26
Normalar individlarning o‘zaro muvofiq munosabatlari barqarorligining
asosiy kafolati
hisoblanadi. Individ kontragent harakatlarini tushunish va o‘z harakatini ular bilan
muvofiqlashtirish uchun u yoki bu normani tanlash barobarida umuman tizimning barqarorligini
ta‘minlaydi. Individ normadan chetga chiqsa, uni normaga
qaytaruvchi tartibga solish
mexanizmining mavjudligi normalar tizimini shakllantiradi. Shuningdek, normalar tizimi makro
va mikrodarajalar o‘rtasidagi asosiy bog‘lovchi bo‘g‘inga aylanadi.
Individlarning iqtisodiy faoliyat ko‘rsatishini ta‘minlovchi normalar tizimiga iqtisodiyot
konstitutsiyasi deyiladi. Iqtisodiyot konstitutsiyasi buyruqbozlik va bozor tizimlaridagi o‘zaro
zid normalarga amal qiladi. Masalan, bozor tizimi faqat individlar o‘zlarining kundalik iqtisodiy
faoliyatida u asoslanadigan normalardan foydalangan darajaga qarab barqaror va takror ishlab
chiqarishga qodir bo‘ladi. O‘zining shaxsiy manfaatlarini ko‘zlovchi individlar o‘rtasidagi
bitimlardan makroiqtisodiy darajaga o‘tish bozor xatti-harakatlari
normalari orqali amalga
oshiriladi.
Buyruqbozlik iqtisodiyotining normalar tizimi surunkali taqchillik, ya‘ni resurslarning
etishmasligini o‘zida namoyon etadi. Taqchillikning ma‘lum darajada
barqarorlashuvi hamda
iqtisodiy agentlar ushbu darajaga moslashuvi tizimda
normal taqchillik holatini yuzaga
keltiradi. Bunda buyruqbozlik iqtisodiyoti uchun xos bo‘lgan navbatning normal uzunligi,
resurslar va tayyor mahsulotlarning normal zahiralari va hokazolar tushuniladi. Boshqacha
aytganda, nafaqat Valras bo‘yicha umumiy muvozanat iqtisodiy tizimning barqaror holati bilan
cheklaniladi, balki tizim hatto muvozanatsiz holatda ham barqarorlashishi mumkinligi namoyon
bo‘ladi.
Umuman olganda, buyruqbozlik va bozor tizimlarida qo‘llaniladigan
normalarning
tarkibiy tuzilishini quyidagi jadvalda ko‘rish mumkin.
Quyida ushbu normalarning iqtisodiyotda namoyon bo‘lishi ko‘rib chiqilgan.
