Hayot faoliyati

Mamlakatimizda so‘nggi yillarda ta’lim tizimida qabul qilingan

me’yoriy-huquqiy hujjatlar kelajak avlodni yanada

o‘qimishli, har tomonlama bilimdon qilib tarbiyalashni talab

etadi. «Hayot faoliyati xavfsizligi» o‘quv faniga hukumat tomonidan

katta e’tibor qaratilayotgani inson xavfsizligi mamlakatimizda

davlat siyosati darajasiga ko‘tarilganidan dalolat

beradi va bu yo‘nalishdagi sa’yi harakatlarni yanada faollashtirish

zarur ekanligini ko‘rsatadi. Chunki favqulodda holatlarda

to‘g‘ri va tezkor qaror qabul qila oladigan, yuksak axloqiy va

ma’naviy fazilatlarga ega, o‘zini hamda yon-atrofdagilarni turli

tusdagi favqulodda vaziyatlarning zararli ta’siridan himoya qila

oladigan barkamol avlodni voyaga yetkazish bugungi kunning

asosiy vazifalaridan biridir.

Insoniyat o‘zining tarixi davomida tabiat va uning hodisalariga

qarshi kurashib, undan himoyalanib kelgan. Ajdodlarimizdan

qolgan moddiy va ma’naviy meroslarimizga e’tibor

berar ekanmiz, unda tabiat va inson o‘rtasidagi uyg‘unlikning

naqadar chuqur iz qoldirib kelganligini ko‘ramiz. Prezidentimiz

I. Karimov «Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch» nomli asarida

ota-bobolarimizdan ulkan ma’naviy meros bo‘lib kelgan

«Avesto» kitobi haqida shunday yozadi. «Avesto»da borliqning

yaxlitligi va bir butunligi, inson hayotining tabiat bilan uyg‘

unligi masalasi odamning ruhiy olamiga chambarchas bog‘liq

holda ko‘rsatilgani ko‘p narsani anglatadi. Bu holat insonning

ma’naviy dunyosini shakllantirishda atrof-muhit qadim zamonlardan

buyon qanday kuchli ta’sir o‘tkazib kelganiga yana bir

bor e’tiborimizni jalb qiladi.

Bugungi kunda esa insoniyat o‘zi bilib, bilmagan holda

katta muammo bilan yuzma-yuz kelayotganini anglamoqda. Bu

muammoni inson o‘zi yaratgan kashfiyotlari oqibati uning o‘zi

uchun xavfli omillarga aylanishida ko‘rdi. Inson bu paytda

tabiat ustidan hukmron bo‘lishga urindi. Oqibatda chegara

bilmas xavflar nafaqat bir yoki bir necha xalq, balki jahon

miqyosida yechilishi kerak bo‘lgan muammolarni keltirib

chiqara boshladi.

Prezidentimiz «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka

tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari»

nomli kitobida tabiatga yetkazilgan ozor va uning sababi haqida

shunday yozadi. «Hozirgi vaqtda jahon fan-texnika taraqqiyoti

jadal rivojlanishi munosabati bilan tabiiy zaxiralardan xo‘jalik

maqsadlarida tobora ko‘proq foydalanilmoqda Buning ustiga,

dunyo aholisi yildan yilga o‘sib borib, ko‘proq miqdorda oziqovqat,

yoqilg‘i, kiyim-kechak va boshqa narsalarni ishlab

chiqarish talab qilinmoqda. Bu esa o‘rmonlar egallab turgan

4

maydonlarning jadal suratlarda qisqarishiga, cho‘l-sahrolarning

joylashgan ozon to‘sig‘i kamayib ketishiga, yer havosining

o‘rtacha harorati ortib borishiga va boshqa holatlarga sabab

bo‘lmoqda.

Insoniyat tomonidan tabiatga bo‘lgan bunday munosabat

quyidagilarni keltirib chiqardi. Ular:

- cho‘llashish va qurg‘oqchilikning kuchayib borishi;

- yerning global isishi va uning oqibatida suv toshqinlari

xavfining ortib borishi;

- zilzila xavfining kuchayib borishi;

- ekologiyaning keskin o‘zgarishi;

- ekologik muhitning yomonlashuvi va boshqa vaziyatlar

bilan bog‘liq bo‘lgan davosini topish qiyin bo‘lgan kasalliklarning

paydo bo‘layotganligi;

- radioaktiv zararlanish xavfining ortib borishi;

- turli kimyoviy zavodlar va ular bilan bog‘liq avariya va

portlashlarning yuz berishi xavfi mavjudligi;

- gidrotexnik inshootlar bilan bog‘liq turli muammolarning

paydo bo‘lishi. Bular barqarorlikka solinayotgan va chegara bilmas

xavflarga aylana boshladi, ya’ni bugun jahon ahlini tahlika

va tashvishga solayotgan yuqorida qayd etilgan xavflarning vujudga

kelishi inson tabiatning ustidan hukmronlik qilishi lozim,

degan fikrning natijasidir.

O‘tgan asrda paydo bo‘lgan va jadal odimlab borayotgan

texnosfera o‘zining oqibatlari bilan insoniyatga xavf solayotgani

sir emas. Kishi kundalik ehtiyojlarini qondirish uchun undan

tinimsiz foydalanmoqda. Biroq, u esa kelajakdagi hayot uchun

o‘ziga xos tahdidlarni vujudga keltirmoqda.

Ma’lumki, ekologik muammolarni hal etish birgina yoki bir

necha mamlakatlar o‘rtasida hal qilinadigan masala emas, balki

u mamlakatlar birlashuvini, keng jamoatchilik faoliyatini,

shuningdek, bu masalaga siyosiy tus berilishini talab qiladigan

muammolardan biridir. Shu sababli planetaning ekologik

holatini yaxshilash, u bilan bog‘liq bo‘lgan masalalarni birgalikda

hal qilish bo‘yicha ijtimoiy munosabatlar, davlatlar o‘rtasidagi

harakatlarlar, xalqaro nodavlat notijorat tashkilotlarining

5

faoliyatlari muayyan tartibga solina boshlandi va xalqaro ekologiya

Hozirgi vaqtda dunyoda bevosita atrof-muhitni muhofaza

qilish muammosiga tegishli uch yuzdan ortiq umumiy, mintaqaviy

va ikki tomonlama xalqaro shartnomalar mavjud. Ulardan

eng muhimlari quyidagilardan iborat:

- YUNESKOning umumjahon madaniyati va tabiat merosini

muhofaza qilish to‘g‘risidagi konvensiya (1972-yil).

- Yo‘qolib ketish xavfi ostida bo‘lgan yovvoyi fauna va flora

turlari bo‘yicha xalqaro savdo to‘g‘risidagi konvensiya (1973-

yil).

turdagi vositalardan zararli foydalanishni taqiqlash to‘g‘risidagi

konvensiya (1977-yil).

- Ko‘chib o‘tayotgan yovvoyi hayvonlar turlarini muhofaza

qilish to‘g‘risidagi Bonn konvensiyasi (1979-yil).

- Ozon qatlamini muhofaza qilish to‘g‘risidagi Vena

konvensiyasi (1985-yil).

- Dengiz huquqi bo‘yicha BMT konvensiyasi (1982-yil).

- Xavfli chiqitlarni davlat chegarlaridan tashqariga tashish

va ularni chiqarib tashlashni nazorat qilish to‘g‘risidagi Bazel

konvensiyasi(1989-yil).

BMT tizimidagi tashkilotlar ichida YUNESKO, IMO,

VOZ, FAO, MAGATE eng ko‘zga ko‘rinarlilari sanaladi. Ularning

har biri o‘z vakolatlariga muvofiq ravishda unga mos

keluvchi ekologiya muammolari bilan shug‘ullanadi.

Ushbu sohada faoliyat yurituvchi nodavlat tashkilotlari ichida

eng nufuzlisi 1948-yilda barpo etilgan. Tabiat va tabiat boyliklarini

muhofaza qilish xalqaro ittifoqi (MSOP)dir.

Suvlik, ya’ni dengiz muhitini xalqaro-huquqiy muhofaza qilish,

odatda umumbashariy va mintaqaviy darajalarda olib boriladi.

Universal bitimlar ichida eng muhimlari quyidagilardir:

birinchidan, Dengizni neft bilan ifloslantirishning oldini

olish bo‘yicha London konvensiyasi (1954-yil, o‘zgartirishlar

bilan 1958-yilda kuchga kirdi);

ikkinchidan, Dengizni chiqitlar va boshqa materiallar bilan

ifloslantirishning oldini olish bo‘yicha konvensiya (1972-yilda

6

tuzilgan va shu yili kuchga kirgan). Ushbu Konvensiya dengizda

soladi. Bunday hodisalar oqibatlarini tugatish maqsadida

1969-yilda Ochiq dengizda neft bilan ifloslantirishga sabab bo‘-

ladigan avariyalarga (falokatlarga) aralashish to‘g‘risidagi Brussel

konvensiyasi qabul qilindi (1975-yildan kuchga kirgan).

O‘zbekiston Respublikasida favqulodda vaziyatlarning oldini

olish borasida dunyodagi nufuzli tashkilotlar bilan birga xorijiy

davlatlarning hukumat idoralari bilan ham yaqindan hamkorlik

ishlari olib borilmoqda. Jumladan, 1992-yilning noyabr oyidan

boshlab O‘zbekiston Respublikasi Davlat va fan-texnika qo‘-

mitasi (hozirgi Fan va texnologiyalar markazi) taklifiga binoan

Toshkentga Germaniya tabiiy ofatlar oldini olish IDNDR

qo‘mitasi, 1998-yildan boshlab O‘zbekiston Respublikasi Favqulodda

vaziyatlar vazirligi tomonidan Nemis xalqi taraqqiyoti

jamg‘armasi va Favqulodda vaziyatlarda rejalashtirish va fuqaro

muhofazasi akademiyasi bilan aloqalar o‘rnatildi.

Mustaqillik yillari, ayniqsa O‘zbekistonda Favqulodda vaziyatlar

vazirligi hamda favqulodda vaziyatlarda ularning oldini

olish va harakat qilish davlat tizimi shakllantirilgandan so‘ng

boshqa davlatlar bilan har tomonlama hamkorlik ishlarini olib

borish ishlari jadal rivojlandi. O‘zbekiston Jahon Sog‘liqni

saqlash tashkiloti tomonidan barqaror epidemiologik vaziyati

saqlanib qolgan mamlakat, deb e’tirof etildi.

O‘zbekiston Respublikasi 2008-yilda qarorgohi Parijda joylashgan

«Xalqaro epizootiya byurosining sertifikati» bilan taqdirlandi.

Ushbu hujjatga muvofiq, O‘zbekistonga sayyoramizning

ko‘plab mamlakatlarida keng tarqalgan va katta iqtisodiy

zarar yetkazayotgan qoramol o‘lati kabi infeksiyadan xoli mamlakat

maqomi berildi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan 1996-

yilning 4-martida qabul qilingan «O‘zbekiston Respublikasi

Favqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etish to‘g‘risida»gi

farmoni favqulodda vaziyatlar vazirligi tashkil etishga huquqiy

asos bo‘ldi. Bu vazirlik Mudofaa vazirligi tarkibida bo‘lgan

«Fuqaro muhofazasi va favqulodda vaziyatlar boshqarmasi» negizida

tashkil etildi.

7

2011-yilning 24-avgustidagi 242-sonli «O‘zbekiston Respublikasi

qilish davlat tizimini yanada takomillashtirish to‘g‘risida» qarori

qabul qilindi. Bu qarorga ko‘ra O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’-

limi muassasalarida «Hayot faoliyati xavfsizligi» fanini o‘qitish

asosiy vazifa qilib belgilandi.

Unda «Umumta’lim maktablari, akademik litseylar, kasbhunar

kollejlari hamda oliy o‘quv yurtlarida, ishlab chiqarish va

turar joylarda aholini favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga

o‘rgatish umumiy va majburiydir» deyilgan.

Ma’lumki, respublika iqtisodiyotida gidrotexnik inshootlarning

o‘rni beqiyos. Biroq, gidrotexnik inshootlardan unumli

foydalanish, buzilishlarini oldini olish, tozalash, ta’mirlash va

shu kabi ishlarni amalga oshirish, aholi va obyektlar xavfsizligini

ta’minlash davlat ahamiyatiga molik bo‘lgan asosiy masalalardan

biri hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasining «Gidrotexnik inshootlar xavfsizligi

to‘g‘risida» gi qonuni bu boradagi huquqiy asoslardan

bo‘lib, uning 4-moddasida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasining, 5-moddasida mahalliy davlat hokimiyati

organlarining gidrotexnik inshootlar xavfsizligini ta’minlash

borasidagi vakolatlari belgilab berildi. Bu kabi inshootlarning

xavfsizligini ta’minlash ustidan nazorat olib borish O‘zbekiston

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi katta va alohida

muhim suv xo‘jaligi obyektlari texnik holatini hamda bexatar

ishlashini nazorat qilish davlat inspeksiyasiga berildi. Ushbu

maxsus vakolatli organning gidrotexnik inshootlari xavfsizligi

bo‘yicha ko‘rsatmalari tarkibida gidrotexnik inshootlar bo‘lgan

korxona, muassasa va tashkilotlar uchun majburiy ekanligi

qonunda o‘z aksini topgan.

1999-yilda aholi va xalq xo‘jaligi obyektlarini texnogen va

tabiiy tusdagi favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish borasida

qator qonunlar qabul qilingan bo‘lsa, 2000-yilning 26-mayida

«Harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu harakatlar

oqibatida yuzaga keladigan xavflardan O‘zbekiston Respublikasi

aholisini, hududlarini, moddiy va madaniy boyliklarini muhofaza

qilish maqsadida o‘tkaziladigan tadbirlarning davlat

8

tizimi» vakolatlari, fuqarolarning huquq va majburiyatlarini

to‘g‘risida» gi qonuni qabul qilindi. Qonunning 2-

moddasida «Fuqaro muhofazasi vazifalari» ko‘rsatib berildi.

Qonunga ko‘ra:

- aholini harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu

harakatlar oqibatida yuzaga keladigan xavflardan himoyalanish

harakatlari va usullariga tayyorlash;

- boshqaruv, xabar berish va aloqa tizimlarini tashkil qilish,

rivojlantirish va doimiy shay holatda saqlab turish;

- xalq xo‘jaligi obyektlarining barqaror ishlashini ta’minlash

yuzasidan tadbirlar kompleksini o‘tkazish;

- aholini, moddiy va madaniy boyliklarni xavfsiz joyga

evakuatsiya qilish;

- fuqaro muhofazasi harbiy tuzilmalari shayligini ta’minlash;

- aholini umumiy va yakka himoyalanish vositalari bilan

ta’minlash tadbirlariini o‘tkazish;

- aholini harbiy harakatlar olib borish paytidagi yoki shu

harakatlar oqibatidagi hayot faoliyatini ta’minlash;

- radiatsion, kimyoviy va biologik vaziyat ustidan kuzatish

va laboratoriya nazorati olib borish;

- qutqaruv va boshqa kechiktirib bo‘lmaydigan ishlarni

o‘tkazish;

- harbiy harakatlar olib borish paytida yoki shu harakatlar

oqibatida zarar ko‘rgan hududlarda jamoat tartibini yo‘lga

qo‘yish, saqlab qolish va hududlarni muhofaza qilish yuzasidan

boshqa tadbirlarni amalga oshirish»dan iborat, deb belgilandi.

Qonunning ikkinchi qismi 6-12-moddalarida «Fuqaro muhofazasiga

rahbarlik qilish, davlat organlari va tashkilotlarining

fuqaro muhofzasi sohasidagi vakolatlari» ko‘rsatib o‘tilgan.

Qonunning 6-moddasida mamlakat bo‘yicha fuqaro muhofazasiga

umumiy rahbarlik O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar

Mahkamasiga, Respublikada fuqaro muhofazasini boshqarish

O‘zbekiston Respublikasi FVV ga yuklatilgan.

O‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 28-dekabrida qabul

qilingan «Standartlashtirish to‘g‘risida»gi qonunida bu boradagi

9

qator yo‘nalishlar aniq ko‘rsatib berilgan bo‘lib, ulardan biri –

e’tiborga olgan holda xalq xo‘jaligi obyektlarining xavfsizligini

ta’minlashdan iborat edi.

Respublikada standartlashtirish ishlarini tashkil etish,

muvofiqlashtirish va bajarish uchun qator tashkilotlar tuzilgan

va ular faoliyat ko‘rsatmoqda. Ulardan xalq xo‘jaligida-Vazirlar

Mahkamasi huzuridagi O‘zbekiston davlat standartlashtirish,

metrologiya va sertifikatlashtirish markazi («O‘zdavstandart»);

Loyihalashtirish va konstruksiyalashni o‘z ichiga olgan qurilish,

sanoat qurilish yo‘nalishi bo‘yicha – Arxitektura va qurilish

bo‘yicha Davlat qo‘mitasi (Davarxitektqurilish);

Tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni

ifloslanish hamda boshqa zararli harakatlardan qo‘riqlash borasida

Tabiatni qo‘riqlash davlat qo‘mitasi faoliyat ko‘rsatmoqda.

O‘tgan davr mobaynida, ya’ni 1996–2000-yillarda turli

tusdagi favqulodda vaziyatlarni oldini olish borasida huquqiy

asoslarni yaratish jaryoni umumiy-tashkiliy xarakterga ega

bo‘lgan bo‘lsa, 2000-yildan so‘ng qabul qilingan bu yo‘nalishdagi

qonunlar alohida sohalardagi munosabatlarni tartibga soladi.

Masalan, 2006-yil 26-sentabrdagi «Xavfli ishlab chiqarish obyektlarining

sanoat xavfsizligi to‘g‘risida»gi qonunini ko‘rish

mumkin.

chiqarish obyektini loyihalash, qurish va foydalanishga qabul

qilib olishga oid;

- bunday obyektdan foydalanishga oid;

- ishlab chiqarish obyekti xodimlariga qo‘yiladigan;

- xavfli ishlab chiqarish obyektidagi avariyaning kengayib

ketishiga yo‘l qo‘ymaslik va uning oqibatlarini tugatish bo‘yicha

harakatlarga tayyorgarlik ko‘rishga oid talablar va bu talablar

ustidan davlat nazoratini o‘rnatish belgilab berilgan.

Qonunda xavfli ishlab chiqarish obyektlarining sanoat

xavfsizligini ta’minlash, avariya holatlarini o‘rganish komissiyasi

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan

tuzilishi belgilangan.

10

Umuman olganda mustaqillik yillarida mamlakat xavfsizligini

tusdagi favqulodda vaziyatlarning oldini olish, ular xavfi va

oqibatlarini kamaytirish, insonlar nobud bo‘lishiga yo‘l

qo‘ymaslik maqsadida mamlakatda o‘ziga xos huquqiy-me’yoriy

asos shakllantirildi. Bu qonunlar va qonunosti hujjatlari

gumanistik xarakterga ega bo‘lib, ularda milliy mentalitet,

dunyo qarash, xalqaro huquq tamoyillari chuqur singdirilgan.

Chunki, bu soha jahon hamjamiyati tomonidan yangi qonunlar

yaratishni, uni hayotga tatbiq etish borasida o‘ziga yangi tizim

yaratishni talab etdi. Bu borada O‘zbekiston o‘ziga xos yangi

tizim yarata oldi va uning ishlash mexanizmini hayotga joriy

etdi. Aynan shu tizim mamlakatda ko‘plab favqulodda vaziyatlarning

oldini olmoqda, shuningdek, tabiiy tusdagi favqulodda

vaziyatlarda chet el mamlakatlariga o‘zaro yordam ham

ko‘rsatib kelmoqda.

«Hayot faoliyati xavfsizligi» o‘quv fanining akademik litsey

va kasb-hunar kollejlarida o‘qitilishi dunyoda yuz berayotgan

turli tusdagi favqulodda vaziyatlarni o‘quvchi bilishi, ular xavfini

oldindan aniqlash, yuz berganda muhofazalanish usullarini

o‘rganishi, to‘g‘ri harakat qilishni tashkil etishi hamda atrofdagi

yordamga muhtoj kishilarga yordam berishi, ularni xavfli

hududlardan olib chiqib ketishi, birinchi tibbiy yordam berishi,

shuningdek, bunday xavflardan moddiy boyliklarni muhofaza

eta olishiga qaratilgan.

Bugun yuz berayotgan turli tusdagi favqulodda vaziyatlarda

inson omilining ham o‘rni katta ekanligini anglagan holda,

tabiatga beparvolik bilan bo‘layotgan munosabat, o‘z kasbining

bilimdoni emasligi, mas’uliyat hissini shakllanmaganligi,

loqaydlik kabi illatlarning o‘rni katta ekanligini tushunib

olishlari kerak bo‘ladi.

Xulosa qilib aytganda, ushbu fanni o‘rgatishda asosiy e’tibor

shaxsiy va jamoat xavfsizligi asoslarini o‘rgatish, xavfli vaziyatlarni

ko‘ra bilish, uni baholash hamda favqulodda vaziyatlarda

uyda, ko‘chada, jamoat transportida bajarilishi kerak

bo‘lgan xatti-harakatlarni o‘rgatishga, fanni o‘qitish mobaynida

har bir o‘quvchi ongida o‘z-o‘zini va jamoat a’zolarini muhofa11

zalash stereotiplarini tarkib toptirish asosiy maqsad qilib qo‘-

yildi. Shunga binoan:

- ta’lim oluvchilarda favqulodda vaziyatlarda o‘z hayotini,

sog‘lig‘ini himoya qilishni o‘rgatishga oid bilimlar berish;

- favqulodda vaziyatlar sodir bo‘lganda ularning talofotlarini

bartaraf etishni o‘rgatish;

- favqulodda vaziyatlar natijasida shikastlanganda o‘z-o‘ziga

va o‘zaro yordam berish yo‘llarini o‘rgatish;

- xavfli vaziyatlarni oldindan ko‘ra bilish, baholash va

ulardan muhofazalanish yo‘llarini topishni o‘rgatish masalalari

fan mohiyatini tashkil etadi.

Nazorat savollari

1. «Hayot faoliyati xavfsizligi» fanining o‘qitilishi zaruriyatini

so‘zlab bering.

2. Favqulodda vaziyatlar vazirligi vazifalarini gapirib bering.

3. O‘zbekistonda qaysi hokimiyat organi rahbari fuqaro

muhofazasi boshlig‘i hisoblanadi?

4. Siz yashayotgan tuman yoki shaharda, ilm olayotgan ta’-

lim muassasasida kim fuqaro muhofazasi boshlig‘i hisoblanadi?

5. Siz o‘qiyotgan ta’lim muassasasidagi fuqaro muhofazasi

tuzilmalarining vazifalari haqida bilasizmi?

12

II MAVZU. YONG‘IN VA UNING ZARARLOVCHI

OMILLARI. YONG‘INDA HARAKATLANISH TARTIBI

Tarixiy manbalarda yong‘inlar katta-katta shaharlarni kulxonaga

aylantirgani, ko‘plab odamlarning nobud bo‘lishiga olib

kelgani haqida ma’lumotlar uchraydi. Jumladan, eramizning

64-yili Rim shahrida yuz bergan yong‘in natijasida Rimning 14

ta rayonidan 10 tasi yonib kul bo‘lgan, dunyoning yetti ajoyib

mo‘jizasidan biri hisoblangan Efosdagi Artemida ibodatxonasi,

391-yilda Aleksandriya shahridagi mashhur kutubxona yong‘in

oqibatida kulxonaga aylangan.

Insonlar hayotiga tashvish keltirgan bunday tarixiy dalillarni

ko‘plab keltirish mumkin. Shu sababdan Ota-bobolarimiz «Olov

– bu tilsiz yov», deb bekorga aytishmagan. Biroq, olovsiz hayotimizni

tasavvur qilishimiz qiyin. Kundalik turmushimizda,

hayotiy faoliyatimizda u biz uchun eng kerakli omil. Demak,

olov bizning yashab qolishimiz va hayotimizning go‘zallashib

borishi uchun asosiy omillardan biri. Faqat undan to‘g‘ri

foydalanishlari zarur. Holbuki, yuqorida keltirilgan yong‘inlarning

yuz berishida inson omili asosiy o‘rinda turadi.

Shu narsani aytib o‘tmoq joizki, xo‘jalikning qaysi tarmog‘

ini olib qaramang, shu sohada yong‘in xavfsizligini

ta’minlash, ular yuz berganda bartaraf etish uchun alohida yondashish

lozim hisoblanadi. Shu nuqtayi nazardan olib qaraydigan

bo‘lsak, uning oldini olish va unga qarshi kurashning o‘zi

bir fan va o‘ziga xos yondashuvni talab etadigan soha

hisoblanadi.

Ma’lumki, inson olovning o‘zi uchun qanchalik foydali

ekanligini anglab etgan kundanoq, uni aziz tutishga harakat

qildi. Olov inson hayotiga kirib kelishi bilanoq uning turmush

tarzida kuchli o‘zgarishlar yuz berdi. Odamzot olovda

pishirilgan taom shirin bo‘lishini bilgani zahoti u turli yuqumli

kasalliklarga qarshi kurasha oldi. U inson umrini uzayishida,

yovvoyi hayvonlar hujumidan himoyalanishgda, sovuqdan

13

saqlanish uchun eng yaxshi muhofaza omili bo‘ldi.

foydalanayotgan barcha issiqlik manbayi, yoritgichlar va

boshqalar vazifasini olov bajardi. Shu sabab, ajdodlarimiz olovni

ulug‘ tutib, uni pok saqlashga harakat qilganlar.

Shunday ekan, olov nima?

Olov – bu kimyoviy elementlar reaksiyasi natijasida paydo

bo‘ladigan hodisa. U inson hayoti uchun zarur, odam tomonidan

nazorat qilib bo‘ladigan, unga naf keltiradigan jarayon. U

nazoratdan chiqib ketsagina yong‘inga aylanishi mumkin.

hayotiga zomin bo‘lishi, ularning sog‘ligiga zarar yetkazishi,

moddiy va madaniy boyliklarni qisqa vaqtlarda yo‘q qilishi,

bino va konstruksiyalarga shikast yetkazuvchi ofat, favqulodda

vaziyatdir.

Yong‘inning kelib chiqishi uchun uch omilning bir vaqtning

o‘zida bir joyda bo‘lishining o‘zi kifoya. Ya’ni:

- yonuvchan modda (neft, aseton, qog‘oz, yog‘och va b.);

- havo (kislorod);

- yonish manbayi (gugurt, uchqun, elektr simining qisqa

tutashuvi).

Yong‘in va portlashlarga yong‘in xavfsizligi qoidalariga amal

qilmaslik, fuqarolarning loqaydligi va e’tiborsizligi, elektr asbobuskunalar

va simlarining nosozligi, gaz, ko‘mir va o‘tin bilan

isitiladigan vositalardan noto‘g‘ri foydalanish, yonuvchan

moddalarning qarovsiz saqlanishi, elektr simlarining qisqa

tutashuvi, bolalarning olov bilan o‘ynashlari, qasddan yoqib

yuborishlar, o‘z- o‘zidan yonib ketish sabab bo‘lishi mumkin.

Ishlab chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan yong‘inlar

iqtisodiyotga eng ko‘p zarar keltiradigan, insonlar hayoti uchun

katta xavf tug‘diradigan favqulodda vaziyatlar hisoblanadi.

Chunki, ishlab chiqarish yong‘inlari portlash kabi noxush

hodisalarga ham olib kelishi mumkin.

Ayrim hollarda yong‘in kelib chiqishining sabablari olov

bilan ishlatiladigan ishlab chiqarish uskunalaridan hosil bo‘-

ladigan alanga, nur issiqligi, isitish asboblari, elektr va gaz chilangar

apparatlari ham bo‘lishi mumkin.

14

1-rasm. Yong‘inning oqibatlari