2-bosqich.
Jabrlanuvchining boshini shikastlanishdan himoya qiling.
• Jabrlanuvchini olov, balandlik va suv bilan bog‘liq
bo‘lgan xavf-xatardan ehtiyot qilishga harakat qiling.
• Jabrlanuvchining boshi tagiga bironta yumshoq narsa,
masalan, taxlangan kiyim qo‘yib, uni shikastlanishdan himoya
qiling.
• Bo‘yinbog‘ini va bo‘yindagi tugmalarini bo‘shating.
3-bosqich.
Jabrlanuvchini tiklanish holatiga keltiring
• Jabrlanuvchining og‘zida so‘lak, qon yoki qusuq massasi
ko‘p bo‘lsa, ular oqib chiqib ketishi uchun jabrlanuvchini
yonboshlatib yotqizing.
• Jabrlanuvchining tishlari orasiga biron narsa qo‘yishga
urinmang, chunki tilni yoki lunjni tishlab olgani bilan qattiq
qon ketmaydi.
4-bosqich.
Tutqanoqdan so‘ng:
• Jabrlanuvchi to‘la o‘ziga kelmagunicha uni tiklanish
holatida yotqizing.
• Tutqanoq natijasida shikastlangan yoki shikastlanmaganini
aniqlash uchun ikkilamchi ko‘zdan kechirishni o‘tkazing.
• Jabrlanuvchini tinchlantiring va rag‘batlantirishga harakat
qiling.
• Jabrlanuvchi butkul o‘ziga kelgunicha uning yonida
bo‘ling. Kerak bo‘lsa tez yordamni chaqiring.
Tutqanoqdan keyin kishini uyqu tortadi va atrofdagi
narsalarni yaxshi anglay olmaydi. Tutqanoq odam ko‘p joyda
tutib qolgan bo‘lsa, bemor o‘zini noqulay his etishi mumkin.
Shuning uchun jabrlanuvchi tinchlanishi kerakligini aytib,
odamlardan to‘planmaslikni iltimos qiling.
193
Yodingizda bo‘lsin:
Jabrlanuvchi o‘z tanasining harakatini nazorat qila olmasligi
yodingizda bo‘lsin! Jabrlanuvchini to‘xtatib qolishga yoki biron
tarzda tutib turishga urinmang. Odatdagidek, birinchi yordam
ko‘rsatishning asosiy tamoyillariga amal qiling! Tortishishda
birinchi yordam ko‘rsatish jarohat olishdan saqlanishga va nafas
olish yo‘llarining o‘tkazuvchanligini ta’minlashga qaratilgan.
Tutqanoqda (shaytonlashda) birinchi yordam ko‘rsatish
(bolalarda)
1-bosqich.
Bolani jarohatlanishdan saqlang.
• Jabrlanuvchining atrofida unga shikast yetkazishi mumkin
bo‘lgan barcha buyumlar va mebelni bir chekkaga olib qo‘ying.
• Bolaning atrofiga va boshi tagiga bironta yumshoq narsa,
masalan, taxlangan kiyim qo‘yib, uni shikastlanishdan himoya
qiling.
• Odamlardan bolaning atrofida to‘planmaslikni iltimos
qilgan holda, toza havo kelishini ta’minlang.
2-bosqich.
Bolani sovuting.
• Bolaning kiyimini yeching.
• Toza havo kirishini ta’minlang.
• Bola sovuq eb qolmasligini nazorat qiling.
3-bosqich.
Bolaning badanini arting.
• Sochiqni iliq suvda ho‘llab bolaning bosh tomondan
pastga qarab arting.
4-bosqich.
Bolani tiklanish holatida yotqizing.
• Jabrlanuvchini tiklanish holatida, hushiga kelmaguncha
ushlab turing.
5-bosqich.
Tez yordam chaqiring
• Bironta odamni tez yordam chaqirishga jo‘nating yoki
o‘zingiz «103»ga qo‘ng‘iroq qiling.
• Tez yordam yetib kelgunicha jabrlanuvchining hushini,
pulsini va nafas olishi bor-yo‘qligini kuzatib turing.
194
Agar bola hushini yo‘qotsa, nafas yo‘llarini oching, hushining
bor-yo‘qligini tekshiring. Yurak-o‘pka faoliyatini tiklash
ishini (reanimatsiyasini) o‘tkazishga tayyor bo‘lib turing.
Yodingizda bo‘lsin:
Jabrlanuvchi o‘z tanasining harakatini nazorat qila olmasligi
yodingizda bo‘lsin! Jabrlanuvchini to‘xtatib qolishga yoki biron
tarzda tutib turishga urinmang. Odatdagidek, birinchi yordam
ko‘rsatishning asosiy tamoyillariga amal qiling! Tortishishda
birinchi yordam ko‘rsatish jarohat olishdan saqlanishga va nafas
olish yo‘llari o‘tkazuvchanligini ta’minlashga qaratilgan bo‘lishi
lozim.
Hushdan ketish
Hushdan ketish – miyaga qon oqimi vaqtincha kamayishi
natijasida qisqa vaqt hushni qisman yoki to‘la yo‘qotish. Hushdan
ketish emotsional ta’sir ostida, masalan, qon ko‘rganda yuz
berishi mumkin. Ba’zan og‘riq tufayli, tibbiy xususiyatga ega sabablar
(masalan, yurak xastaligi), bir joyda uzoq vaqt turib qolish
yoki toliqish natijasida sodir bo‘lishi mumkin. Ayrim odamlar,
masalan qariyalar, homilador ayollar tanasining holati keskin
o‘zgarishi: o‘tirgan holatdan to‘satdan turib yurib, dastlabki
qadamlarni tashlashi yoki yotgan holatdan jadal oyoqqa turishi
natijasida ham hushdan ketishi mumkin.
Hushdan ketish belgilari va alomatlari.
• Bosh «uchib ketishi».
• Bosh aylanishi.
• Quvvatsizlik.
• Ko‘ngil aynishi.
• Terining rangi o‘chib, namiqishi.
• To‘satdan hushdan ketish mumkin.
Jabrlanuvchi ba’zan holsizlanayotganini, boshi aylanayotganini,
ko‘ngli ayniyotganini yoki g‘arq terga botganini his
qilishga ulguradi.
Hushdan ketishda birinchi yordam ko‘rsatish
Hushdan ketishda ko‘rsatiladigan yordam birinchi yordam
ko‘rsatishning asosiy tamoyillaridan boshlanadi. Buni shunchaki
hushdan ketish, degan shoshilinch xulosa chiqarmang, chunki
hushsizlik hayotga xavf soluvchi jiddiy muammodan, masalan,
195
og‘ir shok holati yoki yurak to‘xtashidan darak berishi mumkin.
Jabrlanuvchining hayotiga xavf yo‘qligiga ishonch hosil qilish
uchun doim hayot nishonalarini tekshirib ko‘ring. Shokdagi
kabi yordam ko‘rsating, agar gumon qilsangiz «103»ga
qo‘ng‘iroq qiling.
Hushsizlik o‘z-o‘zidan o‘tib ketadi va jabrlanuvchi bir-ikki
minut ichida o‘ziga keladi.
Nazorat savollari
1. Birinchi tibbiy yordamning vazifasi nimadan iborat?
2. Birinchi tibbiy yordam berish qoidalari va tamoyillarini
ko‘rsating.
3. Shok holatining belgilarini ko‘rsating.
4. Ilon chaqqanda birinchi tibbiy yordam berish tartibini
ayting.
5. Tutqanoqda birinchi tibbiy yordam berishda nimalarga
e’tibor qaratiladi?
6. Hushdan ketishning belgi va alomatlarini ko‘rsating.
196
ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsyasi, T. 2014-y.
2. O‘zbekiston Respublikasining shu sohaga oid qonunlari.
3. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.:
«O‘zbekiston».
4. O‘zbekiston Respublikasining «Aholi va hududlarni tabiiy va
texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish
to‘g‘risida»gi qonuni. 20.08.1999.
5. O‘zbekiston Respublikasining «Fuqaro muhofazasi to‘g‘risida
»gi qonuni. 20.05.2000.
6. O‘zbekiston Respublikasining «Radiatsiyaviy xavfsizlik to‘g‘-
risida»gi qonuni. 31.08.2000.
7. O‘zbekiston Respublikasining «Terrorizmga qarshi kurash
to‘g‘risida»gi qonuni. 15.12.2000.
8. O‘zbekiston Respublikasining «Qutqaruv xizmati va
qutqaruvchi maqomi to‘g‘risida»gi qonuni. 20.09.2008.
9. O‘zbekiston Respublikasining «Yong‘in xavfsizligi to‘g‘risida
»gi qonuni. 2009.30.09.
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston
Respublikasi Favqulodda vaziyatlar vazirligini tashkil etish
to‘g‘risida»gi farmoni. 04.03.1996.
11. Karimov I.A. «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka
tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari». – T. :
«O‘zbekiston», 1997.
12. «Hayot xavfsizligi asoslari». Z.Ilyosova. – T.: Moliya, 2001.
197
MUNDARIJA
I mavzu. «HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI» O‘QUV FANINING
MAQSAD VA VAZIFALARI................................................................ 3
II mavzu. YONG‘IN VA UNING ZARARLOVCHI OMILLARI.
YONG‘INDA HARAKATLANISH TARTIBI.......................................12
III mavzu. KUNDALIK HAYOTDA MAISHIY UY JIHOZLARIDAN
TO‘G‘RI FOYDALANISH ....................................................................22
IV mavzu. YONG‘INDAN SHIKASTLANGANDA BIRINCHI
TIBBIY YORDAM BERISH.................................................................24
V mavzu. TERRORISTIK AKTLAR YUZ BERGANDA
HARAKATLANISH TARTIBI. AXBOROT XAVFSIZLIGI .................28
VI mavzu. MAJBURIY YOLG‘IZLIK HOLATIDA O‘ZINI TUTISH
QOIDALARI..........................................................................................40
VII mavzu. ZILZILALAR VA ULARDA HARAKATLANISH TARTIBI.
ZILZILA OQIBATLARIDAN MUHOFAZALANISH USULLARI......54
VIII mavzu. ZILZILADA (SHIKASTLANGANLARGA) BIRINCHI
TIBBIY YORDAM ................................................................................67
IX Mavzu. GIDROMETEOROLOGIK HOLATLAR BILAN BOG‘LIQ
FAVQULODDA VAZIYATLAR HAMDA ULARDA XAVFSIZLIK
QOIDALARIGA RIOYA ETISH...........................................................79
X mavzu. TRANSPORT VOSITALARI BILAN BOG‘LIQ
FAVQULODDA VAZIYATLAR VA ULARDA HARAKATLANISH
TARTIBI ................................................................................................93
XI mavzu. RADIATSIYA MANBALARI VA KUCHLI TA’SIR
ETUVCHI ZAHARLI MODDALARNING ZARARLI TA’SIRI.........103
XII mavzu. AHOLIGA RADIATSIYANING ZARARLI TA’SIRI VA
UNDAN HIMOYALANISH YO‘LLARI .............................................122
XIII mavzu. KTEZM DAN MUHOFAZALANISH VA UNDAN
ZAHARLANGANDA BIRINCHI TIBBIY YORDAM
KO‘RSATISH......................................................................................125
XIV mavzu. FAVQULODDA VAZIYATLARDA AHOLINING
MUHANDISLIK MUHOFAZASINI TASHKIL ETISH.
BINOLAR VA QURILISH ASHYOLARINING O‘ZIGA XOS
XUSUSIYATLARI ...............................................................................129
XV mavzu. EKOLOGIK MUHIT BUZILISHINING INSON
HAYOTIY FAOLIYATIGA ZARARLI TA’SIRI VA UNING
198
NATIJASIDA YUZAGA KELAYOTGAN MUAMMOLI
VAZIYATLAR ......................................................................................134
XVI mavzu. O‘ZBEKISTON, MARKAZIY OSIYO MINTAQASI VA
XALQARO MIQYOSDA YUZAGA KELAYOTGAN EKOLOGIK
TAHDIDLAR .......................................................................................149
XVII mavzu. EPIDIMIOLOGIK XAVFLI KASALLIKLARNING
YUQISH YO‘LLARI VA PROFILAKTIKASI ....................................155
XVIII mavzu. FAVQULODDA VAZIYATLAR YUZAGA
KELGANDA BIRINCHI TIBBIY YORDAM VA O‘Z-O‘ZIGA
YORDAM KO‘RSATISH....................................................................167
ADABIYOTLAR RO‘YXATI................................................................196
199
A. Norboyev, O. Qulto‘rayev
A. Avliyoqulov, M. Ziyoyeva
HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI
Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun
o‘quv qo‘llanma
Muharrir: N. Artikova
Badiiy muharrir: M. Odilov
Kompyuterda sahifalovchi: U. Raxmatov
Nashr. lits. AI . 174. Bosishga ruxsat 21.12.2014 y.da berildi.
Bichimi 60x84 1/16. Ofset qog’ozi .2. «Times» garniturasi.
Shartli b.t. 12,25. Nashr hisob t. 12,5. Adadi 33063 dona.
-buyurtma.
«IQTISOD-MOLIYA» nashriyotida tayyorlandi.
100084. Toshkent, Kichik halqa yo’li, 7-uy.
200
O’zbekiston Matbuot va axborot agentligining
«O‘qituvchi» nashriyot-matbaa ijodiy uyi
bosmaxonasida chop etildi.
Toshkent, Yunusobod dahasi, Yangi shahar 1-uy.
| 