Inshootlar zilzilaga bardosh berishiga ko‘ra 3 guruhga bo‘linadi

A – 7 ballgacha chidashi mumkin bo‘lgan kuchsiz seysmochidamli

uylar. Bunga tuproqdan va g‘ishtdan qurilgan uylar

kiradi.

yog‘och karkaslardan tayyorlanadi (sinch uylar).

D – 9 ballgacha chidaydigan uylar. Bu xildagi uylar sirasiga

katta metall karkaslardan, temirbeton konstruksiyalardan tayyorlangan

uylar kiradi.

Nazorat savollari

1. Ta’lim muassasasida kim fuqaro muhofazasi rahbari hisoblanadi?

2. Ta’lim muassasasida yuz berishi mumkin bo‘lgan favqulodda

vaziyatlarning oldini olish va undan muhofazalanish

maqsadida qanday ishlarni amalga oshirish mumkin?

3. Siz tahsil olayotgan va yashayotgan hududda qaysi turdagi

favqulodda vaziyatlarning yuz berish ehtimoli mavjud?

4. O‘zingizni favqulodda vaziyatlar yuz berganda to‘g‘ri

harakat qilishga tayyor, deb bilasizmi?

134

bo‘lib, yunoncha «Eykos» vatan, makon, yashash joyi, «Logos»

esa fan, ta’limot degan ma’noni anglatadi. Har qanday jism va

tirik mavjudotlarning o‘zaro hamda tevarak atrof-muhit bilan

bog‘liq bo‘lgan munosabatlarini o‘rganuvchi biologik fandir. Bu

atamani fanga birinchi bo‘lib 1866-yilda nemis biologi Ernest

Gekkel kiritgan. Ekologiya ayrim individlarning rivojlanishi,

ko‘payishi, yashashini va jamoalarning tarkibi hamda o‘zgarishlarini

yashash muhitiga bog‘liq holda ekologiya genetikasi,

evolyutsiya ta’limoti, fizologiya, kabi biologik fanlar bilan

chambarchas bog‘langan.

Ekologiya hozirgi paytda inson hayoti uchun doimiy va eng

muhim zaruriyat bo‘lgan tabiiy boyliklar yer, suv, tuproq, havo,

o‘simliklar, hayvonot dunyosi, suvosti jonzotlari, qushlar va

boshqa tirik mavjudotlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarni o‘rganish,

ularni avaylab-asrash, qo‘riqlash, butun tabiatni, atrofmuhitni

muhofaza qilish kabi muammolar bilan shug‘ullanadi.

Bugungi kunda ekologiya fanining asosiy vazifalari: har xil

organizmlar guruhlarining atrof-muhit omillari bilan munosabati

qonuniyatlarini o‘rganish, organizmlarning yashash muhitiga

ta’sirini aniqlash, biologik resurslardan oqilona foydalanish,

odam faoliyati ta’sirida tabiat o‘zgarishlarini oldindan ko‘ra

olish, tabiatda kechayotgan jarayonlarni boshqarish yo‘llarini

o‘rganish, zararkunandalarga qarshi kurashning usullarini yaratish,

sanoat korxonalarida chiqindisiz texnologiyalarni ishlab

chiqish va joriy etishdan iboratdir.

Yuqorida ko‘rsatilgan vazifalar har xil uslublar yordamida

amalga oshiriladi. XXI asrga kelib insoniyat uchun ekologiya

muammosi eng dolzarb muammolardan biriga aylandi. Ekologik

xavf hatto yadro quroli xataridan ham dahshatliroq bo‘lib,

135

hozirgi davrda butun dunyo xalqlarini tashvishga solmoqda.

insoniyat, mamlakatimiz aholisi juda katta ekologik xavfga duch

kelib qoldi. Buni sezmaslik, qo‘l qovushtirib o‘tirish o‘z-o‘zini

o‘limga mahkum etish bilan barobardir» deb bejiz aytmagan.

Mutaxassislarning ma’lumotiga ko‘ra, bugungi kunda

sayyoramizda har xil yoqilg‘ilarni yoqish sababli har yili 10,1

mlrd. tonna kislorod sarf bo‘lmoqda. Qishloq xo‘jaligiga yaroqli

yerlarning 70 foizidan va chuchuk suvlarning 20 foizidan foydalanilayapti.

Yerdagi qor va muz qatlami 10-15% ga qisqarib,

Arktika muzliklarining qalinligi 40%ga kamaydi.

Atrof-muhitning ifloslanishi, tabiiy resurslardan xo‘jasizlarcha

foydalanish, ekotizimdagi muvozanatning buzilishi shu

darajaga yetdiki, natijada insonlarning qulay tabiiy atrofmuhitga

ega bo‘lishi muammoga aylandi. Markaziy Osiyo

xalqlari uchun Orol inqirozi XXI asr fojiasiga aylandi.

Orol dengizi tarixda juda katta boylik, oziq-ovqat zaxirasiga

ega bo‘lgan manba edi. Sobiq sovet davlati davrida milliy

respublikalardagi resurslardan to‘la va hatto me’yoridan ortiq

foydalanish hamda ularning qayta tiklanishiga e’tiborsizlik va

loqaydlik bilan yondashish Orol dengizi bo‘ylarida istiqomat

qiluvchi aholi hayotini xavf osti qolishiga olib keldi.

Oqibatda sahrolanish jarayoni nafaqat Orol bo‘yida, Ustyurt

tekisligi, Qoraqum va Qizilqum cho‘llarida, Tyan-Shan va

Pomir tog‘lari poyidagi hududlarda ham kuzatilgan.

Yozda o‘ta jaziramali, qishda qorsiz va izg‘irinli kunlar

avvalgi, ya’ni Orol suvga to‘la davriga nisbatan ikki-uch haftaga

cho‘zildi. Chunki, dengiz sathidan bo‘shagan hudud 4,2 mln.

ga. ni tashkil etmoqda. Dengiz tomonidan kelayotgan shamol

paxta yakkahokimligi davrida ishlatilgan kimyoviy moddalar

qoldiqlari bilan birga 15 mln t dan 75 mln t chang-to‘zonni

ko‘tarib ketmoqda.

O‘tgan asrning 60-yillari oxiridan boshlab dengizdagi suv

sathining keskin pasayishiga sanoatning o‘sishi uchun suv

iste’molining ortib borishi, sug‘oriladigan yerlarning kengayishi

136

tufayli Amudaryo va Sirdaryo suvining kamayishi va hokozalar

metrgacha pasaydi, suv hajmi 40 kub km gacha kamaydi. Sohil

60-80 km. ga chekindi. Orol dengizida 1960–70-yillarda 30 ga

yaqin baliq turlari mavjud edi. Hozir esa ularning 80 foizi

yo‘qolib ketgan. Orol bo‘yida baliqni qayta ishlash bo‘yicha 2 ta

korxona bor edi, bugungi kunda ularning faoliyati batamom

to‘xtatilgan. Shuningdek, Orolbo‘yidagi 18 ta baliq va

ondatraxo‘jaligidan hozir birontasi ham qolmagan. Orolning

qurishi mintaqa iqlimiga ham salbiy ta’sir qilayapti.

Ma’lumki, tabiat obyektlari (yer, yerosti boyliklari, suv,

o‘rmon, o‘simlik va hayvonot dunyosi, atmosfera) o‘zaro

birlikda va aloqada bo‘ladi, ularni bir-biridan ajratib bo‘lmaydi.

Bittasidagi holatning buzilishi boshqasiga salbiy ta’sir etadi. Shu

sababli tabiat obyektlarini muhofaza qiladigan normativ hujjatlarni

birlashtirish, yagona qonunda umumlashtirish maqsadga

muvofiqdir.

Shu o‘rinda ta’kidlash joizki, tabiiy resurslardan foydalanish

huquqini ekologik munosabatlar doirasiga kiritmaslik, bu

munosabatlarni tabiiy resurslardan foydalanish huquqining

alohida sohalari: yer, suv, kon, o‘rmon huquqi normalari bilan

tartibga solish kerak.

Tabiatni muhofaza qilish turli vosita va usullar yordamida

amalga oshiriladi. Shulardan eng muhimi tabiatni huquqiy

muhofaza etishdir. Shu nuqtayi nazardan ekologiya qonunchiligining

ahamiyatini oshirishda bir qator tashkiliy-huquqiy

ishlarni amalga oshirish kerak. Atrof tabiiy muhitni muhofaza

qilishga bag‘ishlangan qonunlarni takomillashtirish bugungi

kunning dolzarb muammolaridan biriga aylanib qoldi. Chunki

hozirgi ekologiya tanazzul sharoitida bu atrof tabiiy muhitni

asrashning yagona kafolati bo‘lishi mumkin.

Atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish bilan bog‘liq

munosabatlarni tartibga soluvchi normativ hujjatlarning umumiy

majmuaga ega emasligi, turli tarmoq qonunchiligiga bo‘lib

tashlanganligi ham muammoni to‘la hal qilinishiga to‘siq

bo‘lmoqda. Ekologiya muammosi yer yuzining hamma

burchaklarida ham dolzarb bo‘lib qolmoqda. Faqat uning

137

keskinlik darajasi dunyoning turli mamlakatlarida va

bir necha o‘n-yillar mobaynida ushbu muammoni inkor etish

natijasidagina emas, balki mintaqada inson hayot faoliyatining

deyarli barcha sohalari ekologik xatar ostida qolganligi

natijasida kelib chiqqanligidadir.

Atmosferaga zararli chiqindilar tashlashni chegaralash va

energiya iste’molini kamaytirish haqidagi 1975-yildagi Kioto

bayonnomasi qabul qilinganligiga qaramasdan sanoat korxonalari

va avtomobillardan chiqayotgan gazlar atmosferani ifloslantiruvchi

asosiy manba bo‘lib qolmoqda. Hozirgi kunda dunyo

mamlakatlarining atmosferaga chiqarayotgan zaharli gazlari

yiliga 25,7 mlrd tonnani tashkil etadi. Shundan 25 % AQSh,

25 % Yevropa davlatlari, 14 % Xitoy, 7 % Rossiya Federatsiyasiga

to‘g‘ri kelmoqda. Bu gazlar miqdorining ortishi ozon

qatlami yemirilishini ham tezlashtirdi. Jumladan, 2010-yilga

kelib, Arktika ustidagi «Ozon tuynugi» ning maydoni rekord

darajaga, ya’ni 29 mln km2ga yetdi. Bu esa 1992-yilga nisbatan

6 mln tonnaga ko‘proq deganidir.

Hozirgi kunda insoniyat har yili 4,5 mlrd. tonna ko‘mir, 3,2

tonna neft mahsulotlari, tabiiy gaz, torf, o‘tin va boshqa

yoqishga yaraydigan moddalarni yoqib atmosferani

zaharlamoqda.

Respublikada 1989-yildan boshlab ifloslantiruvchi moddalarning

atmosferaga chiqarilishi 2,1 barobarga pasaydi, ifloslangan

oqava suvlarning tashlanishi 2,0 barobar kamaydi. Pestitsidlardan

foydalanish keyingi 5 yil davomida 4 barobar qisqardi.

2007-yil yakunlariga ko‘ra, atmosferaga chiqarilayotgan

ifloslantiruvchi moddalarning umumiy hajmi 2 mln tonnagacha

qisqardi. So‘nggi yigirma-yilda turg‘un manbalardan zararli

moddalarning chiqarilishi 1,3 dan 0,6 mln tonnagacha kamaydi.

Har bir inson tabiatdan bahra oladi. Ammo bu hali tabiatga

muhabbat, degani emas. Tabiatga muhabbat uni tushunishdan,

uning go‘zalliklarini anglashdan, tabiat bilan munosabatga

kirishishdan boshlanadi. O‘z navbatida, tabiat insonda kuzatuvchanlik,

sezgirlik, nazokatlilik kabi tuyg‘ularni tarbiyalaydi. Bu

insonda ikki ko‘rinishda: tabiatga va o‘ziga bo‘lgan munosabat138

larda namoyon bo‘ladi. Inson tabiatdan faqat zavqlanishni

emas, balki uni yaxshi tushunishni ham o‘rganadi. Natijada,

o‘zligini his qilib, tabiatdan unga inson bo‘lish imkonini bergan

«narsa»ni, ya’ni insonga xos madaniyat hislarini topishga

intiladi. Demak, insoniy tuyg‘ular tabiatga mehr bilan

qarashdan oziq oladi. Pedagoglar avvalo ushbu tushunchalarni

o‘zlari to‘la anglab yetishlari, qolaversa, o‘z faoliyatlari davomida

kelajagimiz egalari bo‘lmish yoshlar ongiga singdirishlari

va ularga amal qilish ko‘nikmalarini shakllantirib borishlari

lozim. Chunki havosidan nafas olib bo‘lmaydigan, yeri ifloslangan,

suvi sho‘rlangan joyda: demokratiya, erkinlik, ozodlik,

tenglik va boshqa gumanistik qadriyatlar o‘z ahamiyatini

yo‘qotishi aniq faktdir.

Taassuf bilan aytamizki, inson faoliyati natijasida atrofmuhitga

ancha sezilarli ta’sir o‘tkazdi. Bular asosan hozirgi

kunda mavjud bo‘lgan ekologik xavfsizlik klassifikatsiyasida

bo‘lgan: umumsayyoraviy, mintaqaviy, milliy, lokal ekologik

xavfsizliklar mamlakatimiz hududini ham chetlab o‘tmadi. Bu

xavflardan ozon qatlami yemirilishi, iqlimning o‘zgarishi,

cho‘llanish va toza ichimlik suvi tanqisligi, Orol dengizi

muammosi, hayvonot va o‘simlik dunyosi turlarining qisqarib

borishi, o‘simlik dunyosining noqonuniy kesilib borishi,suv

resurslari tanqisligi, atmosfera ifloslanishi shular jumlasidandir.

Tabiiy resurslar qashshoqlashuvi muqarrar ravishda jamiyat

hamda shaxsning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy

qashshoqlashuviga, pirovard natijada halokatiga olib keladi.

Ta’kidlash joizki, insonning tabiatga qilgan agressiv hujumi –

muqarrar ravishda uning mag‘lubiyati bilan tamom bo‘ladi.

Madaniyatli kishi tabiat va jamiyat o‘rtasidagi muvozanatni

saqlaydi, bu borada boshqalarni ham to‘g‘ri faoliyat ko‘rsatishga

da’vat etadi, hech bo‘lmaganda ko‘chalarga axlat tashlanmasligiga,

suv va havo ifloslanmasligiga hissa qo‘shadi. Biz kelajak

avlodlarga yaratgan ma’naviy va moddiy boyliklarimizni,

bizgacha mavjud bo‘lgan tabiatni va unga munosabatimizni ham

meros qoldiramiz. Bu faqat tabiatga zarar keltirmaslik emas,

balki uning tiklanishi, yanada go‘zallashuvi, gullab-yashnashiga

hissa qo‘shish, atrof-muhitni iflos qiluvchilarga qarshi beayov

139

soxtakorlik va munofiqlikni kechirmaydi. Agar masalaga falsafiy

yondashadigan bo‘lsak ekologik nuqtayi nazardan insoniyat

tarixini shartli ikki davrga ajratish mumkin. Birinchisi – tabiat

insonga xizmat qilgan bosqich. Ikkinchisi – inson tabiat uchun

xizmat qiladigan bosqich. Biz hozir birinchi bosqichda hayot

kechirmoqdamiz.

Hozirgi kunda O‘zbekistonda o‘simliklar tarkibi dunyosida

4100 dan ortiq o‘simlik turlari mavjud. Udardan 3000 dan ortiq

turlari yovvoyi o‘simliklardir. O‘simliklardan nooqilona foydalanish

ularning ko‘p turlarini Qizil kitobga kiritishga olib

kelmoqda. Masalan, 1991-yilda O‘zbekiston Respublikasi Qizil

kitobiga 163 turdagi o‘simliklar kirgan bo‘lsa, 1999-yilda 301 ta,

2006-yilda 305 turdagi o‘simliklar kiritildi.

XX asrda yer kurrasi aholisi soni 3 baravar ortdi. Buning

oqibatida ichimlik suvining sarfi 7 baravarga, kommunal

xizmatlarga suv sarfi 13 baravarga ortganligi qayd etilmoqda.

Natijada bugungi kunda dunyoning turli hududlarida suv

resurslarining tanqisligi kuzatilmoqda. Dunyodagi 50 dan ortiq

mamlakatlarda ichimlik suvi chetdan transport vositalari va

quvurlar orqali keltirilmoqda. Butunjahon Sog‘likni Saqlash

tashkiloti ma’lumotlariga ko‘ra bugungi kunda yer yuzida 2

chekmoqda. Aholi soni o‘sishi shu tarzda davom etsa, yaqin 20

yil ichida ichimlik suvi sarfi-yiliga 10 km/kubdan ortishi

aniqlangan. 2025-yilga kelib kurrai zaminimizdagi har uch

kishidan ikki nafari ichimlik suvi yetarli bo‘lmagan hududda

yashashi kutilmoqda.

Ayni paytda yer shari aholisining 40 foizi ichimlik suvi

yetishmasligidan aziyat chekmoqda. Chunki tanadagi suvning 2

foizini yo‘qotish chanqoqlikka, 6-8 foizini yo‘qotish

hushsizlikka, 10 foizini yo‘qotish talvasa va o‘limga olib keladi.

Yana 30-yildan so‘ng toza ichimlik suvi tanqis resurs bo‘lib

qolishi mumkin. Bunga asosan suvdan isrofgarchilik bilan

foydalanish sabab bo‘layotganligi ta’kidlanmoqda.

Shuni alohida ta’kidlash joizki toza ichimlik suvining asosiy

iste’molchisi qishloq xo‘jaligi hisoblanadi. Masalan, bugungi

140

qishloq xo‘jaligida 2,5 baravar ko‘proq suv ishlatilmoqda.

O‘zbekiston Respublikasi – qishloq xo‘jaligi rivojlangan

mamlakatdir. U qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan 25 mln. 736

ming ga yerga ega. Bundan sug‘oriladigan yerlar 4,2 mln. ga,

shundan 3,30 mln. ga. shudgorli sug‘oriladigan yerlar. Aynan

shu sug‘oriladigan yerlardan Respublika qishloq xo‘jaligi

mahsulotlarini 97% dan ortig‘i olinadi.

Bugungi kunda 1 kg g‘alla yetishtirish uchun 500 litr, bir

buxanka non tayyorlash uchun 500 litr, 1 kg guruch yetishtirish

uchun 3000-4000 litr, 1 kg qoramol go‘shtini yetishtirish uchun

25000 litrgacha suv sarflanmoqda. Qishloq xo‘jaligida suv

resurslaridan tejamli foydalanib, yuqori hosil olish hamda suvni

tejashning zamonaviy texnologiyalarini joriy etish dolzarb

vazifalardan biri hisoblanadi.

Sanoatda suv resurslaridan foydalanish ham tejamli va samarali,

deb bo‘lmaydi. Bugungi kunda zamonaviy texnologiyalar

qo‘llanganda ham 1 tonna po‘lat ishlab chiqarish uchun

50 tonna, 1 tonna kapron ishlab chiqarish uchun 2500 tonna

suv kerak bo‘lmoqda.

Kundalik turmushda aholi tomonidan ichimlik suviga

bo‘lgan munosabat ham maqtagulik emas. Birgina Toshkent

shahri misolida oladigan bo‘lsak, dunyo bo‘yicha o‘tkazilgan

tadqiqotlarda bir kishi uchun kunlik ehtiyoj 130 litrni tashkil

etgani holda, shahrimizda kishi boshiga 300-700 litrni tashkil

etmoqda. Shundan 3-4 litri ichish uchun va qolgani maishiy

ehtiyojlar uchun sarflanmoqda.

Har kun ertalab yuz-qo‘lni sovunlab yuvib, tishni tozalab,

artinib bo‘lguncha jo‘mrakdan to‘xtamay suv oqib turaveradi.

Shu vaqtda oqizilgan suvning miqdorini bir hisob-kitob qilib

ko‘raylik. Yuvinishga eng kamida 10 daqiqa, tishni tozalash

uchun 4 daqiqa, artinish uchun 2 daqiqa ketsin. Jami 16 daqiqa

suv to‘xtamay oqib turadi. O‘rtacha hisobda har daqiqada 3

litrdan suv oqib tursa, 16 daqiqada 48 litr suv oqib ketar ekan.

Shu 48 litr suvdan 5 litri yuvinishga, 0,5 litri tishlarni

tozalashga, jami 5,5 litr suv kerakli va foydali ishlatilgan.

Qolgan 42,5 litr suv foydasiz va samarasiz ishlatildi. Agarda

141

dush qabul qilsak, foydasiz va samarasiz ishlatilgan suv miqdori

ta’kidlash joizki, biz uchun suvdan samarali, tejamkorona va

oqilona foydalanish hamda uni behuda, o‘ylamasdan

sarflamaslik madaniyatini o‘rganish vaqti yetib keldi.

Sobiq ittifoq davrida «Suvni tejab sarflash, uvol qilmaslik,

tozaligini saqlash kerak» degan gaplarga umuman ahamiyat

bermay qo‘yilgani, ayniqsa shaharlarda oqar suvlarning qadri

qolmagani, suv isrofgarchiligiga loqayd va befarqlikning oqibatini

bugungi kunda ko‘rib turibmiz. Oqar suvlarga tashlanayotgan

chiqindi va axlatlar ichida nimalar yo‘q, deysiz.

O‘zbekiston sharoitida suv resurslarining keskin taqchilligi

va ifloslanganligi ekologik xavfsizlikka ulkan tahdiddir. Shu

sababdan fuqarolarning bu huquqini konstitutsiyaviy maqomda

belgilash zaruriyati vujudga keldi. Agar inson atrof-muhitga shu

zaylda munosabatini davom ettirsa, uning halokati ikki-uch

avlod yashab o‘tgandan so‘ng yuz berishi ehtimoldan holi emas.

Sayyoramiz suvlarining ifloslanishi natijasida har yili 500

milliondan ortiq kishi turli og‘ir xastaliklarga chalinadi.

Ikkinchidan, suvni tejash texnologiyasiga rioya qilish zarur,

chunki biz suvni dunyoda ishlatiladigan me’yoridan 7-10

barobar ko‘p sarflayapmiz. Dehqonchilikda tomchilatib sug‘orish

texnologiyasini keng joriy qilish shart. Chunki

O‘zbekistonda turli ehtiyojlar uchun ishlatiladigan suvning

faqatgina 8 % mamlakat hududida, qolgan 92 % qo‘shni mamlakatlar

hududida shakllanadi. Ya’ni O‘zbekiston hududida bir

yilda 10 km kub suv hosil bo‘ladi hamda 89 km kub suv

ishlatiladi.

Mamlakatimizda suv ta’minotini yaxshilash uchun Jahon

banki, Osiyo taraqqiyot banki, Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot

banki hamda boshqa bir qancha mamlakatlar bilan hamkorlikdagi

ishlar izchil amalga oshirilmoqda.

Hozirda 7 mlrd kishini tashkil etuvchi sayyoramiz aholisi

borgan sari qo‘shimcha oziq-ovqat, kiyim-kechak va yoqilg‘iga

muhtoj bo‘lmoqda. Bu esa o‘z navbatida tabiiy resurslarni,

asosan yer, suv va o‘rmon resurslarining jadal ishlatilishiga olib

keladi. Buning salbiy oqibati sifatida ko‘pincha yerlar dega142

radatsiyasi, qurg‘oqchil hududlarda cho‘llanish kuzatilmoqda.

Yer degaradatsiyaga uchraganida va sho‘rlanganda tuproq

unumdorligi yomonlashadi, o‘simliklar nobud bo‘ladi, sizot

suvlar ifloslanadi. Bugungi kunda BMT ma’lumotlariga ko‘ra

sayyoramizda quruqlikning . qismi cho‘llanish xavfi ostida

turibdi. Hozirda dunyo bo‘yicha har yili 6-7 million gektar

unumdor yer maydonlari qishloq xo‘jaligi tasarrufidan chiqib

ketmoqda. Yer yuzida har-yili cho‘llanish jarayonidan keltirilgan

zarar miqdori 42 mlrd. AQSh dollarini tashkil etmoqda.

Faqatgina 20- asrda antropogen ta’sir natijasida 9 million gektar

maydonda cho‘l paydo bo‘lib, bu umumiy quruqlik

maydonining 43 %ni tashkil etadi. Shu bois ham 1996-yil 26-

dekabrdagi BMT konferensiyasida cho‘llanishga qarshi konvensiya

qabul qilinib, hozirgi kunda dunyodagi 172 ta mamlakat

ushbu konvensiyani ratifikatsiya qilgan. Shu joyda yer

sho‘rlanishi o‘zi nima, degan savol tug‘iladi.

Yer sho‘rlanishi – bu tuproqning o‘simliklarning oziq moddalar,

namlik, havo va kimyoviy elementlarga bo‘lgan ehtiyojini

qoplay olmasligidir. yer sho‘rlanishi tuproq qatlami va yerosti

suvlarida tuz miqdori ortishi hamda yerosti suvlari sathining

ko‘tarilishi bilan bog‘liq vaziyat sanaladi. Yer sho‘rlanishida

shamolning harakati, yerosti va yuzasidagi suv oqimi harakati,

iqlim o‘zgarishi, suv bug‘lanishi, sug‘orish-melioratsiya ishlarining

noto‘g‘ri bajarilishi kabi faktorlar muhim rol o‘ynaydi.

Yer sho‘rlanishi asosan cho‘l zonasida kuzatilib, o‘rmon va

dasht zonalarida sho‘rlanish nisbatan kam uchraydi. Qabul

qilingan me’yorlarga ko‘ra yerosti suvlari sathi yer yuzasidan 2-

2,5 metr pastda bo‘lsa, sho‘rlanish nisbatan kam bo‘ladi.

O‘zbekistonda sug‘oriladigan yer maydonlarining jadal

sur’atda o‘sishi 1970-1985-yillarda kuzatildi. Shu yillar

davomida sug‘oriladigan yer maydonlari 2,8 mln. ga dan 4,2

mln. ga etdi yoki 43% o‘sdi. Bugungi kunda O‘zbekistonda

sho‘rlangan yerlar sug‘oriladigan yerlarning 50,7 % (2170,7

ming ga.) ni tashkil etadi. Shundan kuchsiz sho‘rlangan yerlar

– 31,4 % (1344,6 ming ga), o‘rtacha sho‘rlangan yerlar –

15,5% (663,5 ming ga), kuchli sho‘rlangan yerlar -3,8% (162,6

mingga) ni tashkil etadi.

143

Orol dengizining o‘z qirg‘oqlaridan 120-200 kmga

atalayotgan sho‘r sahro paydo bo‘ldi. Har-yili shu hududdan

100 million tonna sho‘r chang tevarak atrofga uchirib ketiladi.

Bugungi kunda dunyodagi 250 mln dan ortiq kishi

cho‘llanish tufayli bevosita oziq-ovqat yetishmasligidan jabr

ko‘rmoqda.

Insonning ishlab chiqarish va maishiy faoliyati muqarrar

holda chiqindilarning hosil bo‘lishi bilan bog‘liqdir. BMT

ma’lumotlariga ko‘ra 1970-yilda sanoatning tabiiy muhitni

ifloslantiruvchi chiqindilarining umumiy hajmi-yiliga 40 mlrd

tonnani tashkil etgan bo‘lsa 20 asr oxiriga kelib bu raqam yiliga

105 mlrd tonnani tashkil etdi.

Shuni ishonch bilan ta’kidlash mumkinki, hozirda chiqindilar

ishlab chiqarish – Yer yuzidagi eng ommaviy jarayondir.

Hisob-kitoblarga ko‘ra har birimizga yiliga 20 tonnaga yaqin

xom ashyo sarflanadi va eng ajablanarlisi uning 97 % axlatxonalarga

jo‘natiladi. Buning asosiy sabablaridan biri kundalik

ehtiyoj mollarining o‘rami bir martalik bo‘lishidir. Har yili

dunyo bo‘yicha 6 trillion plastik paketlar ishlab chiqiladi. Bir

daqiqada dunyo bo‘yicha 1 milliondan ortiq plastik paket

ishlatilishi hisoblangan.

Mutaxassislarning ta’kidlashicha, eng keng tarqalgan

chiqindi turlari bo‘lgan shisha butilka – 1 million-yil, polietelin

paket – 400 yil, chekib tashlangan papiros qoldig‘i – 5 yilda

to‘liq parchalanar ekan. Bu vaziyatdan chiqishning eng to‘g‘ri

va maqbul yo‘li sifatida iqtisodiyot va ishlab chiqarishni bugungi

kunda amalda bo‘lgan «resurslar – mahsulot - chiqindilar»

siklidan rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan «resurslar -

mahsulot – chiqindilar - resurslar» sikliga o‘tkazishdir.

Dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida qattiq maishiy

chiqindilar aholi jon boshiga har 10 yilda 10 %ga oshmoqda.

Hozirda dunyo bo‘yicha maishiy chiqindilarning har yilgi

massasi 400 mln tonnani tashkil qilib, shulardan 80 % QMCh

har xil turdagi – murakkab tizimlardan, oddiy chiqindixona

poligonlarida ko‘mish bilan zararsizlantiriladi.

144

yillik hajmining kamayishi tendensiyalari kuzatilgan.

Turli tashkilotlar ma’lumotlariga qaraganda, respublikamizda

bir yilda 30 mln. m3 maishiy chiqindilar hosil bo‘ladi.

Qattiq maishiy chiqindilarning ko‘p qismi Farg‘ona, Samarqand

viloyatlarida va Toshkent shahrida hosil bo‘lishi kuzatilgan.

2007-yilga kelib asosiy saqlash joylarida 2 mlrd tonnaga yaqin

sanoat va maishiy chiqindilar to‘plangan. Havoning yuqori

temperaturasi organik moddalarning tez parchalanishiga,

mikrofloralarning hamda patogen mikroorganizmlarning tez

rivojlanishiga olib keladi. Bularning barchasi qattiq maishiy

chiqindilarni saqlash muddatini qisqartirishni talab qiladi.

Qattiq maishiy chiqindilarni chiqarish, utilizatsiya va qayta

ishlash hududlarda yechilmagan muammo bo‘lib qolmoqda.

Ba’zi bir viloyat va tuman markazlarida qattiq maishiy

chiqindilarning ruxsat etilmagan yerlarga joylashtirish holatlari

uchramoqda. So‘nggi yillarda O‘zbekistonda qattiq maishiy

chiqindilarni qayta ishlash sohasi bo‘yicha xususiy

tadbirkorlikka e’tibor ancha kuchaydi.