Havo transportidagi avariyalar

sabablar tufayli sodir bo‘ladi. Samolyot ayrim konstruksiya98

larining buzilishi, dvigatellarning ishlamay qolishi, boshqaruv

tizimi, elektr, aloqa, uchirish tizimining ishdan chiqishi,

yoqilg‘i yetishmasligi, ekipaj va yo‘lovchilar hayoti xavfsizligini

ta’minlashdagi uzilishlar og‘ir oqibatlarga olib keladi.

salondagi havoning siyraklashishidir. Tez dekompressiya odatda

qattiq g‘uvillash bilan boshlanadi (havo chiqib ketayotgan

bo‘ladi). Salon chang va tuman bilan to‘ladi. Ko‘rinish birdan

pasayadi. Odam o‘pkasidan havo tez chiqib keta boshlaydi va

uni ushlab qolib bo‘lmaydi. Bir vaqtning o‘zida quloqlarda

shang‘illash va ichakda og‘riq paydo bo‘lishi mumkin.

Dekompressiya vaqtida qanday harakat qilish kerak?

Bunday paytda ko‘rsatmani kutmasdan, zudlik bilan kislorodli

niqobni kiyib oling. Niqobni kiymasdan turib, boshqalarga, u

hattoki, farzandingiz bo‘lsa ham, yordam ko‘rsatishga

shoshilmang. Niqobni kiygan zahoti xavfsizlik kamarini taqib,

keskin pasayishga tayyorlaning.

balki tutun ko‘proq xavf tug‘dirishi doimo yodingizda bo‘lsin.

Iloji boricha paxtali yoki junli kiyimning namlangan bo‘laklari

orqali nafas oling. Chiqish joyigacha egilib yoki emaklab

harakat qiling, chunki salonning pastki qismida tutun kamroq

bo‘ladi. Tanangizning ochiq joylarini mavjud kiyim, sharf va h.

k. yordamida olovning bevosita ta’siridan muhofaza qiling.

Samolyot yerga qo‘nib to‘xtagandan keyin portlash xavfi katta

bo‘lgani uchun zudlik bilan yaqinroqdagi chiqish eshigiga

boring. Agar o‘tish yo‘lidan yurishning iloji bo‘lmasa, kreslolarning

suyanchig‘ini tushirib, ular orqali o‘ting. Evakuatsiya

vaqtida buyumlarni tashlang va ochiq olov yoki kuchli tutun

yaqinidagi lyuklar orqali tashqariga chiqishdan voz keching.

Samolyotdan chiqqaningizdan so‘ng iloji boricha undan

uzoqlashing va portlash ehtimoli bo‘lgani uchun boshingizni

qo‘llaringiz bilan berkitgan holda yerga yotib oling.

Har qanday vaziyatda ham vahimaga berilmasdan, dadil

harakat qiling, bu sizning omon qolishingizga yordam beradi.

99

«Qattiq» qo‘nishda va undan keyin qanday harakat qilish

kerak? Har bir uchish va qo‘nishdan oldin xavfsizlik kamarini

puxta taqing. U iloji boricha bo‘ksangizdan pastda zich taqilgan

bo‘lishi kerak. Boshingiz tepasida tushib ketishi mumkin

bo‘lgan buyum bor-yo‘qligini tekshiring.

Uchish va qo‘nish paytidagi avariyalar to‘satdan sodir

bo‘ladi, shuning uchun tutun, keskin pasayish, dvigatellarning

to‘xtab qolishi va hokazolarga e’tibor bering. Cho‘ntaklaringizni

o‘tkir tig‘li buyumlardan bo‘shating, egiling va qo‘llaringizni

tizzangiz tagida birlashtiring. Boshingizni tizzangizga qo‘ying

yoki iloji boricha pastroqqa tushiring. Oyog‘ingizni polga tirab,

sal uzoqroq qilib uzating (lekin oldindagi kreslo tagiga emas).

Zarb vaqtida mushaklaringizni tarang qilib, kattaroq zo‘riqishga

tayyor turing. Har qanday vaziyatda ham samolyot to‘liq

to‘xtamagunicha joyingizdan siljimang, vahima ko‘tarmang.

avariyalarning ko‘pchiligi bo‘ron, dovul, tuman, muzlar sababli,

shuningdek, kapitanlar, botsmanlar va ekipaj a’zolarining aybi

bilan sodir bo‘ladi. Avariyalar ko‘pincha kemalarni

loyihalashtirish va qurilishidagi yanglishish va xatoliklar tufayli

ham sodir bo‘lishi mumkin.

Yo‘lovchini muhofaza qilishning dastlabki chorasi sifatida

kemaning yuqori sahnidagi qutqaruv kemachalariga olib

boradigan yo‘lni eslab qolishni tavsiya qilish mumkin. Chunki

halokat paytida, ayniqsa, tutun ichra va kema yonboshga

qiyshayib qolganda mo‘ljal olish qiyinlashadi.

Kemadan tushirishdagi harakat. Kemani to‘xtatish to‘g‘risidagi

qarorni faqat kapitan qabul qilishini yodda tuting.

Kemadan tushish vaqtida ekipaj a’zolarining ko‘rsatmalarini

bajaring va quyidagi qoidalarga amal qiling:

- birinchi navbatda qutqaruv kemalarida ayollar, bolalar,

jarohatlanganlar va qariyalarga joy beriladi;

- qutqaruv kemachasi yoki solga tushishdan oldin egningizga

ko‘proq issiq kiyim, ustidan qutqaruv nimchasini kiyib oling.

Iloji bo‘lsa, kemachaga ko‘rpa, qo‘shimcha kiyim, avariya

paytida foydalaniladigan radiopriyomnik, ichimlik suvi va oziqovqat

oling;

100

unda 5 metrdan ortiq bo‘lmagan balandlikdan og‘iz va burunni

bir qo‘lingiz bilan berkitib, ikkinchi qo‘lingiz bilan qutqaruv

nimchasi barini ushlagan holda sakrang;

- suvdagi har bir harakat issiqlik yo‘qolishiga sabab bo‘ladi,

shuning uchun faqat qutqaruv vositasi tomon suzing;

- qutqaruv vositasiga chiqqandan so‘ng cho‘kayotgan

kemadan kamida 100 metr masofaga suzish zarur.

Suvda bo‘lsangiz, hushtak chalib yoki qo‘llaringizni ko‘targan

holda signal bering.

Issiqlikni saqlash uchun iloji boricha kamroq harakat qiling.

Suvda havoga nisbatan issiqlikni yo‘qotish bir necha barobarga

tezlashadi. Shuning uchun hattoki iliq suvdagi harakat ham

faqat suv yuzasida qolishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Qutqaruv

nimchasida issiqlikni saqlash uchun hajmingizni kichraytiring,

qo‘llaringiz bilan ko‘krak qafasining yon tomonidan ushlang va

qovuqlaringizga suv kamroq tegishi uchun bo‘ksangizni

yuqoriroq ko‘taring. Bu usul sovuq suvda omon qolish

muddatini 50 foizga qadar ko‘paytiradi. Agar sizda qutqaruv

nimchasi bo‘lmasa, biron-bir suzuvchi narsani izlang va

qutqaruvchilar kelguniga qadar o‘sha narsaga osilib oling.

Chalqanchasiga yotib dam oling.

Qutqaruv vositasidagi harakat. Dengiz kasalliklari uchun

mo‘ljallangan tabletkadan iching. Tanangizdagi issiqlikni saqlash

uchun qutqaruv kemachasidagi boshqa jabrlanganlarga yaqinroq

joylashib oling, jismoniy mashqlar bajaring. Faqat bemorlar va

jarohatlanganlarga suv bering. Ochiq dengizda agar qirg‘oqqa

yetish yoki kema yo‘llariga chiqishning iloji bo‘lmasa, boshqa

qutqaruv kemasidagilar bilan birga kema halokati joyi yaqinida

bo‘lishga harakat qiling.

Oyoqlaringizni imkoni boricha quruq tuting. Ularni tez-tez

balandga ko‘tarib turing va shishib ketmasligining oldini olish

maqsadida harakatlantirib turing.

Transport vositalarida xafsizlik qoidalariga rioya qilish

Transport vositalari salonida odamlar oladigan jarohatlar

transport vositasi katta tezlikda keskin burilganda, tezlik birdan

101

o‘zaro to‘qnashuvi yoki to‘siqqa urilishi natijasida sodir bo‘ladi.

Jumladan, katta tezlikda kelayotgan transport vositasi keskin

tormoz berib to‘xtashi natijasida unda o‘tirgan odamga ta’sir

etadigan kuch bir necha barobar oshadi, masalan, odamning

og‘irligi 80 kg bo‘lsa, unga ta’sir etadigan kuch 1500 kg ga

yetadi. Uning qon tomirlarida kasallik bo‘lsa, tomirlar yorilib,

yuragi infarktga uchrashi yoki bosh miya qon tomirlari yorilib,

insult holatiga tushishi mumkin, bu esa, o‘z navbatida yo‘l

transport hodisasiga sabab bo‘ladi. Olimlarning aytishlaricha,

haydovchining yonidagi o‘rindiq «o‘lim kreslosi» deb ataladi,

chunki avtohalokat paytida bu o‘rindiqda o‘tirgan odamning

o‘lish ehtimoli haydovchiga nisbatan 7 barobar, orqa o‘rindiqda

o‘tirgan odamga nisbatan 5 barobar ko‘p bo‘ladi. Bu o‘rinda

transport vositasining tezligi katta ahamiyatga ega bo‘ladi. 50

km/soat tezlikda kelayotgan transport vositasi to‘siqqa urilganda

transport vositasi ichidan otilib chiqqan odamning jarohati

beshinchi qavatdan yiqilgan odam kabi, 80 km/soat tezlikda

esa, 15-qavatdan yiqilgan odamning olgan jarohati bilan teng

bo‘ladi. Respublikamizda haydovchi va fuqarolarning hayotini

himoya qilish maqsadida davlatimiz tomonidan qator qonun va

qarorlar qabul qilinganligiga qaramay, haydovchilar qonunni

buzib, o‘zlari va atrofdagilarning hayotini xavf ostiga solishadi.

Jumladan, haydovchi va yo‘lovchilar hayotini saqlash uchun

qo‘llaniladigan xavfsizlik kamari ishlab chiqarilib, joriy qilinganiga

100 yildan oshganiga qaramay, ko‘pchilik haydovchilar

uni pisand qilmaydi, uni taqishga beparvo bo‘ladi. Yaqinda

davlat tomonidan xavfsizlik kamarini taqmaganligi uchun

qo‘llaniladigan jarima qiymati oshirilganidan keyin ko‘pchilik

haydovchilar YPX, xodimini ko‘rib qolsalar vaqtinchalik

taqishadi. Xavfsizlik kamari esa, transport vositasi ichida

o‘tirgan furaqolar hayotini saqlashda eng maqbul vosita.

Olimlarning aniqlashicha, faqat 10 km/ soat tezlikda yuruvchi

transport vositasi to‘siqqa urilganda haydovchi o‘zining qo‘l va

oyoqlari yordamida shikastlanishdan saqlanishlari mumkin,

xolos. Agar transport vositasi 60 km/soat tezlikda to‘siqqa

urilsa, vazni 80 kg bo‘lgan odamning vazni 3 tonnaga teng

102

transport vositasining old oynasiga, rul sambaragiga, oldingi

shitga uriladi. Bunday holda odamning tirik qolishi amri mahol.

Uning hayotini faqat xavfsizlik kamarigina saqlab qolishi

mumkin. Yapon olimlarining ma’lumotlariga qaraganda,

xavfsizlik kamari har 100 ta halokatli yo‘l-transport hodisasining

75 tasida, Amerika olimlarining tadqiqotlariga ko‘ra esa,

ag‘darilib ketgan transport vositalarida har 100 ta yo‘lovchining

91 tasini hayotini saqlab qolgan. Xavfsizlik kamari muqarrar

o‘lim bilan yakunlanadigan avtohalokatlarda haydovchi va

yo‘lovchilarning yarmidan ko‘pini va boshqa avtohalokatlarda

90 foizgacha o‘limdan saqlab qoladi. Ayrim haydovchilar xavfsizlik

kamari avtohalokat chog‘ida transport vositasi portlaganda

haydovchining transport vositasidan chiqib ketishiga xalal berib,

uning halok bo‘lishiga sabab bo‘ladi deb hisoblaydilar. Ammo

olimlarning aniqlashicha, faqat, 0,03 foiz, ya’ni har 300

avtohalokatga uchragan transport vositasidan bittasi katta

tezlikda to‘siqqa urilganda yoki transport vositalari yuzma-yuz

to‘qnashganda yoki katta balandlikdan qulab tushganda portlar

ekan.

vositasining old oynasidan, orqani ko‘rish oynasidan, priborlar

turadigan shitdan va kabinaning boshqa qismlaridan jarohat

oladi.

1. Transport vositalari bilan bog‘liq halokatlarning kelib

chiqish sabablarini ayting.

2. Transport halokatlari yuz bermasligi uchun nimalarga

e’tibor qaratish lozim?

3. Dekompressiya vaqtida qanday harakat qilish kerak?

4. «Qattiq» qo‘nishda va undan keyin qanday harakat qilish

kerak?

olishi mumkin?

103

XI MAVZU. RADIATSIYA MANBALARI VA KUCHLI

TA’SIR ETUVCHI ZAHARLI MODDALARNING

ZARARLI TA’SIRI

Radioaktivlik hodisasi 1896-yilda fransuz olimi Anri

Bekkerel tomonidan kashf etilgan. Hozirgi paytda radioaktivlik

hodisasi fan, texnika, tibbiyot, sanoatda keng qo‘llanib

kelinmoqda. Shuningdek, tabiiy radioaktivlik xususiyatiga ega

bo‘lgan elementlar atrof-muhitda ham insonni o‘rab turadi.

Radioaktiv moddalar tirik organizmlarga ta’sir ko‘rsatib ularni

kuchli zararlash xususiyati bilan xavfli hisoblanadi.

Radiatsiya bu gamma nurlar va neytronlar oqimi bo‘lib,

uning manbalari sifatida radioaktiv moddalar, yadroviy texnik

qurilmalarni ko‘rsatish mumkin. Radiatsiyaning tirik organizmlarga

va atrof-muhitga o‘ta zaharli ta’sirini e’tiborga olib

mamlakatimizda ham aholi va hududlarning xavfsizligini

ta’minlash bo‘yicha tizimli ishlar amalga oshirilmoqda.

Jumladan, O‘zbekiston Respublikasining «Radiatsiya xavfsizligi

to‘g‘risida»gi 2000-yil 31-avgustda qabul qilingan qonuniga

asosan quyidagi ta’riflar belgilab qo‘yilgan.

sodir bo‘lgan halokat tufayli ommaviy radiatsion zararlanish

holati vujudga kelishi mumkin.

Radioaktiv avariya – uskuna nosozligi, xodimlarning xattiharakatlari

(harakatsizligi), tabiiy va texnogen xususiyatli

favqulodda vaziyatlar tufayli kelib chiqqan, fuqarolarning

belgilangan normalardan ko‘proq nurlanish olishiga yoki atrofmuhitning

radioaktiv ifloslanishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan

yoxud olib kelgan ionlantiruvchi nurlanish manbayi ustidan

boshqaruvning izdan chiqishidir.

Radioaktiv xavfsizlik – fuqarolar va atrof-muhitning ionlantiruvchi

nurlanishning zararli ta’siridan muhofazalanganlik

holati.

Ionlantiruvchi nurlanish – radioaktiv parchalanishda, yadroviy

evrilishlarda, moddadagi zaryadlangan zarralar harakati104

ning sekinlashuvida hosil bo‘ladigan hamda muhit bilan o‘zaro

ta’sir etish chog‘ida har xil qutbli ionlarni hosil qiladigan

nurlanish.

Ionlantiruvchi nurlanish manbayi – o‘zidan ionlantiruvchi

nurlanish chiqaruvchi yoki chiqarishga qodir bo‘lgan qurilma va

radioktiv modda.

Radiatsiyaning tabiiy va su’niy manbalari mavjud bo‘lib

tabiiy manbalarga radioaktiv moddalar va quyosh radiatsiyasini,

sun’iy radiatsiya manbalariga atom elektr stansiyalari, atom

reaktorlari hamda rentgen qurilmalarini kiritish mumkin.

Bugungi kunda Markaziy Osiyo mintaqasi mamlakatlarida

aholi xavfsizligini ta’minlashdagi yirik muammolardan biri

radiatsiya bilan zararlanish holatini nazorat qilish, radioaktiv

ifloslanishning oldini olishdan iborat. Uran qazib olish va uni

to‘yintirish natijasida paydo bo‘ladigan chiqindilar xavfli

ekologik vaziyatni vujudga keltirib, muayyan maydondagi yerlarni

yaroqsiz holatga olib kelmoqda. Shu bilan birga

hududning gidrologik holatini o‘zgartirib, yer, suv va atmosferani

hamda aholi va hayvonot olamini zararlamoqda.

Ma’lumotlarga qaraganda yer sharida 15 mln t uran

zaxiralari mavjud. Undan hozirgi kunga qadar 2,7 mln t dan

ortiq uran zaxiralariga ishlov berilgan. Sobiq ittifoq davrida

dunyoda ishlov berilgan barcha uran zaxiralarining 45 % shu

hududga to‘g‘ri kelgan. Bu uran zaxiralari Rossiya, Qozog‘iston

va O‘zbekiston Respublikalari hududlariga teng miqdorda

taqsimlangan.

Prezidentimiz I. Karimov XXI asr bo‘sag‘asida Respublikaning

iqtisodiy, siyosiy va ma’naviy hayotini keng tahlil etar

ekan, mamlakat va uning aholisiga tahdid solayotgan tashqi va

ichki, tabiiy va ekologik xavflarni atroflicha tahlil etib,

«Radiaktiv ifloslanish, ayniqsa katta xavf tug‘dirmoqda» deb

ta’kidlagan edi. Ya’ni Markaziy Osiyo davlatlari hududida

radiaktiv chiqindilar ko‘milgan maskanlar bilan bog‘liq

masalalar to‘la hal etilmagan. Ularning umumiy soni 44 ta

bo‘lib, turli radiaktiv chiqindilar hajmi 70 mln. m3ni, maydoni

1200 gani tashkil etadi. Mazkur maskanlarning eng xavflilaridan

10 tasi asosan, Qirg‘iziston va Tojikiston hududlarida joylashgan

105

Moylisuv, Oqtuz, Sumsar, Shakaftor, Qadamjoy, Haydarkon,

kunda ulardan kelib chiqadigan xavflarning oldini olish, mamlakatimiz,

ayniqsa, Andijon viloyati aholisiga zarar yetkazmaslik

uchun katta ishlar qilinmoqda. Qirg‘izistonning O‘zbekistonga

chegaradosh hududida joylashgan Moylisuv yadro chiqindilari

qabristoni dunyodagi eng xavfli 10 talik hududlardan biri

hisoblanadi. Agarda sel yoki surilmalar natijasida bu chiqindilar

O‘zbekiston hududiga tushsa 1,5 milliondan ortiq kishining

hayot faoliyatiga xavf tug‘dirishi mumkin.

Bugungi kunda qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarini

uzoq muddat saqlash masalasi muhim ahamiyatga ega.

Radiatsiyadan ushbu mahsulotlarning saqlash muddatlarini

uzaytirish maqsadida ham qo‘llanmoqda. Bu esa o‘z navbatida

inson organizmiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Jumladan:

radiatsiyadan nurlanish mahsulotlarning sifatiga salbiy ta’sir

ko‘rsatadi, inson organizmi uchun muhim bo‘lgan B,C,D,E

vitaminlarining yo‘qotilishiga olib keladi, mahsulotda toksikologik

zaharli moddalar paydo qiladi, ularda yashovchan,

kuchli bakteriyalar miqdorining ortishiga olib keladi, chunki

radiatsiya zaif bakteriyalarni o‘ldiradi, kuchlilari esa yashab

qoladi.

Tabiiy va texnogen favqulodda vaziyatlar natijasida atom

salbiy oqibatlari haqida so‘z ketganda yadroviy energetikaning

rivojlanish davridan beri, ya’ni 1957-yildan, to‘rtta eng katta

atom elektrostansiya (AES)larda avariya sodir bo‘lgan. Bular

1957-yilda Buyuk Britaniyaning Vindskeyl shahrida, 1979-yilda

Amerika Qo‘shma Shtatlarining Tri-Mayl-Aylen shtatida, 1986-

yilning 26 aprelda sobiq ittifoqning Chernobil shahrida hamda

2012-yil Yaponiyadagi Fukusima AESida sodir bo‘lgan

halokatlardir.

Chernobil shahrida joylashgan AES ning to‘rtinchi blokidagi

reaktorning portlashi oqibatida portlash joyida juda ko‘p

odamlar halok bo‘lgan, shu yerda bo‘lgan o‘t o‘chiruvchilar va

tibbiyot xodimlari 100 dan 1600 BERgacha nurlanish olganlar.

Radiatsiya changi Rossiya, Belorussiya, Ukraina va Yevropa

106

davlatlari bo‘ylab tarqalgan. Favqulodda vaziyatlar vazirligi

aholini evakuatsiya qilishga ulgurishgan.

Mahalliy hokimiyatning sustkashligi tufayli kechroq

evakuatsiya qilingan minglab aholi 300 BERdan ko‘p nurlanish

olganlar.

Odamlarni yuzaga kelgan xavf oldida dovdirab kolmaslikka,

kerak vaqtda aniq va tez harakat qilishga, qutqarish ishlarini

unumli o‘tkazishga imkon beradi.

Kompyuter, uyali aloqa vositalari, maishiy uy jihozlardan

foydalanishda ham ma’lum qoidalarga amal qilish, xususan

kompyuter oldida juda ko‘p o‘tirib qolmaslik, uyali aloqa vositalarida

tanaffussiz uzoq gaplashish, maishiy elektr jihozlaridan

foydalanganda e’tiborli bo‘lish zarur. Tibbiy rentgen apparatiga

tushish vaqt me’yorlariga amal qilish kerak.

Quyosh radiatsiyasi insonga halokatli ta’sir ko‘rsatishi

mumkin. Lekin biz yashab turgan yer sharini o‘rab turgan ozon

qatlami quyoshdan kelayotgan nurlarning to‘g‘ridan to‘g‘ri yer

yuzasiga tushmasligini ta’minlaydi. Ya’ni quyoshdan kelayotgan

nurning bir qismini atmosfera qobig‘i qaytaradi. Bir qism

infraqizil nurlar atmoferadan o‘tib fazoda yo‘q bo‘lib ketadi.

Infraqizil nurlanishning bir qismi issiqxona gazlari molekulalari

tomonidan yutiladi va qayta nurlanadi. Buning natijasida yer

yuzasi va atmosferaning quyi qatlamlari haroratining ortishi

amalga oshadi. Agarda quyosh nurlari yer yuzasiga to‘g‘ridan

to‘g‘ri tushganda insoniyatning hayotiga bir zumda chek qo‘yilgan

bo‘lar edi.

Radiatsiya manbayi ta’siridan masofa, vaqt hamda modda

yordamida himoyalanish mumkin. Ya’ni siz radiatsiya manbasi

yonida qancha kam o‘tirsangiz shuncha kam miqdorda nurlanish

olasiz.

kam miqdorda ta’sirlanasiz. Agar siz manbadan 1 metr masofada

turganingizda 1000 rentgen nurlanish bo‘lsa, 5 metr

masofaga uzoqlashsangiz nurlanish 40 rentgenni tashkil qiladi.

Siz bilan radiatsiya manbasi o‘rtasida qancha ko‘p va zich

miqdorda ashyo, modda hamda jihozlar bo‘lsa ular shuncha

107

ko‘p miqdordagi radiatsiyani o‘ziga yutadi. Shuningdek,

shamollatib turish, uy qurayotganda radiatsion xavfsiz qurilish

ashyo va jihozlaridan foydalanishga e’tibor berish ham muhim

hisoblanadi.

Ma’lumki, o‘zidan nur tarqatish va odam organizmida «o‘tkir

nur kasalligi», deb nomlanadigan kasallikni vujudga keltirishi

mumkin bo‘lgan radioaktiv moddalar xalq xo‘jaligining bir qator

sohalarida turli maqsadlar uchun ishlatilib kelinmoqda.

Radioaktiv moddalarni saqlash, to‘g‘ri ishlata bilish va qayta

ishlash jarayonlarida xavfsizlik texnikasiga rioya etilmasa, atrofmuhitning,

o‘simliklarning radioaktiv zararlanishiga,

odamlarning va mavjudotlarning halok bo‘lishiga olib keladi.

Inson «o‘tkir nur kasalligi»ga chalinishi uchun birvarakayiga 100

rentgen nurlanish olishi kerak. Ammo inson nurlanish

jarayonini umuman sezmasligi mumkin. Nurlanish miqdori

ortgani sayin kasallik kechishi ham og‘irlashadi. «O‘tkir nur

kasalligi» da insonning barcha a’zolari zararlansada, markaziy

asab tizimi, qon yaratish tizimi hamda oshqozon-ichak yo‘li

yanada kuchliroq xastalanadi. Zararlangan kishida umumiy

holsizlanish, ko‘ngil aynishi, bosh og‘rig‘i, tana harorati

ko‘tarilishi, ishtaha yo‘qolishi, uyqusizlik, qorin sohasida kuchli

og‘riq kuzatiladi.

Zaharlanish, deganda, organizmga tashqi muhitdan zaharli

moddalarning ta’sir etishi natijasida kelib chiqadigan patologik

jarayon tushuniladi. Bunday zaharli moddalarga sanoat va

oilada ishlatiladigan turli xil kimyoviy birikmalar, ayrim hayvon

va o‘simliklar hosil qiladigan bakteriyalardan ajralib chiqadigan

moddalar, dori- darmonlar va boshqalar kiradi. Organizmga

kiradigan zaharlarning ta’sir tezligi, miqdori va kuchiga qarab

o‘tkir, o‘rta va surunkali zaharlanishlar bo‘ladi.

Zaharlanishlar ataylab, tasodifan, dori-darmonlardan, kasbsohasida

ham yuz berishi mumkin. Ko‘pincha doridarmonlardan

zaharlanish undan keyin maishiy kimyoviy

moddalardan, so‘ng oziq-ovqat mahsulotlari, keyingi o‘rinda

esa zaharli o‘simliklar va hayvonlar orqali zaharlanish turadi.

108

terapevtik chora-tadbirlar o‘z vaqtida ko‘rilsa, zaharning og‘ir

oqibati tezda bartaraf etiladi. Zotan, bemorga zaharlangan

joyning o‘zida yoki shifoxonada tez yordam ko‘rsatish g‘oyat

muhimdir.

Kechiktirib bo‘lmaydigan yordam berishda quyidagilarga

e’tibor berish lozim:

1) tanaga zahar tushishini to‘xtatish;

2) qonga hali so‘rilmagan zaharni tanadan chiqarib

tashlash;

3) zaharni zaharsizlantirish yoki uning so‘rilishini to‘xtatish;

4) so‘rilgan zaharni antidotlar (zaharga qarshi dorilar)

yuborib, zararsizlantirish;

5) tananing muhim hayotiy faoliyatlarini saqlashga harakat

qilish.

Zaharlangan kishidan va atrofdagilardan zaharlanish

qayerda zaharlanish sodir bo‘lgani, qanday yo‘l va qancha zahar

tanaga kirganini aniqlash kerak bo‘ladi.

Zaharlanishni aniqlashda zaharlanish belgisi va qusiq

modalarini, oshqozonni yuvishdan chiqqan suvlarini, qon,

siydik nafas olganda chiqarilayotgan havoni analiz qilish muhim

ahamiyat kasb etadi. Shuningdek, zaharning hidiga ham

ahamiyat berish zarur. Zaharning tanaga tushish yo‘li aniqlansa,

uning tarqalishini to‘xtatish oson bo‘ladi. Agar, u tanaga havo

orqali kirgan bo‘lsa, bemorni tezda zaharlangan atmosfera

muhitidan olib chiqish va kiyimlarini yechish kerak, chunki ular

qo‘shimcha zahar manbayi bo‘lishi mumkin. Hamma davolash

muolajalari zaharlanmagan yerda o‘tkazilishi lozim, aks holda

zaharlangan joyda yordam ko‘rsatish, bemor ahvolini

og‘irlashtiribgina qolmay, balki yordam beruvchilar uchun

xavflidir. Agar zahar teriga tushgan bo‘lsa, uni tezda suv bilan

sovunlab yuvish kerak, yoki paxta bo‘lagi bilan olib tashlash,

so‘ngra suv bilan yuvish zarur.