Hayot faoliyati

1. KXO joylashgan hududda, mabodo avariya sodir bo‘lsa,

turar joy, ishxona va harakat yo‘nalishida kutilayotgan xavf

darajasini.

2. Turar joy,ishxona va harakat yo‘nalishida ammiak, xlor

va boshka KTZMlar qanday xavf tug‘dirishi mumkinligini.

3. Aholini ogohlantirish tartibini.

4. Shaxsiy muhofaza vositalari va ular turgan joylarni.

5. Kimyoviy zararlanishda to‘g‘ri harakat qilish qoidalarini.

Kimyoviy zararlanish maydoni ko‘lamiga ta’sir etuvchi

omillar:

1. Avariya xususiyati (KTZM turi,miqdori va saqlanish sharoitlari).

2. Iqlim (xavo harorati va barqarorlik darajasi : konveksiya ,

izotermiya , inversiya).

3. Joyning ko‘rinishi (relyef, o‘simliklar, qurilish, tabiiy –

hududiy majmua.

1. «DIQQAT BARChAGA!» signalini eshitgach, sarosimaga

tushmay, oqilona va tez harakat qiling. Televizor, radiopriyom120

niklarni yoqing hamda kimyoviy zararlanish va aholi harakati

to‘g‘risidagi axborotni eshting.

2. Zudlik bilan shaxsiy muhofaza vositalarini kiying va pana

joyda berkining.

3. Pana joy mavjud bo‘lmagan hollarda olingan xabarga

ko‘ra harakat qiling:

- eshik, deraza,darchalarni yoping, elektr asboblari va gazni

o‘chiring;

- binodan chiqishda ko‘rsatilgan yo‘nalish bo‘yicha yoki

shamol yo‘nalishiga qo‘ndalang harakat qiling;

- uydan chiqib ketishning iloji bo‘lmasa, xonani havo kirmaydigan

qilib (deraza,darcha,eshik, teshik-tirqishlar, dudburonni

leykoplastir, sellofanlardan foydalanib) zich yoping;

- ko‘chada bo‘lsangiz, og‘iz-burningizni ro‘molcha bilan

yopib, yaqin oradagi binoga kiring.

4. Zararlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsating.

5. Evakuatsiya tadbirlari o‘tkaziladigan bo‘lsa, eng zarur buyum

va hujjatlaringizni oling.

Kimyoviy zararlanishdan keyingi harakat:

1. Zararlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsating.

Zaruriyat bo‘lsa qutqaruvchilarga ko‘maklashing.

2. Kimyoviy zararlanish maydonidan chiqib olgach, ustki

kiyimlaringizni yechib tashqarida qoldiring, badaningizni oqar

suvostida sovunlab yuving, og‘zingizni chaying.

3. KTZM bilan zaharlandim, deb gumon qilsangiz, jismoniy

ish bilan shug‘ullanmang. Ko‘p miqdorda iliq suyuqlik iching va

davolash muassasalariga murojaat qiling.

4. Kimyoviy zararlanish xavfi bartaraf etilgani to‘g‘risidagi

axborotdan xabardor bo‘ling.

Kuchli ta’sir etuvchi zaharli modda (KTZM) ta’sir qilganda

birinchi yordam

1. Birinchi navbatda nafas olish organlarini KTEZM

ta’sirining davom etishidan himoyalang. Gazga qarshi niqob

yoki suv bilan namlangan yaxshisi ammiakda 5%li limon kislotasi

aralashmasi yoki 2%li ichimlik sodasi aralashmasi bilan

namlangan bog‘ichni ishlating.

2. Zaharlangan hududdan zararlanganlarni olib chiqing.

121

4. Zararlanganning ustki va oyoq kiyimlarini ko‘chaga

yeching.

5. Ko‘p miqdorda suv bering.

6. Ko‘zini va yuzini suv bilan yuving.

7. Zaharli moddalar oshqozonga tushgan hollarda, qayt qildirish

yoki oshqozonni yuvish kerak.

8. Agar odam nafas olmay qo‘ysa – «og‘izdan og‘izga»

sun’iy usulda nafas oldiring.

9. Kislorodda nafas oldiring va xotirjamlikni ta’minlang.

10. Zararlanganlarni tibbiy maskanga joylashtiring. Transportda

faqat yotgan holda yetkazing.

1. Radiatsion xavf, deganda nimani tushunasiz?

2. Radiatsiyaning sun’iy va tabiiy vositalarini ko‘rsating.

3. Radiatsion xavfli chiqindilar qaysi jihatlari bilan xavfli

hisoblanadi.

4. Kimyoviy avariya nima?

5. Xlor, ammiak, simob kabi moddalarning xavfli jihatlari

nimada?

kiradi?

chiqish qanday amalga oshiriladi?

122

XII MAVZU. AHOLIGA RADIATSIYANING ZARARLI

TA’SIRI VA UNDAN HIMOYALANISH YO‘LLARI

Insonda radiatsiyaviy ta’sir turli organlar (asab tizimi, oshqozon-

ichak yo‘llari)ning hayotiy funksiyalari buzilishi va

ionlangan nurlanishlar ta’siri ostidagi nurlanish kasalliklarining

rivojlanishida namoyon bo‘ladi.

Radioaktiv ifloslanish alfa, betta va gamma ionlangan

nurlanishdan kelib chiqadi va avariya paytida qayd etish qiyin

bo‘lgan elementlar ajralib chiqishi va yadro reaksiyasi hosilalarining

bo‘linishi (radioaktiv qurum, chang, yadro mahsuloti

bo‘laklari), shuningdek, turli radioaktiv materiallar va jismlar

(masalan, tuproq) tashkil topishida namoyon bo‘ladi.

Oldini olish tadbirlari. Turar joyingiz yaqinida radiatsion

xavfli obyektlar mavjudligini aniqlang hamda ular to‘g‘risida

yanada to‘liq va aniq ma’lumotlarga ega bo‘ling. Sizni

qiziqtirayotgan radiatsion xavfli obyektdagi avariyalar vaqtida

aholini ogohlantirishning usul va vositalari haqida favqulodda

vaziyatlar boshqarmasi hamda bo‘limlaridan surishtirib biling va

tegishli uskunalarning sozligiga ishonch hosil qiling.

Radiatsion avariya vaqtida sizning harakat tartibingiz

to‘g‘risidagi ko‘rsatmalarni o‘rganib chiqing.

Avariya paytida qo‘llaniladigan zarur vositalar zaxiralarini

(germetiklash materiallari, yod preparatlari, oziq-ovqat, suv va

h. k.) to‘plang.

nafas yo‘llaringizni dastro‘mol (sharf) bilan muhofaza qiling va

binoda berkinishga shoshiling. Pana joyga o‘tganingizdan so‘ng

ustki va oyoq kiyimlaringizni yechib, plastik paketga joylang va

dush qabul qiling.

Deraza va eshiklarni yoping. Avariya to‘g‘risida qo‘shimcha

ma’lumotlar va mahalliy ma’muriyatlar topshiriqlarini olish

uchun televizor va radiopriyomniklarni ishlatib qo‘ying.

123

Shamollatish tuynuklari va derazalardagi yoriqlarni germetik

sig‘imlarda suv zaxiralarini to‘plang. Ochiq qolgan mahsulotlarni

polietilen plyonkalarga o‘rab muzlatgich (shkaf)ga

joylab qo‘ying.

Nafas yo‘llaringizni muhofaza qilish uchun respirator,

paxta-dokali bog‘lam yoki filtrlash xususiyatini oshirish

maqsadida suvda namlangan matolardan tayyorlangan qo‘lbola

muhofaza vositalaridan foydalaning.

Ommaviy axborot vositalaridan zarur ko‘rsatmalarni olgach,

yod profilaktikasini o‘tkazing. Bunda 7 kun mobaynida kaliy

yodid tabletkasidan bittadan (0,125 g) ichib turing. 2 yoshgacha

bo‘lgan yosh bolalar uchun esa tabletkaning 1/4 qismi (0,04 g)

beriladi. Yodli kaliy bo‘lmagan taqdirda yodli eritmadan

foydalaning. Bunda kattalar uchun 1 stakan suvga 3-5 tomchi 5

%li yod eritmasi, bolalar uchun esa 1-2 tomchi aralashtiriladi.

Radioaktiv ifloslangan joyda qanday harakat qilish lozim?

Organizmga radioaktiv moddalar ta’sirining oldini olish yoki

ta’sirni kuchsizlantirish uchun:

- binodan faqatgina zarurat tug‘ilganda, qisqa vaqtga,

respirator, plash,rezina etik va qo‘lqop kiygan holda chiqing;

- ochiq joyda yechinmang, yerga o‘tirmang va chekmang,

ochiq suv havzalarida cho‘milishdan hamda o‘rmon qo‘ziqorinlari

va mevalarini terishdan saqlaning;

- uyingiz atrofidagi hududga vaqti-vaqti bilan suv sepib

turing, bino ichini esa yuvish vositalari yordamida har kuni

tozalang;

- binoga kirishdan oldin oyoq kiyimingizni yuving, ustki

kiyimingizni

qoqib namlangan cho‘tka bilan tozalang;

- suvni faqat tekshirilgan joylardan olib iching. Faqat

magazinlardanolingan oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qiling;

- ovqatlanishdan oldin qo‘llaringizni yaxshilab yuving va

og‘zingizni 0,5 %li ichimlik sodasi eritmasi bilan chaying.

Ushbu tavsiyalarga amal qilish nurlanish kasalligining oldini

olishga yordam beradi.

124

Nazorat savollari

1. Radiatsiyadan ta’sirlanish belgilarini ko‘rsating.

2. Radiatsiyadan himoyalovchi vositalarga nimalar kiradi?

3. Radiatsiya ta’sirini kamaytiruvchi tabiiy vositalarga

nimalar kiradi?

4. Radiatsion kuyish nima?

5. Radiatsion zararlanishda harakatlanish tartibini ko‘rsating.

6. Radiatsiyadan zararlangan kishiga birinchi tibbiy yordam

berish tartibini ayting.

125

Gazga qarshi niqob yoki suv bilan namlangan, shuningdek,

ammaiakda 5%li limon kislotasi aralashmasi va xlorda 2%li

ichimlik soda aralashmasi bilan namlangan bog‘ichni ishlatish

kerak. So‘ngra zarar ko‘rganlarni zaharlangan hududdan olib

chiqib, ularning ustki va oyoq kiyimlarini tashqarida yechib,

tana qismidagi zaharli moddalarni yo‘qotish kerak. Zarar

ko‘rganlarga ko‘p miqdorda suv berib, ko‘zini va yuz qismini

suv bilan yuvib tashlash zarur. Agar zaharli moddalar kishining

oshqozoniga tushgan bo‘lsa, uni qayt qildirish yoki oshqozonini

yuvish kerak bo‘ladi. Ba’zi hollarda odam nafas olmay qo‘ysa

«Og‘izdan og‘izga» sun’iy usulda yoki kislorod yordamida nafas

oldirish lozim. Zarar ko‘rgan odamlarni shifoxonaga olib borish

uchun transport vositasidan foydalanganda ularni faqat yotgan

holda shifoxonaga yetkazish zarur. Odamlarni vaziyatdan kelib,

chiqib xavf oldida dovdirab qolmaslikka, o‘z vaqtida aniq, tez

harakat qilishga, qutqarish ishlarini unumli o‘tkazishga o‘rgatish

kerak bo‘ladi.

Kimyoviy moddalar ta’sirida kuyish ishlab chiqarishda ham,

uy sharoitida ham ro‘y berishi mumkin. Bunday kuyish

oqartiruvchi moddalar, suv oqib chiqib ketadigan quvurlarni,

vanna, hojatxonani tozalash vositalari, bo‘yoqni yuvib

ketkazuvchi moddalar yoki bog‘dorchilikda ishlatiladigan

kimyoviy moddalar ta’sirida yuzaga kelishi mumkin.

Kimyoviy modda teriga ta’sir etib turar ekan, kuydirishda

davom etaveradi Shunig uchun bunday modda teriga tushsa,

uni darhol bartaraf etish chorasini ko‘rish kerak.

Quruq kimyoviy moddalarni himoyalangan qo‘l bilan

teridan sidirib tashlang (qo‘lqop, sochiq va hokazolardan

foydalaning).

Kuygan joyni kamida 20 minut davomida sovuq suv quyib

yuvib tashlang. Yuqori bosimli oqimdan foydalanmang, chunki

126

bu kuygan teriga yanada ko‘proq zarar keltirishi mumkin. Tez

Jabrlanuvchidan kimyoviy modda tekkan kiyimini yechishni

iltimos qiling.

Jabrlanuvchining ko‘zini e’tibordan chetda qoldirmang.

Ko‘zga kimyoviy modda tushgan bo‘lsa, 20 minut davomida

yoki tez yordam yetib kelgunga qadar yuving. Kimyoviy modda

sog‘ ko‘zga tushmasligi uchun jarohatlangan ko‘zni pastroq

tutish lozim. Zararlangan ko‘zni bog‘lab qo‘ying.

Ammiak gazi tarqalganda:

xavfli hududdan shamolga perpendikulyar yo‘nalishda tezda

chiqib ketish kerak;

xavfli hududga 200 metrgacha yaqinlashmaslik zarur;

shamol tarafdan turmang;

yong‘inga qarshi xavfsizlik choralarini ko‘ring;

chekmang;

olov va uchqunlar manbayini yo‘qoting;

to‘kilgan moddaga tegmang;

yong‘in vaqtida idishlarga yaqinlashmang;

agar uydan chiqib ketishga ulgurmasangiz, darhol binoning

pastki qismlariga, yerto‘lalarga yashirinish kerak.

Ammiakdan zaharlangan kishiga:

- Jabrlangan kishiga gazniqob yoki limon kislotasining 5%li

eritmasida namlangan paxtali-dokali niqob kiydirish.

- Jabrlangan kishini zaharlangan hududdan olib chiqish.

- 15 daqiqa ichida badanning ochiq joylarini oqar suv bilan,

ko‘zlarni esa bor kislotasining 1%li eritmasi bilan yuvish.

- Ko‘proq iliq suyuqlik ichirish (choy,sut va hk.).

- Jabrlangan kishini tibbiy muassasaga olib borish.

Xlor gazi tarqalganda:

Xavfli hududdan shamolga perpendikulyar yo‘nalishda tezda

chiqib ketish kerak.

Xavfli hududga 200 metrgacha masofaga yaqinlashmang.

Shamol tarafdan turmang.

Chuqurlik va pastliklarga tushmang.

127

To‘kilgan moddaga teginmang.

qiling.

eshik va derazalarni berkitib, tirqishlariga namlangan lattalarni

tiqib tashlang.

Ko‘p qavatli binoda yashovchilar darhol yuqori qavatlarga

intilishi kerak.

Aloqa vositalari orqali keyingi harakatlar haqida ma’lumot

olish zarur.

Xlor bilan zaharlanganda birinchi tez tibbiy yordam:

- Jabrlangan kishiga gazniqob yoki limon kislotasining 5%li

eritmasida namlangan paxtali-dokali niqob kiydirish.

- Jabrlangan kishini zaharlangan hududdan olib chiqish.

- 15 daqiqa ichida badanning ochiq joylarini oqar suv bilan,

ko‘zlarni esa bor kislotasining 1%li eritmasi bilan yuvish.

- Ko‘proq iliq suyuqlik ichirish (choy,sut, sharbatlar va hk.).

- Jabrlangan kishini tibbiy muassasaga olib borish.

Darhol xonani tark etish.

Zudlik bilan (tuman, shahar (SES) yuqumli kasalliklar

shifoxonasiga, FV boshqarmasiga, sog‘liqni saqlash tashkilotiga

va tuman, shahar ichki ishlariga) xabar berish.

Xonani shamollatish uchun eshik va oynalarni ochish.

Chuqurlik, pastlik va yerto‘lalarga tushishdan saqlanish.

Zaharlanganlarga birinchi tez tibbiy yordam ko‘rsatish;

(oshqozonni yuvish).

To‘kilgan moddaga tegmaslik.

Agar zaruriyat bo‘lsa to‘kilgan simob tomchilarini mis

plastinkasi bilan yig‘ib olish.

- Tez tibbiy yordamni chaqirish.

- Ko‘zlarni sovuq suvda yaxshilab yuvish, terini esa sovun

bilan yuvish.

- Oshqozonni tozalash (1 stakan suvga 20-30 gr faollashgan

ko‘mir).

128

hk.).

ta’minlash.

• Og‘iz orqali zaharlanishdagi kabi ko‘rsatmalarga amal

qiling.

• Qutqaruvchi jabrlanuvchiga zararsizlantiruvchi vosita

• Metanol bilan zaharlanganda jabrlanuvchini kasalxonada

davolash kerak.

Is gazi bilan zaharlanganda birinchi yordam ko‘rsatish

􀂃 Birinchi yordam ko‘rsatish tamoyillariga amal qiling

􀂃 Shoshilinch tibbiy yordam xizmatini zudlik bilan chaqiring

􀂃 Jabrlanuvchini zaharlanish zonasidan toza havoga olib

chiqing

􀂃 Qutqaruvchilarning o‘zlari is gazi ta’sirida keragidan ortiq

joyni xavfli deb hisoblasa, avariya xizmatini chaqirish zarur.

􀂃 Zaharlanish manbayini iloji boricha bartaraf qilish (masalan,

avtomobil dvigatelini o‘chirish)lozim.

1. Zaharli kimyoviy moddalardan zaharlanganda birinchi

tibbiy yordam berishda nimalarga asosiy e’tibor qaratish zarur?

2. Xlordan zaharlanganda insonda qanday belgilar kuzatiladi?

3. Ammiak zaharli moddasining xususiyatlarini ko‘rsating.

4. Simob to‘kilganda qanday harakat qilish zarur?

5. Is gazining zaharlovchi omillarini ko‘rsating.

129

Ta’lim muassasasi hamda yashash joylarida yuz berishi

mumkin bo‘lgan favqulodda vaziyatlarga oldindan tayyorgarlik

ko‘rish mumkin.

Ayniqsa, ta’lim muassasalari mamlakatmizning turli hududlarda

joylashganligi sabab ulardagi dastlabki xavf shu joyda yuz

berishi mumkin bo‘lgan favqulodda vaziyatlar bilan bog‘liq.

Jumladan, zilzila xavfi katta bo‘lgan hududlarda ta’lim muassasasi

bino va inshootining mustahkamligi, sinf xonalarining

unga mos holda jihozlanishi, qo‘yilgan jihozlarning xavfsizlik

nuqtayi nazaridan joylashtirilishi muhim o‘rin egallaydi.

Markaziy Osiyoda vulqonlar bilan bog‘liq harkatlar kuzatilmasada,

biroq, O‘rtayer dengizi – Osiyo seysmik kamarida

joylashshgan O‘rtayer dengizi bo‘ylari mamlakatlarida bunday

tabiiy ofat xavfi mavjud. Yer ostida yuz bergan kuchli

o‘zgarishlar hamda juda katta issiqlik energiyasining yer qa’ridan

otilib chiqishi zilzilalarga, yer relyefini o‘zgarib ketishiga,

atmosferaning ifloslanishiga, yong‘inlarni kelib chiqishiga sabab

bo‘lishi mumkin. Vulqon – yer yuzasiga chuqur magmatik

manbalardan lavaqul, suvning qaynoq gazlari va bug‘lari, tog‘

jinslarining bo‘laklari otilib chiqaligan yer qobig‘idagi kanallar

va yoriqlar ustida yuzaga keluvchi geologik hodisa.

Markaziy Osiyoda yuz bergan ayrim zilzilalar yer relyefining

o‘zgarishiga ham olib kelganini unutmaslik kerak. Masalan,

1911-yildagi Kebin, 1948-yilda yuz bergan Ashxobod zilzilalarini

bular tarkibiga kiritish mumkin. Shuni unutmaslik kerakki,

zilzilalar boshqa tus yoki turdagi favqulodda vaziyatlarni ham

keltirib chiqarish xarakteriga ega. Shu sababli, ta’lim muassasasi

o‘ziga xavf solishi mumkin bo‘lgan barcha tusdagi favqulodda

vaziyatlarni oldindan bilishi shart. Bu xavflar ta’lim muassasasi

direktori fuqaro muhofazasi rahbari hamda fuqaro miuhofzasi

130

ko‘rib chiqilishi, muhofzalanish ishlari oldindan belgilab

qo‘yilishi lozim. Bu rejalar va uni amalga oshirish tartiblari

tuman yoki viloyat mas’ul tashkilotlari bilan kelishilgan holda

bo‘lishi kerak.

Shuni unutmaslik kerakki, o‘quvchilarning, shuningdek, ta’-

lim muassasasida ishlayotgan pedagog – xodimlar, ishchi-xizmatchilarning

favqulodda vaziyatlardagi tayyorgarligi va ularning

dastlabki, to‘g‘ri harakat qila olishi ta’lim muassasasining

rahbariga, uning bu sohadagi ishlarni o‘z vaqtida to‘g‘ri bajarganligiga

har tomonlama bog‘liq.

Ma’lumki, O‘zbekiston turli geografik hamda murakkab

geologik yer tuzilishiga ega bo‘lgan mamlakat hisoblanadi. Masalan,

yer ko‘chishlari yoki surilishlari bilan bog‘liq xavflar ham

ta’lim muassasasi faoliyatiga salbiy ta’sir etishi mumkin. Aynan

yer ko‘chishi mavjud bo‘lgan hududda joylashgan bino yoki

inshootga uning xavf solishi sababli ta’lim muassasasining

joylashgan joyi va unga xavf solishi mumkin bo‘lgan tabiiy,

texnogen va ekologik omillarni oldindan bilish va muhofaza

choralarini ko‘rish katta ahamiyat kasb etadi.

Shu o‘rinda aytib o‘tish kerakki, ta’lim muassasasida turli

tusdagi xavflarning oldini olish maqsadida fuqaro muhofzasi

tuzilmalari bo‘lib, tuzilma o‘qituvchilar orasidan shu sohaga

yaqin bilim va malakaga ega bo‘lgan mutaxassislardan boshliq

qilib tayinlash lozim.

Yurtimizda qadimdan yuz berib kelgan tabiiy ofatlar xalqimiz

turmush tarziga singib, undan muhofazalanish uchun o‘ziga

xos ilmiy izlanishlar olib borishga, imoratsozlikka oid madaniyatni

rivojlanishiga ham sabab bo‘lgan

Ma’lumki, azaldan ajdodlarimiz bino va inshootlarning har

tomonlama bardoshli va uzoq muddat o‘z holatini yo‘qotmay

turishi lozimligini e’tiborga olgan holda qurilishi ishlarini olib

borganlar. Qadimdan majdud ashyolar, ularning yer tarkibidagi

o‘zgarishlarga bardosh bera olishi, yog‘in sochinli kunlarning

ko‘p yoki kam bo‘lishi, shamolning esib turishi, shuningdek, yer

osti suvlarining yuqori yoki pastligi, yog‘in-sochinli kunlarda

suv xavfi e’tiborga olingan holda o‘ziga xos imoratsozlik mada131

niyati shakllangan. Yurtimizning shimoliy hududlari bilan qurilgan

imoratlardan tuzilishi va qurilishi bilan tog‘ va tog‘ oldi hududlarida

qurilayotgan binolar qurilishida keskin farqni sezish

mumkin.

Imoratsozlikda tuproq zichligini ta’minlash muhim o‘rin

Shaxsiy uy-joy qurilishila tuproq-loydan asosiy qurilish

ashyosi sifatida foydalanish uning yetarlicha mustahkamligini

ta’minlab berolmaydi. Shaxsiy uy-joy qurilishida devorlarning

ko‘tarilishida sinchllardan hamla pishiq g‘ishtlardan foydalanish

imoratlarning muayyan mustahkamligini ta’minlaydi.

Yuqorida aytib o‘tilganidek, imoratlar va inshootlar talofat

ko‘radi. Ko‘rilgan talofat darajasi inshoot loyihasiga, ishlatilgan

qurilish materiallariga bog‘liq. Shuning uchun hamma inshootlar

va ularning ko‘radigan talofatlari davlat standarti bilan

tartibga solinadi.

Inshootlarning talofatlarlari quyidagicha tasniflanadi:

1-darajali talofat. Bunda yengil shikastlanish yuz beradi. 2-

darajali talofat. Og‘ir bo‘lmagan shikastlanish sodir bo‘ladi,

devorlarda katta bo‘lmagan yoriqlar paydo bo‘ladi. 3-darajali

talofat. Inshootlarning og‘ir shikastlanishi ro‘y beradi, devorlarda

katta va chuqur yoriqlar paydo bo‘ladi. 4-darajali talofat.

Imorat va inshootlar ichki devorining to‘liq buzilishi yuz beradi.

5-darajali talofat. Imorat va inshootlarning to‘liq buzilishi sodir

bo‘ladi.

Imorat va inshootlarning to‘liq konstruksiyasi va qurilish

materiallariga qarab tasniflanishi:

A guruh – xom g‘isht, paxsa devorli inshootlar.

B guruh - pishiq g‘ishtdan qurilgan inshootlar.

D guruh – temirbeton, sinchli va yog‘ochdan qurilgan

inshootlar.

Yuqoridagilarni hisobga olgan holda davlat standarti

(GOST) tomonidan imoratlar guruhining har bir ballda

ko‘radigan talofat darajalari qonunlashtirib qo‘yilgan. Jumladan:

6 ball- yer silkinish jarayonida A guruhga mansub inshootlar

2-darajali talofat, B guruhi inshootlari 1-darajali talofat ko‘radi.

132

7 ball – A guruhidagi inshootlar 3 – darajali talofat ko‘radi.

inshootlar ham 3, 4-darajali, D guruhidagi inshootlar 2-darajali

talofat ko‘radi. 9 ball B guruhidagi inshootlar 4-darajali,

shuningdek, D guruhidagi inshootlarham 4-jarajali talofat ko‘-

radi. 10 ball – B guruhidagi inshootlar 5-darajali, D guruhidagi

inshootlar 4-darajali talofat ko‘radi. 11 bal – B guruhidagi

inshootlar to‘liq qulaydi. Tog‘ jinslarining tik va gorizontal

yo‘nalishdagi harakati kuzatiladi. 12 ball – amalda yer yuzasida

tik inshootlar qolmaydi. Bu – u yoki bu ballarda zilzila sodir

bo‘ladigan hududlarda ko‘riladigan talofat darajasi hisobga

olingan holda, faqat ma’lum guruhdagi inshootlar qurilishi

lozim, degan so‘zdir. zilzila keltiradigan talofat inshootning

turiga, konstruksiyasiga bog‘liq bo‘lishi bilan bir qatorda, qurilish

maydonlarining muhanis-geologik sharoitiga, ya’ni tog‘

jinslari turlarining mustahkamligi darajasiga, xossa va xususiyatlariga

bog‘liq. Masalan, 1966-yili Toshkent shahrida bo‘lgan

silkinish natijasida shahrning yerosti suvlari sathi yer yuzasiga

yaqin bo‘lgan pastqam joylarida joylashgan imoratlar kuchli

talofat ko‘rdi. Shundan keyin, 1966-yili shahar hududida qayda

muhandis-geologik xaritalash ishlari o‘tkazilib, shahar markazi

tuproq sharoiti nuqtayi nazaridan 9 balli mintaqaga o‘tkazildi.

Bu degani, 9 balli mintaqa quriladigan inshootlar konstruksiyasiga

va usuliga ma’lum talablar qo‘yish va ularni bajarishni

talab qiladi. Seysmofaol hududlarda qurilish inshootlarini olib

borishda davlat tomonidan tasdiqlangan qonun-qoidalarga,

talablarga rioya qilish zarur. Ya’ni shahar qurilishida imoratlarning

balandligiga va shakliga katta talablar qo‘yiladi, ular

quyidagilardan iborat:

- shahar hududida katta-katta ochiq maydonlarning

bo‘lishi, ya’ni silkinish sodir bo‘lgan taqdirda va undan keyin

odamlarning yashashi uchun yengil qurilmadan qurish uchun

xavfsiz joy zarur;

- suv havzalarining bo‘lishi, ya’ni zilzila vaqtida chiqishi

mumin bo‘lan yong‘inlarni o‘chirish maqsadida foydalanish

uchun suv zaxirasiga ega bo‘lish zarur;

133

marta katta bo‘lishi, chunki imorat talofat ko‘rganda bir-biriga

ta’sir qilmasligi kerak.