasi
vektor
deb ataladi. Vektor
hujayraga qo‘shimcha irsiy axborot kiritilishini amalga oshiradi. Vektor sifatida
plazmidalar, bakteriofaglar, mobil elementlar va hayvonlarning viruslaridan foydalanish
mumkin. Hozirgi vaqtda juda ko‘p vektorlar yaratilgan bo‘lib, ularni bir nechta tipga
bo‘lish mumkin:
|
| |
