Yong‘inning shikastlovchi omillari

Yong‘in paytida kishini shikastlovchi qator omillar paydo

bo‘ladi. Bulardan ayrimlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Ular:

- alanga va yuqori harorat;

- kislarodning past konsentrasiyasi;

- yonish jarayonining zaharli mahsulotlari;

- yong‘in paytida ajralib chiqayotgan tutunning ko‘rish

maydonini chegaralashi;

- bino, inshoot va konstruksiyalarning qulab tushishi hamda

vayron bo‘lishi;

- portlashlar.

Yong‘in asosan havo yetarli bo‘lmagan diffuzion yonish

bilan birga kechadi. Shu sababli ham tutun tarkibida doimo

kislorod bo‘ladi. Bundan tashqari tutunda uglerod oksidi,

vodorod angidridi, azot oksidi, spirtlar, aldegidlar, kislotalar va

boshqalar bo‘ladi.

15

Tutun gazlari odamlar hayoti uchun xavf tug‘diradi. 4,5 %

hayot uchun xavfli hisoblanadi, 10 %li konsentratsiyasi tezlik

bilan o‘limga olib keladi. Uglerod oksidi (CO2)ning 0,5%li

konsentratsiyasida bir necha daqiqa nafas olinganda o‘lim

hodisasi sodir bo‘ladi. Yong‘in vaqtida CO2ning konsentratsiyasi

yerto‘la va yopiq xonalarda o‘limga olib keluvchi miqdordan

anchagina ko‘proq bo‘ladi.

Hayotda ko‘plab uchrab turgan holatlardan biri o‘z-o‘zidan

yonib ketish hisoblanadi. Bunda ayrim predmetlar yuz bergan

kimyoviy reaksiyalar natijasida ichki va tashqi omillar sabab

yona boshlaydi. Masalan, oddiy issiq suv yoki bug‘ quvuri

issiqlik manbayi rolini o‘ynashi va gazlama, qog‘oz, yog‘och

buyumlar o‘z-o‘zidan yonib ketishi uchun yetarli bo‘lishi

mumkin. Quvurlardagi suv harorati issiqligi 150°C gacha yetishi

mumkinligini unutmaslik zarur.

Ko‘pincha ko‘mir, torf, xas-xashak yoki paxta, o‘ramdagi

to‘l, sellofan va sellyuloid, qog‘oz yonib ketishi mumkin. Torf

va qo‘ng‘ir ko‘mirning o‘z-o‘zidan yonib ketish harorati 50-

60°C, paxtaniki 120°C, qog‘ozniki - 100°C, linoleumniki - 80°C

ga teng.

havo va boshqa oksidlovchilar bilan oddiy sharoitlarda

kimyoviy reaksiyaga kirishib, ularning yona boshlashi uchun

yetarli issiqlik ajratishiga ham bog‘liq. Masalan, fosforning

havoda, oson yonib ketuvchi suyuqliklar bilan margansovka

birikkanda, yog‘och qipiqlari kislotalar bilan birikishida o‘zo‘

zidan yonib ketish hodisalari kuzatiladi.

Turar joylarda va ishlab chiqarish korxonalarida yong‘in kelib

chiqishining sabablari turlicha. Ishlab chiqarish korxonalarida

yong‘in ko‘pincha texnologik asbob-uskunalar, elektr asbobuskunalarning

nosozligidan, xodimlarning olov bilan ehtiyotsiz

muomalasi va yong‘in xavfsizligi qoidalarining buzishlaridan kelib

chiqadi.

Texnologik uskunalarni loyihalash va ulardan foydalanishda

muhandis-texnik tadbirlarni amalga oshirish, shuningdek, yong‘

in xavfsizligi qoidalariga amal qilish yong‘inning oldini oladi.

16

Yong‘in va portlash hodisasi bir-biridan ajralmas. Ayrim

portlash sodir bo‘ladi.

Biz har kuni foydalanadigan, usiz hayotimizni tasavvur

ham eta olmaydigan, e’tibor ham bermaydigan ayrim narsalarni

o‘t olgan paytida qancha issiqlikka ega bo‘lishini bir tasavvur

etaylik. Gugurt cho‘pini uning sirtiga urib uchqun hosil qilgandagi

issiqlik - 750-860°C.

sigaret yoqishdagi uchquni – 700-750°C

sham – 640-940°C,

yog‘och uchquni – 850-1000°C,

benzinli o‘t oldirgich (zajigalka) o‘t olishi 1200-1300°C ni

tashkil etadi.

Yong‘in bilan bog‘liq hodisalarning oldini olish insonning

o‘ziga bog‘liq ekanligini unutmaslik lozim. Buning uchun uy va

ish sharoitida quyidagilarga e’tibor berishning o‘zi kifoya. Ular:

- uyda yonib turgan gaz asbobini nazoratsiz qoldirmaslik;

- yasama pechkalardan foydalanmaslik;

- gazni nostandart shlang orqali ulamaslik;

- mo‘rilarni vaqtida tozalab turish;

- xonani gaz plitalari orqali isitmaslik;

- buzuq elektr asboblaridan foydalanmaslik;

- gaz plitalari ustida yuvilgan kiyim-boshqalarni quritmaslik;

- gaz isi sezilayotgan xonada gugurt yoqmaslik, uchqun chiqaradigan

boshqa vositalardan foydalanmaslik hamda nosozligi

haqida gaz ta’minoti xizmatiga vaqtida murojaat qilish;

- gugurt va boshqa o‘t oldiruvchi jihozlarni bolalar qo‘liga

tushib qolishini oldini olish;

-sigaretani belgilangan joyda chekish;

- yotish joyida, uyda mast holda sigareta chekmaslik va

boshqalar.

lozim. Olovni o‘z vaqtida o‘chirish, ya’ni zudlik bilan unga

qarshi borish va uning manbasini yo‘q qilish juda katta

talofatlarning oldini olishi mumkin. Bu esa kishidan

17

chaqqonlik, dovyuraklik, tezda fikrlay olish, vaziyatni baholay

- alangani o‘chirishning iloji bo‘lsa, uni o‘chirgan yaxshi.

Imkon bo‘lmasa, bunda uning tarqalish maydonini

kamaytirishga va olovni yonuvchi materialar yo‘q joyga

«haydash» ga harakat qilish kerak;

- imkoniyat bo‘lsa yo‘laklarda, tomda, yerto‘lada harakat

qilganda arqonlardan foydalanish lozim, shunda siz orqaga

qaytish yo‘lini osongina topa olasiz, chunki tutun, gaz hidi sizni

adashtirishi, ko‘rish qobiliyatingizni susaytirishi mumkin;

-o‘tni o‘chirib bo‘lmasa, sekin-asta chekinish, biroq o‘tni

nazorat ostida ushlab turish kerak;

-yonish manbayi yo‘q qilingach, boshqa joylarni tekshirib

chiqish kerak bo‘ladi;

- binolarni qulab tushishi ehtimolligini ham unutmaslik

kerak;

-yonayotgan binodan chiqib ketishni imkoniyati bo‘lmasa,

berkitish kerak, u yerda tutun kam va kislorod ko‘proq bo‘ladi

(burchaklarda), tutun va zaharli gaz olovdan ham xavfliroqdir;

-eng muhimi vahimaga tushmaslik lozim, o‘ylab qilingan

harakat hayotingizni saqlab qolish uchun ko‘proq imkoniyat

yaratadi.

Yong‘in yoki boshqa favqulodda vaziyatlar yuz berganda,

o‘quvchi-talabalar hamda boshqa ishlovchi xodimlarni zudlik

bilan binodan olib chiqish uchun har binoda, shuningdek, har

bir qavatda evakuatsiya chizmasi bo‘lishi kerak. Ushbu chizmada

har bir xonadagilarning harakat yo‘nalishi hamda zaxiradagi

chiqish eshiklari ko‘rsatilgan bo‘ladi. Shuni alohida ta’kidlash

joizki, derazalari maxsus temir panjaralar bilan jihozlangan har

qanday xona, sinf xonalari ichida lom yoki shunga o‘xshash

asbob-uskunalar bo‘lishi lozim.

Ish joylarida, o‘quv muassasalarida, agar bino ko‘p qavatli

bo‘lsa har bir qavatda yong‘inga qarshi kurash uchun yong‘in

shlanglari va uni ishlatishga mo‘ljallangan, doimiy suv bilan

18

ta’minlangan yong‘inga qarshi suv quvurlari, jo‘mraklari va

tugatishga qaratilishi lozim. Agar yong‘in gazdan chiqqanda gaz

oqimini berkitish, elektr manbalaridan chiqqanda uning

manbasini o‘chirish kerak. Elektr manbalarini o‘chirmasdan

suvdan foydalanib bo‘lmaydi, chunki, suv elektr toki o‘tkazish

xususiyatiga ega. Shu sabab u inson hayotiga xavf tug‘dirishi

mumkin.

Yong‘in chiqqanda kishi nafas yo‘llari orqali tutun va

boshqa yonuvchi mahsulotlardan ajralib chiqayotgan gazlar

organizmga tushishi va kishini zaharlashi mumkin. Shu sabab,

yong‘in bo‘lganda imkon qadar nafas yo‘llarini himoya qilish

muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, odam organizmiga

kirayotgan gaz o‘zining zaharli moddalari bilan qonga so‘riladi

va u orqali inson organizmini ishdan chiqaradi.

Chunki, ayrim qurilish materiallaridan ajralib chiqayotgan

zaharli gaz oddiy kislorodga nisbatan inson organizmiga tez

so‘riladi va shikastlaydi. Birgina plastik materiallar yonganda

undan ajralib chiqayotgan gaz kislorodga nisbatan qonga 200-

300 barabar tez so‘riladi. Shu narsani unutmaslik kerakki,

tutunning ajralib chiqishi insonning ko‘rish qobiliyatini

pasaytiradi.

Birlamchi o‘t o‘chirish vositalari ichida eng faol bo‘lgan

vosita bu yong‘in o‘chirgichlardir. Shuning uchun ham

yong‘inlarni boshlang‘ich davrida uni bartaraf etishda yong‘in

o‘chirgichlarning ahamiyati katta.

Tajribalarda yong‘in o‘chirgichlarni amalda qo‘llash,

yong‘in xavfsizligi xizmatida bebaho ahamiyatga egaligi

tasdiqlangan. Sanoatning ko‘plab sohalarida yong‘in xavfining

ortib borishi, vatanimizda va chet davlatlarda yong‘in

o‘chirgichlarning sifatini yaxshilash, sonini yanada ko‘paytirish,

hamda yong‘in o‘chirgichlarga xizmat ko‘rsatuvchilarni, ulardan

foydalanuvchilarni o‘rgatishni yanada yaxshilash, foydalanish

tarmoqlarini kengaytirish masalalarini hal etishni talab etmoqda.

19

Yong‘in o‘chirgichlar yong‘inning boshlang‘ich davrida,

yetib kelguncha qisqa vaqt ichida o‘chirish qobiliyatiga ega

ekanligi tajribada aniqlangan.

2-rasm. OP-10 rusumli dastakli kukunli yong‘in o‘chirgichlari

Hozirgi vaqtda kimyoviy-ko‘pikli, havo-ko‘pikli, karbonat

angidridli, kukunli kabi yong‘in o‘chirgichlar mavjud.

Yong‘in o‘chirgichlarning asosiy vazifasi yonish o‘chog‘ini

havodan cheklash (ko‘pikli), kislorodni yonmaydigan gazlar bilan

aralashtirish (karbonat-angidridli va kukunli), yonish o‘chog‘

i haroratini pasaytirish (suv, ko‘pik), alangadagi kimyoviy

reaksiya tezligini to‘xtatish (kukunli)dan iborat.

Yong‘in o‘chirgichlardan yanada samaraliroq foydalanish

uchun quyidagilarni bilish zarur:

1. Yong‘in o‘chirish vositasini bekorga sarflamaslik uchun

o‘t o‘chirgichni yonayotgan joyga yaqin joyda ish holatiga

o‘tkazish kerak.

2. Tez harakat qilish kerak, chunki yong‘in o‘chirgich qisqa

vaqt davomida ish holatida bo‘ladi (ko‘pincha 60-80 soniya,

karbonat – angidridli - 25-45 soniya, kukunli 10-15 soniya).

3. Qattiq modda va predmetlarni ko‘pikli o‘t o‘chirgichlar

yordamida o‘chirganda, yong‘in alangasi kuchli bo‘lgan joyga

20

oqimni to‘g‘rilash va asta-sekin alangani yuqoridan pastga tomon

4. Yonayotgan suyuqlikni chetidan o‘rtasiga tomon, astasekinlikda

ko‘pik bilan qoplash orqali o‘chiriladi.

Yonayotgan moddalarni kukunli yong‘in o‘chirgichlar yordamida

o‘chirganda yonish maydoni yuzasini kukun bilan qoplash

lozim. Ko‘pikli o‘t o‘chirgich (OR-5) 1m. maydondagi

o‘tni o‘chirish uchun mo‘ljallangan. U sig‘imi qariyb 10 litr o‘t

uchirish zaryadi bir silindr shakldagi idishdan iborat. O‘t

o‘chirgichni shaylash uchun uning dastasini bosib, ko‘pik

oqimini yonish o‘chog‘iga yo‘naltirilgan holda ko‘pik tugaguncha

ushlab turish lozim. Karbonat kislotali o‘t o‘chirgich

(OU-2) turli yong‘inlarni bartaraf etishga mo‘ljallangan. Uning

sirt tarafi po‘latdan yasalgan bo‘lib, ustida buraydigan jo‘mragi

bor. U suyuq holdagi ko‘mir (karbonat) kislotasini saqlab turish

uchun xizmat qiladi. O‘t o‘chirgichni harakatga keltirish uchun

iloji boricha yonish o‘chog‘iga olib boriladi, trubka og‘zi o‘tga

qaratiladi. Buragichni soat miliga qarshi yo‘nalishda burash

lozim.

3 metrda bo‘ling. O‘chirgichni yonib turgan joyga yo‘naltirib,

dastagini bosing. Asta harakat bilan o‘t chiqqan maydonni to‘la

qoplang. O‘chirgich ichidagi modda bug‘idan nafas olmaslikka

harakat qiling.

Ichki o‘t o‘chirish jo‘mraklari bino ichidagi yong‘inni

o‘chirishga mo‘ljallangan. Uni ishga solish uchun yong‘inga

qarshi shkafchani eshigini ochib, yong‘in o‘chirish dastasini

jo‘mrakka birlashtirib, buragichni soat miliga qarshi burab, suv

oqimi yong‘in o‘chog‘iga yo‘naltiriladi. Bino ichidagi issiqlikdan

saqlanish uchun sirtqi kiyimlar va to‘shaklarni namlab boshga

yopiladi. Xonadagi achchiq tutundan yer bag‘irlab harakat qilib

qutulish mumkin.

Yonayotgan odamga yordam. Yong‘indan yonayotgan odamga

eng birinchi yordam, uni yerga dumalatish (yiqitish kerak).

Chunki, olov yuqoriga intiladi. U kishini nafas olish, ko‘rish va

yuz qismlarini, shuningdek, tananing katta qismini jarohatlashi

mumkin. Yiqilgan odamning yonayotgan tomoni tepaga qili21

nadi. Aynan shu qismdagi olovni o‘chirishga harakat qiling.

Buning uchun turli usullardan, ya’ni qo‘lingizda mavjud bo‘lgan

narsalardan foydalanish mumkin. Suv bo‘lsa suv sepish,

material bo‘lsa, u bilan olovni o‘chirish (bunda kiyim –

boshdan ham foydalansa bo‘ladi). Shundan so‘ng unga tibbiy

yordam ko‘rsatish lozim. Avvalo kishining nafas olishi, ko‘z va

yuz qismining jarohatini tekshirib ko‘rish kerak. Yuz qismiga

jarohat yetmagan, nafas olishi qiyinlashmagan bo‘lsa, darhol

tananing yongan joyiga yordam ko‘rsatish zarur.

1. Olov va yong‘in nimasi bilan farq qiladi?

2. Yong‘inning kelib chiqish sabablarini ayting.

3. Yong‘inning zararlovchi omillariga nimalar kiradi?

4. Yong‘inga qarshi kurashda nimalarga e’tibor qaratish

kerak?

ta’minlash ishlari qanday yo‘lga qo‘yilganini o‘ylab ko‘ring.

6. Yong‘in xavfsizligini ta’minlashda o‘zingiz qanday

ishlarni odat tusiga kiritgansiz?

22

III MAVZU. KUNDALIK HAYOTDA MAISHIY UY

JIHOZLARIDAN TO‘G‘RI FOYDALANISH

Insonning kundalik turmushi turli xil voqealar va hodisalarga

boy. Ayniqsa, hozirgi kunda inson tomonidan yaratilgan

o‘ziga xos texnosfera uning hayotini yaxshilashga, og‘irini yengil

qilishga qaratilgan bo‘lsada, biroq, ulardan foydalanish hamda

saqlash paytida o‘ziga xos bir muammolar paydo bo‘layotgani,

baxtsiz hodisalar, shuningdek, insonni og‘ir oqibatlarga olib

kelishi bilan birga iqtisodiy yo‘qotishlarga ham sabab

bo‘layotgani sir emas. Insonning kundalik turmush tarzini usiz

tasavvur qilib bo‘lmaydigan ko‘pgina maishiy xizmat ko‘rsatish

jihozlaridan foydalanishni bilish, ularni o‘z me’yorlarida

ishlatish, texnik yo‘riqnomalariga qat’iy amal qilish turli xil

xavflarning oldini olishda muhim o‘rin egallaydi.

Elektrdan kuyish

Elektrdan kuyishning oldini olish uchun quyidagi

tavsiyalarni bajaring:

-elektr uskunalardan hech qachon suv yaqinida

foydalanmang;

-eskirgan elektr shnurlarni tashlab yuborish yoki ta’mirlash

kerak;

-uyda kichkina bolalar bo‘lsa, elektr rozetkalarni ulardan

Elektr toki odam tanasi orqali o‘tar ekan, uni qizdiradi, bu

esa kuyishga olib kelishi mumkin. Bunda jabrlanuvchining

elektr toki kirgan va chiqqan joylarida jarohat ko‘rinadi. Bu

kuyik ko‘rinishdan ahamiyatsizga o‘xshasa-da, aslida ancha

og‘ir bo‘ladi, chunki ichki to‘qimalar jiddiy jarohatlangan

bo‘lishi mumkin. Elektrdan kuyish, odatda, chuqur bo‘ladi.

Elektr toki urishi, kuyishdan tashqari boshqa muammolarni

ham yuzaga keltiradi. Elektr toki yurak aritmiyasini keltirib

chiqarishi va hatto yurak to‘xtashiga ham olib kelishi mumkin.

Jabrlanuvchining nafas olishi ham to‘xtashi mumkin.

Elektr shikastlanishlar belgilari va alomatlari

-To‘satdan qarsillagan tovush eshtilishi yoki yorug‘lik

chaqnaganday bo‘lishi.

23

-Jabrlanuvchining yaqinida usti ochiq elektr toki manbayi

-Jabrlanuvchi behush holatda bo‘lishi.

-O‘zini g‘alati tutishi.

-Teri ustida aniq kuygan joylar uchrashi.

-Nafas olishi buzilishi.

-Tomir urishi zaif, aritmik yoki umuman bilinmasligi.

-Odatda, qo‘l panjalari va oyoq kaftlarida uchraydigan,

elektr zaryadi kirgan va chiqqan joylar.

Doimo birinchi yordam ko‘rsatish tamoyillariga amal qiling.

Maxsus yordam ham ko‘rsating.

1. Elektr manbayi uzib qo‘yilganiga amin bo‘lmasangiz,

elektr tokidan jabrlangan odamga hech qachon yaqinlashmang.

Agar hodisa sodir bo‘lgan joyda elektr uzatish liniyasi simlari

yotganini ko‘rsangiz, o‘t o‘chirish komandasi yoki elektriklar

brigadasi kelishini kuting. Agar usti ochiq sim avtomobil korpusida

yotgan bo‘lsa, odamlarga mashinada o‘tirishni maslahat

bering.

yoki yurakning to‘satdan to‘xtashi belgilarini diqqat bilan

kuzating.

3. Ikkilamchi ko‘zdan kechirishda chiqish jarohatini ko‘zdan

kechirishni unutmang: doimo ikkita kuyikni izlang. Kuygan

joyga stiril bog‘lam qo‘ying.

Ana shunday oddiy choralarni ko‘rish shikastlangan kishining

hayotini saqlab qolishga yordam beradi.

1. Kundalik maishiy uy jihozlaridan foydalanish qoidalarini

ko‘rsating.

2. Maishiy elektr jihozlaridan foydalanganda nimalarga

e’tibor qaratish lozim?

3. Gaz uskunalari va jihozlaridan foydalanganda qanday

qoidalarga rioya qilish zarur?

4. Kundalik hayotda uyni isitish jihoz(isitgich)laridan foydalanganda

qanday xavflar yuzaga kelishi mumkin?

24

IV MAVZU. YONG‘INDAN SHIKASTLANGANDA

Kuyish, deb to‘qimalarning yuqori harorat ta’siri natijasida

shikastlanishiga aytiladi. Etiologik holatiga ko‘ra termik,

kimyoviy nur hamda elektr ta’sirida kuyishlar ajratiladi. Termik

kuyishlar shikastlanishlar ichida eng ko‘p tarqalgan. Bu

kuyishlar to‘qimalarga yuqori harorat ta’sir etganda ro‘y beradi.

Haroratning miqdoriga kuygan joyning o‘rni, chuqurligi hamda

shikastlangan kishining yoshiga qarab ba’zan yengil, ba’zan

og‘ir kechib, bemor ahvolini og‘irlashtiradi va hayotiga xavf

soladi.

xarakterlanadiki, bunda eng baland harorat 100 gradusdan

oshmaydi. Ularning intensivligi, ta’sir muddati uncha katta

bo‘lmaydi, shuning uchun ham bu hollarda yuza kuyishlar ro‘y

beradi (I, II, III darajali). Bu kuyish ko‘pincha sirkulyar holatida

bo‘lmaydi, u ko‘pincha tananing old tomonida bo‘lishi

mumkin (qorinda, chotda, oyoqda). Kuyish darajasi uncha

katta bo‘lmay, u 3-10 %ni tashkil etadi.

Issiq bug‘dan kuyganda jarohat kamdan kam hollarda teri

ichiga o‘tadi, teri yuzasida esa uning sathi katta (60 %gacha va

undan ortiq) bo‘ladi. Kuyishlar yana issiq kleysimon va

yopishqoq moddalardan ham bo‘lishi mumkin (masalan, issiq

yelimdan, bitum va boshqalar). Issiq massalar badanga yopishib

qolib, uzoq muddat davomida jarohatning tubiga yomon ta’sir

qiladi.

Yong‘indan kelib chiqadigan kuyishlar eng og‘ir kuyishlardan

oqibatida (ba’zan tez yonadigan suyuqliklarga namiqqan)

jarohatning tarqalishi va ichkariga o‘tib ketishi kuchayadi.

Erigan metalldan kuyishlar chuqur kuyishlardan bo‘lib,

(III-IV darajali), bunda faqatgina teri emas, teri osti qavatlari

(teri osti biriktiruvchi to‘qimasi, paylar, mushaklar va hatto

suyaklar) ham kuyadi. Bunday kuyishning yoyilib ketishi

25

cheklangan holda bo‘ladi, shuning uchun ham kuyish kasalligi

kuyishlar (kontaktli kuyishlar) kuyishning boshqa ko‘rinishlari

ichida ajralib turadi.

Kuygan joydagi to‘qimaning patalogoanatomik o‘zgarishlari,

zararlanish chuqurligiga qarab kuyish darajasi 4 xil bo‘ladi:

I darajali kuyish – bunda teri qizaradi (giperemiya), shishadi,

qattiq og‘riydi; II darajali kuyishda sariq suyuqlik yig‘ilgan

pufakchalar paydo bo‘ladi. Agar pufakchalar yorilgan bo‘lsa,

barmoq bilan bosganda to‘q pushti rangli suyuqlik chiqib, teri

yuzasi qattiq og‘riydi.

III darajali kuyish esa teri nekrozi bilan ifodalanadi. III (a)

darajali kuyishda ham II darajali kuyishda bo‘lganidek,

pufakchalar hosil bo‘ladi, faqat undagi suyuqlik gemogragik

tusda bo‘ladi. Pufaklar yorilganda ularning tagi ko‘pincha och,

ba’zan och pushti rangda, bosganda esa ajralib chiqqan suyuqlik

rangsiz bo‘lmaydi. Og‘riqni sezish keskin kamayadi.

III (b) darajali kuyish terining butun qatlamini chuqur

shikastlaydi. Bunda odatda, quruq qalin, sariq qo‘ng‘ir rangli

qasmoq hosil bo‘ladi, ba’zida teri osti venasida tromb hosil

bo‘lishi kuzatiladi, og‘riq sezilmaydi.

IV darajali kuyishda terining butun qavati va teri osti

to‘qimalari kuyadi, ba’zan kuyish suyakkacha tarqaladi. Bunda

avvalgidek qalin qasmoq yuzaga keladi.

Kattalarda kuygan teri sathi 25–30 % bo‘lganda va chuqur

kuyish 10 %dan ortiq bo‘lganda, amalda doimo sezilarli

umumiy buzilishlar bilan kechib, u birlashgan tushuncha bilan

«kuyish kasalligi» deb tushuniladi. Bolalarda ayniqsa 2–3

yoshgacha, ozgina kuygan joyi bo‘lsa ham «kuyish kasalligi»

alomatlari taraqqiy etadi. Nafas a’zolarining shikastlanishi (issiq

havo yoki bug‘ bilan) kuyish kasalligini og‘irlashtiradi.

Kuyishda bo‘ladigan shok holati 24–72 soatgacha davom

etadi. O‘tkir kuyish toksemiyasi – bu kuyishning 2-bosqichi

hisoblanib, u 2–3 sutkadan to 14–15 sutkagacha davom etadi.

Bu davr organizmning zaharlanishi bilan ifodalanadi. Kuyishda

qonda zaharli moddalar bir necha soatlardan so‘ng paydo

bo‘ladi. Lekin sodir bo‘lgan shok holatida zaharlanish holati

26

kamdir, chunki kuyishning 1- davrida ko‘p suyuqlik quyilishi

aylanishning yaxshilanishi, qon tomirining o‘tkazuvchanligi,

ortiqcha suyuqliklarning qaytib kelishini kuchaytiradi, shu bilan

birga to‘qimalarda bo‘lgan zaharli moddalar chiqib ketadi.

berishda bemorni shifoxonaga yuborishdan avval, uning kuyish

darajasini aniqlash, hayotiga xavf soluvchi patologik holatlarni

bilish (kuyish natijasida shok holati, nafas organlarining shikastlanishi,

yonuvchi zaharli moddalar bilan zaharlanish, mexanik

shikastlanishlar, elektrotravma ta’sirida hayot faoliyatining

buzilishini) va agar lozim bo‘lsa, reanimatsiya va davo

tadbirlarini qo‘llash (yurakning yopiq massaji, sun’iy nafas

oldirish, taxtakachlash) lozim.

Voqea sodir bo‘lgan yerda kuygan yaraga bog‘lam qo‘yish

aslo mumkin emas. Agar kimyoviy kuyish sodir bo‘lsa, zudlik

bilan shikastlangan yerni juda ko‘p miqdordagi oqar suv bilan

10 – 15 minut davomida yuvish zarur. Kuygan yara atrofini

quruq salfetka bilan (iloji bo‘lsa, steril mato bilan) berkitish

lozim. Agar steril mato bo‘lmasa, xohlagan toza matoni

ishlatish mumkin. Kuygan yara ustiga dori-darmonlarni

qo‘yishga ruxsat etilmaydi, ayniqsa, maz va yog‘simon

moddalar surtish kerak emas, bu diagnostika hamda kuyish

darajasini aniqlashni qiyinlashtiradi, uydagi dorilardan o‘z

bilgancha foydalanish ham yaxshi natija bermaydi.

Bemorni transportirovka qilish muhim masala bo‘lib,

undan oldin, agar kuyish katta ko‘lamda bo‘lsa, shokka qarshi

muolajalar qilinadi. Buning uchun og‘riqni qoldiradigan dorilar

(promedol, aminalon, morfin eritmalari, analgin va antigistamin

moddalari, dimedrol, suprastin) ishlatiladi. Iloji bo‘lsa, ularni

venaga yuborish kerak, chunki shok holati sodir bo‘lganda bu

moddalarning teri ostidan va mushakdan so‘rilishi sekin o‘tadi.

Kuygan kishini transportirovka qilish vaqtida u yotgan

holda bo‘lishi, uning sovqotib ketmasligining oldini olish kerak.

Kuyganlarga birinchi yordam berish hamda transportirovka

qilish quyidagicha bo‘ladi:

1. Yuqori harorat ta’sirini yo‘qotish.

27

2. Kuygan yuzalarni sovitish.

4. Himoyalovchi bog‘lam qo‘yish.

5. Issiq choy, kofe, ishqorli suv berish.

Transportirovka qilishdan avval og‘riqni qoldiruvchi tibbiy

vositalar beriladi. Bemorni shifoxonaga yotqizganda birinchi

meditsina yordami qay tariqa ko‘rsatilganligini aniqlash lozim,

chunki bu shikastlanishning qay ahvolda ekanligini aniqlashda

va kelgusi davo choralarini qo‘llashda hisobga olinadi.

Shifoxonada kuygan kishilarni umumiy davolash bilan birga

jarohatlarni mahalliy davolash ham maqsadga muvofiqdir.

Chunki har bir bemorni davolashda umumiy va mahalliy

davolash birgalikda olib boriladi.