23
Umumiy ko‘rinishda modellar tipologiyasi o‘yinlar nazariyasida foydalaniladigan ikkala
ishtirokchisi uchun quyidagi ko‘rinishga ega bo‘ladi:
11
StG’N
2
1
0
q
I. N
1
qSt
1
qSt
2
qR≠N
2
II. NqSt
1
qSt
2
qR
III. NqSt
1
q St
2
≠R
≠
IV. N
1
qSt
1
qR
1
≠(N
2
qSt
2
qR
2
)
V. NqSt
1
qR
1
≠(St
2
qR
2
)
VII. St
1
qR≠(St
2
qR)
VI. NqSt
1
≠(St
2
qR)
VIII. St
1
qR≠St
2
I model. Masalan, ikkita talaba tomonidan uchrashuv joyining tanlanishi vaziyatini aks
ettiradi. Ulardan har birini yo kutubxonada yoki bufetda topish mumkin. Bufetdagi uchrashuv
ikkala talabaga ham foydalilikni ta‘minlashi nazarda tutiladi: ular
kofe yoki biror xil sharbat
ustida suhbat o‘tkazishlari mumkin.
1-talaba
2-talaba
Kutubxonaga borish
Bufetga borish
Kutubxonaga borish
0; 1
2; 2[N
2
]
Bufetga borish
3; 3[N
1
St
1
St
2
R]
1; 0
Bu o‘yin uning yordamida «fokal nuqta» - ikkala talaba tomonidan o‘zlari tanlaydigan
uchrashuv joyi g‘oyasi aks ettirilishi tufayli qiziqarli. Agar ikkalasi ham bir-birini yaxshi bilsa,
ular bir birini topishi mumkin bo‘lgan joyni taxmin qilish unchalik qiyinchilik tug‘dirmaydi.
«Fokal nuqta» bufet bo‘lishi ehtimoli ko‘proq.
II model. Er-xotin o‘rtasidagi qat‘iy shakldagi keskin vaziyatni namoyon etadi. Er-xotin
ikkita muqobil – kontsertga yoki futbolga borish variantidan birini tanlash yo‘li bilan kechki
vaqtni qanday o‘tkazishni hal etadi. Har birining fikri ravshan:
xotin - kontsertga, er - futbolga
borishni afzal ko‘radi. Bunda er-xotin kechki vaqtni birgalikda o‘tkazishdan hordiq chiqarishni
ancha past baholashadi.
Er
Xotin
Kontsertga borish £
Futbolga borish
Kontsertga borish
1; 3
0; 0
Futbolga borish £
2; 2[N
1
St
1
St
2
R]
3; 1
O‘yin shunisi bilan qiziqki, bu erda ikkala ishtirokchida ham ustun strategiya mavjud (£)
«kontsertga borish» – xotin uchun, «futbol matchiga borish» - er uchun.
III model. «Mahbuslar dilemmasi» muhokamasi.
1-gumondor
2-gumondor
Aybni tan olish £
Aybni tan olmaslik
Aybni tan olish £
1; 1 [N St
1
St
2
]
3; 0
Aybni tan olmaslik
0; 3
2; 2 [R]
IV model. Er-xotin o‘rtasidagi avvalgi qattiq shakldagi ixtilofli vaziyatning yumshoqroq
varianti. Qat‘iy shakldagi ixtilofli vaziyatning yumshoq shakldan
faqat bitta farqi mavjud, er-
xotin birgalikda o‘tkazilgan kechki vaqtdan ko‘rilgan manfaatni yuqori baholashadi:
Er
Xotin
Kontsertga borish
Futbolga borish
Kontsertga borish
2; 3 [N
2
St
2
R
2
]
0; 0
Futbolga borish
1; 1
3; 2 [N
1
St
1
R
1
]
11
Олейник А.Н. Институциональная экономика. Теория игр и моделирование взаимодействий / Вопросы
экономики. №3, 1999. –С. 141-б.
24
V model. Ushbu model qurolsizlanish muammosini ifodalaydi. A mamlakat B
mamlakatga nisbatan urush boshlash masalasini hal etadi, B mamlakat
esa qurollanish yoki
qurolsizlanish variantlaridan birini tanlaydi. Muammo shundan ibortki, qurolsizlangan B
mamlakt tajovvuzkor A mamlakat uchun oson o‘ljaga
aylanadi, qurollangan mamlakat esa
tajovvuzga tajovvuz bilan javob qaytarishi mumkin:
A mamlakat
B mamlakat
Qurollanish
Qurolsizlanish £
Urush e‘lon qilish
0; 0
3; 1 [N St
1
R]
Urush e‘lon qilmaslik
2; 2[St
2
R]
1; 3
VI model. Biron-bir romanni o‘qish to‘g‘risida qaror qabul qilish bilan bog‘liq og‘ir
ma‘naviy tanlash vaziyatini aks ettiradi. Birinchi kitobxon, agar u kitobni o‘qiy olmasa, afsus
chekadi, lekin, agar u ushbu romanni baribir o‘qishni boshlasa, o‘zi bundan uyaladi. Ikkinchi
kitobxon – munofiqning fikriga ko‘ra, kitobni o‘qishni hammaga taqiqlash lozim, lekin agar
romanni o‘qish kerak bo‘lsa, u holda faqat uning o‘zi o‘qishi lozim:
1-kitobxon
2-kitobxon
O‘qimaslik £
O‘qish
O‘qimaslik
0; 3
3; 1 [St
2
R]
O‘qish
1; 1 [N St
1
]
2; 0
VII model quyidagi o‘yin ko‘rinishida amalga oshiriladi. Har bir o‘yinchi o‘yin boshida 2
dollarga ega va ushbu summaning yarmini qutiga solib qo‘yadi. So‘ngra quti birinchi o‘yinchiga
topshiriladi, u ushbu summani o‘zida qoldirishi yoki quduqqa tashlab yuborishi mumkin.
Ikkinchi ishtirokchi birinchi o‘yinchining xatti-harakatini oldindan aytib berishi lozim va, agar u
buning uddasidan chiqsa, 1 dollar oladi.
Bundan tashqari, agar quti quduqqa tashlanmasa,
o‘yinchilar undagi summani o‘zaro bo‘lib olishadi:
1-o‘yinchi
2-o‘yinchi
Quduqqa tashlash
Quduqqa tashlamaslik
Quduqqa tashlash
0; 2
2; 0
Quduqqa tashlamaslik
3; 1 [St
2
R]
1; 3 [St
1
R]
VIII modelda davlat bilan sarmoyador o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar ifodalanadi.
Sarmoyadorda harakatlarning ikkita varianti mavjud – mamlakatda investitsiyani amalga oshirish
yoki oshirmaslik. Davlat esa investitsiyalardan olinadigan daromadlarga yuqori soliq belgilashi
yoki soliqni umuman bekor qilishi mumkin:
Davlat
Sarmoyador
Investitsiya kiritmaslik
Investitsiya kiritish
Soliq joriy etish
0; 1
3; 0
Joriy etmaslik
1; 2 [St
2
]
2; 3 [St
1
R]
Yuqorida izohlangan modellarni ko‘rib chiqish individlar o‘rtasidagi o‘zaro
hamkorlik
jarayonida yuzaga keladigan qator muammolarni aniqlash va tahlil qilish imkonini beradi:
-
muvofiqlashtirish muammosi Nesh bo‘yicha ikkita nuqta mavjud bo‘lgan hollarda
paydo bo‘ladi (I, IV modellar). Muvofiqlashtirish muammosining hal etilishi qo‘shimcha
institutsional shart-sharoitlar
joriy etilishi, «fokal nuqtalar» yoki kelishuvlar mavjud bo‘lishini
talab qiladi. Masalan, er-xotinning qiziqishlari bir joydan chiqqan hollarda, ular o‘z harakatlarini
muvofiqlashtirishi ancha osonlashadi;
-
