Hayot faoliyati

Oziq-ovqat tanqisligi o‘tgan asrning 70-yillarida sezila

boshladi. Bunga sabab sifatida asosiy oziq-ovqat mahsuloti

bo‘lgan bug‘doy yetishtirish sur’atlarining aholi soni o‘sishi

sur’atlaridan orqada qola boshlaganligi, an’anaviy dehqonchilikning

rivojlanmaganligi, urbanizatsiya, eksportga bog‘lanib

qolish kabilarni ko‘rsatish mumkin. Bugungi kunda yer yuzida

har kuni 840 million kishi och qolmoqda yoki ular ishonchli

oziq-ovqat manbayiga ega emas. Mavjud 7 milliard aholining

deyarli 1 milliard to‘yib ovqat emaydi. Har-yili dunyo bo‘yicha

nobud bo‘lmoqda. Bu raqam bolalar o‘rtasida yanada dahshatli

ko‘rinishga ega. Jumladan, har yili dunyoda 11 millionga yaqin

bola 5 yoshga to‘lmay, to‘yib ovqatlanmaslik sababli dunyodan

ko‘z yumadi, ya’ni bolalar o‘rtasidagi o‘limning 54% to‘yib

ovqatlanmaslik bilan bog‘liqdir. Hozirgi vaqtda yer yuzi aholisi

uchun kuniga 2 million tonna oziq-ovqat, 10 million metr kub

ichimlik suvi kerakligi hisoblab chiqilgan.

145

Mamlakat va uning fuqarolarining xavfsizligini ta’minlashda

kunda iqlim o‘zgarishlari, atrof-muhitga turli zararli chiqindi va

gazlarning chiqarilishi qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat

mahsulotlarini yetishtirish jarayoni hamda ularning sifatiga

salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.

Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasi – qishloq xo‘jaligi

rivojlangan mamlakatdir. U qishloq xo‘jaligiga mo‘ljallangan 25

mln. 736 ming gektar yerga ega. Bundan sug‘oriladigan yerlar

4,2 mln. gektar, shundan 3,30 mln. gektari shudgor qilinadigan

sug‘oriladigan yerlar hisoblanadi. Aynan shu sug‘oriladigan

yerlardan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining 97% dan ortig‘i

olinadi

qaratadigan bo‘lsak, bugungi kunda O‘zbekiston nafaqat o‘z

aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlashi, balki

qishloq xo‘jaligi va oziq-ovqat mahsulotlarini chetga eksport

qilishni o‘z oldiga strategik vazifa sifatida maqsad qilib qo‘ygan

davlat hisoblanadi. Raqamlarga e’tibor qaratadigan bo‘lsak

so‘nggi yillarda mamlakatimizga go‘sht mahsulotlari importi

40 % ga kamayib, aksincha qishloq xo‘jaligi mahsulotlari

eksporti 60 % ga ortgan. Bugungi kunda O‘zbekistonda mavjud

aholi ehtiyojlari darajasidan 3 baravar ko‘p miqdorda qishloq

xo‘jaligi mahsulotlari yetishtirilmoqda. O‘tgan vaqt mobaynida

xorij mamlakatlariga oziq-ovqat hamda qishloq xo‘jaligi

mahsulotlari eksporti 20 %ga ortgan.

Hozirda dunyoda oziq-ovqat mahsulotlari narxi barqaror

ko‘tarilishi kuzatilmoqda. Butunjahon savdo tashkilotining

bergan ma’lumotlariga ko‘ra dunyo savdosida qishloq xo‘jaligi

mahsulotlarining savdo balansi narxlarning muntazam ko‘tarilib

borishiga qaramay umumiy savdo balansining 10 %ni tashkil

etmoqda. Bu esa mamlakatimizda ham oziq-ovqat mahsulotlarini

yetishtirish, qayta tayyorlash va saqlash masalalariga

e’tiborli bo‘lish zarurligini ko‘rsatadi.

Bugungi kunda oziq-ovqat mahsulotlariga qo‘yladigan

talablar ortib bormoqda. Endi nafaqat ko‘rinishi va ta’mi,

shuningdek, ozuqaviy qiymati, to‘yimliligi, uzoq muddat

146

kasb etmoqda. Ana shu maqsadlarga erishish uchun ishlab

chiqaruvchilar tomonidan oziq-oqat mahsulotlariga turli

qo‘shimchalar qo‘shish oddiy holatga aylandi.

Genetik muhandislik – organizm to‘qimalaridan genlarni

ajratish, ularni boshqa organizmlarga kiritish, genlar bilan turli

ko‘rinishdagi o‘zgartirish ishlari olib borish bo‘yicha usul, uslub

va texnologiyalar yig‘indisidir. Bunda molekulyar klonlash yo‘li

bilan genetik tuzilmaga ta’sir o‘tkaziladi. Bu yo‘l bilan so‘nggi

paytda donli ekinlarning genetik takomillashtirilgan navlari,

inson insulini kabi mahsulotlar olinmoqda.

Genetik muhandislik – genetik takomillashtirilgan yoki

talab darajasidagi sifatga ega mahsulotni yetishtirishga xizmat

qiladi. Genetik takomillashtirilgan mahsulotlaridan (GTM)

foydalanishning afzalliklari bor, ya’ni ular hosildorlikni oshirish

evaziga ocharchilik muammosini hal etishga yordam beradi,

olinayotgan mahsulotlarning ozuqaviylik hamda to‘yimlilik

darajasini oshiradi.

Ammo GTM mahsulotlarini qo‘llash jarayonining inson

organizmiga salbiy ta’siri ham mutaxassislar tomonidan o‘rganilgan.

Jumladan: organizmda allergik reaksiyalar paydo bo‘lishi,

immunitet tizimining shikastlanishi, turli mutatsion o‘zgarishlar,

modda almashinuvi jarayonlarining buzilishi, onkologik

o‘zgarishlar paydo bo‘lishi, antibiotiklar ta’sirini sezmaslik kabi

jihatlar shular jumlasidan. Shuningdek, GTM mahsulotlari

qishloq xo‘jaligi va biologik xilma-xillikka ziyon keltiradi,

foydali hashoratlar, mikroorganizmlarga zarar ko‘rsatadi.

Oziq-ovqat sanoatida bo‘yoqlar mahsulotni qayta ishlash

jarayonida yo‘qotilgan rangni tiklash, rangsiz mahsulotlarga (alkagolsiz

rangsiz ichimliklar, muzqaymoqlar, konditer mahsulotlari)

yorqin xaridorbop ranglar berish maqsadida qo‘llaniladi.

Buyuk Britaniyada o‘tkazilgan tadqiqotlar oziq-ovqat

sanoatida ishlatilayotgan bo‘yoqlar (tartrazin, xinolan, sanset,

azorubin, ponso) bilan bolalar kasalliklari o‘rtasida o‘zaro

bog‘liklik mavjudligi aniqladi. Jumladan: o‘ta yuqori faollik va

qo‘zg‘aluvchanlik, diqqatni bir joyga jamlay olmaslik,

kayfiyatsizlik, holsizlanish, allergik reaksiyalar, oshqozon-ichak

147

bo‘yoqlar bilan bog‘liq ekanligi ta’kidlangan.

Ko‘pchilik oziq-ovqat mahsulotlari qo‘shimchalarga ega

bo‘lib, bu qo‘shimchalar oziq-ovqat mahsulotlariga ta’m berish,

ularning saqlash muddatini oshirish maqsadlarida qo‘llanadi.

Lekin bu qo‘shimchalar qo‘llanganda oziq-ovqat mahsulotlari

o‘ramidagi maxsus yorliqlarda ular haqida ma’luot berilishi

shart. Eng ko‘p qo‘llanadigan ta’m kuchaytiruvchi natriy

glutamat (E621) hisoblanadi. Sof holda bu birikmaning ta’mi

ham kuchi ham yo‘q. Lekin u xohlagan oziq-ovqat mahsulotining

ta’mini kuchaytiradi. Natriy glukamatni tez-tez

iste’mol qiladigan kishiga oddiy ovqatlarning ta’mi yo‘qdek

tuyuladi, chunki uning ta’m biluvchi retseptorlari sezuvchanlikni

yo‘qotadi. Shunda inson ushbu «lazzatli zirovor»ga

qaram bo‘lib qoladi. Ko‘pincha natriy glukamat mahsulot

yorliqlarida «ta’m qo‘shimchasi» yoki «ta’m yaxshilovchi» deb

ham yoziladi. Natriy glukanatni ko‘p iste’mol qiladigan kishilar

bosh og‘rig‘i, yurakning tez urishi, paylar bo‘shashishi, harorat

ko‘tarilishi va ko‘krak qisishidan shikoyat qiladilar.

Har bir mahsulotda aynan qaysi qo‘shimchalar borligini

bilish qiyin emas. Buning uchun mahsulot o‘ramini diqqat bilan

o‘qib, undagi «E» harfini topish kerak. Keyin bu mahsulotda

qaysi qo‘shimchalar borligini ko‘rsatuvchi sonlar qatori keladi.

Garchi ushbu mahsulotlar ozuqaviy, deb nomlansada, ularning

organizm uchun ta’siri turlicha, ba’zilari esa ochiqdan ochiq

zararlidir.

Oziq-ovqat mahsulotlaridan zaharlanish hayotda juda ko‘p

uchraydigan hodisa hisoblanadi. Bunda inson sifatsiz, noto‘g‘ri

saqlangan, buzilgan yoki zaharlangan oziq-ovqat mahsulotlarini

bilmasdan iste’mol qiladi. Ko‘p hollarda bunga bakteriyalar va

toksinlar sabab bo‘ladi. Muzlatgichda xom go‘shtni 5 kun,

tovuq, baliq va farsh mahsulotlarini 2 kundan ortiq saqlash

tavsiya etilmaydi. Ko‘pincha yetarlicha haroratda saqlanmaganligi

bois go‘sht, tuxum, tovuq go‘shti, sut, tort va pishiriqlar,

mayonezli salatlar tez buziladi.

Ko‘pincha sifatsiz konservalangan mahsulotlar bilan inson

organizmiga botulizm xastaligini keltirib chiqaruvchi bakteriya148

lar tushadi. Bunda qorin sohasida kuchli og‘riq, ich ketishi,

ko‘ngil aynishi, mushaklar bo‘shashishi, bosh og‘rishi, bosh

aylanishi va qusish kabi belgilar kuzatiladi.

Oziq-ovqat mahsulotlaridan zaharlanganda qorin og‘rig‘i,

ich ketishi (qon bilan), qusish, nafas olishning qiyinlashuvi,

terlash, so‘lak oqishi, ko‘z yoshlanishi, bosh aylanishi kabi

belgilar kuzatiladi.

Oziq-ovqatdan zaharlanganda bemor juda ko‘p midorda

suyuqlik ichishi, antibiotiklar olishi zarur. Botulizmda har doim

botulizmga qarshi ziddi-zahar vositasi qabul qilinadi. Agar

zaharlanish kimyoviy moddlar ta’siri tufayli yuzaga kelgan

bo‘lsa bunda organizmdan zaharni chiqarish birinchi darajali

vazifa hisoblanadi. Buning uchun juda ko‘p miqdorda suyuqlik

iste’mol qilish zarur. Agar kasallik belgilari o‘tib ketmasa zudlik

bilan tibbiyot muasasalariga murojaat etish kerak.

Oziq-ovqat mahsulotlaridan zaharlanishning oldini

olishning eng asosiy vositasi ovqatni to‘g‘ri, tartibli, ozoda va

belgilangan sanitariya va gigiyena me’yorlarga amal qilgan holda

tayyorlashdir. Shuningdek, idish-tovoqlarni toza, oshxona

sochiq va idish-tovoq yuvish ashyolarini tez-tez yuvib toza

tutish kerak. Ishlab chiqarilgan joyi noaniq va sifat sertifikatiga

ega bo‘lmagan hamda uy sharoitida sabzavotlardan tayyorlangan

konserva mahsulotlarini sotib olmaslik va iste’mol qilmaslik

zarur.

Nazorat savollari

1. Ekologiya nima?

2. Ekologik muammolarga misollar keltiring.

3. Ichimlik suvini tejash bo‘yicha qanday xatti-harakatlarni

olib borish kerak?

4. Sho‘rlanish va cho‘llanish tushunchalarini ta’riflang.

5. Genetik takomillashtirilgan mahsulotlar, deganda qanday

mahsulotlar tushuniladi?

6. Oziq-ovqat tanqisligining sabablarini ko‘rsating.

149

Ekologik muhitning buzilishi insoniyatning yashab qolishiga

xavf soluvchi asosiy omil bo‘lib qolmoqda. Shu sabab

eng asosiy harakat yoshlarda ekologik ong va madaniyatni

shakllantirishdan iborat bo‘lmog‘i lozim.

Ekologik ong va madaniyatni shakllantirishga yo‘naltirilgan

ta’lim-tarbiya va targ‘ibot-tashviqot tizimining: oila, mahalla,

maktabgacha tarbiya va ta’limning barcha bo‘g‘inlari o‘rtasidagi

uzluksizlik tamoyili yoshlarning tabiat muhofazasi haqidagi

nazariy bilimlarini va amaliy ko‘nikmalarini shakllantirishda

muhim ahamiyatga egi. Zero, kishilarning tabiat muhofazasiga

doir faoliyatlari samaradorligi aynan shu bosqichlarni qay

darajada izchil tashkil etish bilan uzviy bog‘liqdir.

Yoshlarda ekologik ongni, madaniyatni rivojlantirish zarurati

va dolzarbligi shundaki, birinchidan, yuqorida ko‘rsatilgan

tizim elementlari, bosqichlari jamiyatning hamma a’zolarini

qamrab oladi va inson hayotida umumiy ijtimoiy ong kompleksi

shakllanadigan tarixiy muhit hisoblanadi. Ikkinchidan, turli

ijtimoiy faoliyat yo‘nalishlarini ekologik ehtiyoj va tabiat

muhofazasi manfaatlari doirasida mujassamlashtirish vazifasi

ta’lim-tarbiya, targ‘ibot-tashviqot tizimi usullari va vositalarini

uyg‘unlashtirib, yoshlarning dastlabki nazariy bilimlarini, amaliy

ko‘nikmalarini chuqurlashtirish va kengaytirish vositasidir.

Uchinchidan, ekologik ta’lim-tarbiya, targ‘ibot-tashviqotning

ijtimoiy mohiyati va mazmuni yoshlar ekologik faolligi,

mas’uliyatini shakllantirishga qaratilganida namoyon bo‘ladi.

Ekologik tahdidlarni keyingi 100 yillikda naqadar ortib, u

dunyoning turli burchaklarida turli ko‘rinishda namoyon

bo‘layotgani va insoniyat hayotiga xavf solayotgani sir emas.

Mintaqa davlatlari, shuningdek, mamlakatimizda ham xavf solib

turuvchi omillardan biri ekologik muhitning yomonlashuvi

ekanligini unutmasligimiz kerak.

150

shakllantirish eng muhim masalalardan biri bo‘lib qolmoqda.

Shu sababdag ham bu borada ajdodlarimiz tomonidan amalga

oshirilgan ishlarga nazar solish va ular amalda qo‘llab kelan usul

va uslublarni yoshlarimizga tushuntirishimiz zarur va shart

hisoblanandi. Masalan, qadimiy urfu-odatlarimizga asoslangan

qadriyatlarning vujudga kelishini, ularning mohiyatini ilmiy

asoslanganligini o‘quvchilarga tushuntirish muhim o‘rin

egallaydi. Suvga, havoga, tuproqqa bo‘lgan hurmatni ajdodarimiz

tarixidan o‘rganishimiz va uni yoshlarga har tomonlama

chuqur ilmiy asosda tushuntirishimiz katta samara beradi.

Oddiygina suv jumragini o‘z vaqtida yopishga o‘rgatish, oshxona,

uy-joy, hovli va ko‘chalarni toza va ozoda tutish

ko‘nikmasini shakllantirish, toza havo inson organizmi uchun

qanchalik zarur ekanligini anglatish, ularni ifloslantirganda

insonning hayotiga solishi mumkin bo‘lgan xavfni tushuntirish,

ekologik madaniyatni shakllantiruvchi dastlabki omillar

hisoblanadi.

Bundan uch ming yil ilgari xalqimizning ulkan ma’naviy,

ilmiy va diniy merosidan biriga aylanib qolgan «Avesto» kitobi

dunyoga keldi. Unda nafaqat diniy g‘oyalar yoki yakka xudolikkka

intilish, insonlar o‘rtasidagi munosabatlar va ularni

tartibga solish, balki insonni atrof-muhitga bo‘lgan munosabatlari

ham o‘z aksini topdi. Kitobda insonning atrof-muhitga

nisbatan bo‘lgan munosabti qat’iy tartibga solindi va uni saqlab

qolishga harakat qilindi.

Unda hayot uchun zarur bo‘lgan to‘rt narsani sof va pok

tutish qat’iy belgilab berildi. Bugungi kun nazari hamda ilm

fanning erishgan yutuqlari asosida razm solinsa, bundan uch

ming yil oldinoq ekologiyaning yomonlashuvini oldini olish

uchun antropogen ta’sirning o‘rniga e’tibor qaratilgani va uni

ma’lum tartibga solish uchun harakat qilingani, o‘z davrida

ularga qonuniy va ma’naviy tus berilgani ayon bo‘ladi. Kitobda,

to‘rt unsurdan biri - havoni toza tutish masalasi qo‘yildi. Bugun

esa unga ilm-fan atmosfera, deb nom berdi. Ayni atmosferadagi

muammolar insonni nafas olishini qiyinlashtirayotgani, unda

151

turli xil kasalliklar keltirib chiqarish xavfining ortayotgani tibbiyot

Inson toza havodan to‘yib nafas olmasa, uning qoni va qon

orqali yurak, miya kabi organizmlar kislorod bilan boyimasligi

va oqibatda yurak va qon aylanish tizimida turli kasalliklar kelib

chiqishi ma’lum. Kislorod bilan to‘yinmagan qon inson xarakteriga,

holatiga va uni jamiyatning sog‘lom kishilaridan biri bo‘-

lib yetishishiga salbiy ta’sir etadi. Yerda mavjud havo zaxirasi

ham aniq, undan foydalanish miqdori ham aniq, uni qayta hosil

qilish ham aniq, biroq, uning tarkibiga qo‘shimcha gazlarni

chiqarib yuborish, ifloslantirish jarayoni aniq emas.

Ekologik muhitning buzilishi turli xil kasalliklarning

ko‘payib ketishiga, bog‘-rog‘larni qurib tabiiy oziq-ovqatga

bo‘lgan ehtiyojni ortib ketishiga, havoning turli xildagi gazlar

bilan ifloslanib, inson immunitetini pasayishiga, suv tarkibining

minerallashuvi ortib inson kelajagiga solayotgan tahdidi uning

oldida kelajakda yashab qolish muammosini paydo qilmoqda.

Holbuki, bu masala ilq bor 1913-yilda Shvetsariyaning Bern

shahrida xalqaro miqyosda muhokama qilingan bo‘lib, o‘tgan

100 yil davomida juda ko‘plab ishlar amalga oshirildi. Biroq,

XXI asr bo‘sag‘asida bu masala yana qayta ko‘tarilib, yadro

xavfidan keyingi eng katta tahdid sifatida maydonga chiqmoqda.

Prezidentimiz I. Karimov ekologik tahdidlar haqida gapirar

ekan u oxir-oqibat insonning genofondiga salbiy ta’sir etishini

ko‘rsatib, unga alohida e’tibor qaratish lozimligini ta’kidlab

o‘tdilar.

Atrof-muhim va taraqqiyot bo‘yicha Rio deklaratsiyasi davlatlarning

mazkur muammolarga taalluqli bo‘lgan huquq va

burchlarini belgilagan holda «Kun tartibida XXI asrga tashrif»

ni qo‘llab quvvatlaydi.

Deklaratsiyaning ayrim tamoyillariga ko‘ra:

* Barqaror taraqqiyot tashvishlari odamlar zimmasiga

tushadi. Insonlar tabiat bilan uyg‘un holda sog‘lom va farovon

hayot kechirishga haqlidir.

* Jiddiy yoki o‘rnini to‘ldirib bo‘lmaydigan zarar yetkazish

xavfi tug‘ilganda atrof-muhit tanazzulini bartaraf etish ilmiy

noaniqlik tufayli to‘xtab qolmasligi kerak.

152

huquqqa ega, ammo bunda boshqa davlat atrof-muhitga zarar

yetkazmasligi kerak.

* Qashshoqlikka barham berish va dunyo miqyosida yashash

tarzlaridagi keskin farqni kamaytirish barqaror taraqqiyot uchun

«zaruriydir».

* Barqaror taraqqiyotga erishishda xotin-qizlarning mutlaq

teng huquqli ishtiroki zarur.

* Sanoati rivojlangan mamlkatlar barqaror taraqqiyot uchun

xalqaro kurashga global atrof-muhitga o‘zlarining jamiyatlari

ko‘rsatayotgan bosim nuqtayi nazaridan, shuningdek, qo‘l

ostilaridagi texnologiyalar va moliyaviy resurslar uchun o‘z

mas’uliyatlarini tan oladilar.

Huquqiy nuqtayi nazardan bevosita majburiyat yuklamaydigan

O‘rmonlardan oqilona foydalanish bo‘yicha bayonot –

o‘rmonlarga taalluqli birinchi global yagona munosabat ifodasi

bo‘lib qoldi.

Uning asosiy qoidalari quyidagilardan iborat:

- Barcha mamlakatlar, ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlar

o‘rmonlarni tiklash va o‘rmon boyliklarini muhofaza qilish yo‘li

bilan «dunyoni ko‘kalamzorlashtirish» borasidagi sa’yharakatlarini

kuchaytirishi lozim.

- Davlatlar o‘zlarining barqaror taraqqiyot milliy yo‘nalishlari

talablarini bajarishlarida, o‘z ijtimoiy-iqtisodiy ehtiyojlariga

mos tarzda o‘rmonlarni rivojlantirish huquqlariga egadirlar.

«Kun tartibida XXI asrga tashrif» dasturi hukumatlar

tomonidan bajarilgan taqdirda dunyoni hozirgi beqaror iqtisodiy

taraqqiyot modelidan chiqarish va bizning taqdirimizga taalluqli

bo‘lgan muhim ekologik yo‘nalishlarni yoqlaydigan va yangilaydigan

faoliyatni mo‘ljalga olishning batafsil rejalari belgilangan

bo‘lar edi. Belgilab olingan faoliyatlar doirasida atmosferani

muhofaza etish, o‘rmonlarni asrab qolish, tuproq eroziyasi va

sahroga aylanishga qarshi kurash; havo va suv ifloslanishining

oldini olish; baliq zaxiralarini kamayib ketishiga qarshi choralar

ko‘rish; zaharli chiqindilarni kamaytirish masalasini hal qilishga

ko‘maklashish kabilar bor. «Kun tartibida XXI asrga tashrif»

dasturi taraqqiyot yo‘lining atrof-muhitga ta’sir ko‘rsatadigan

153

ishlab chiqarish va iste’molning beqaror modeli, demografik

bo‘hron va xalqaro iqtisodiyot tuzilmalari kabi muammolarni

ko‘tarmoqda. Shuningdek, harakat dasturi barqaror taraqqiyotga

erishishda quyidagi asosiy guruhlar – xotin-qizlar, kasaba

uyushmalari, fermerlar, bolalar va yoshlar, tub xalqlar, ilmiy

hamjamiyatlar, mahalliy hukumatlar, ishbilarmon guruhlar,

sanoat tuzilmalari va nodavlat tashkilotlari rolini kuchaytirish

yo‘llarini tavsiya etadi.

Mamlakatimiz Prezidenti I. Karimovning «O‘zbekiston

buyuk kelajak sari» asarida ekologik xavfsizlikni kuchaytirishning

hozirgi asosiy yo‘nalishlari ko‘rsatib o‘tilgan. Unda

xususan, quyidagilar ta’kidlanadi:

1. Tegishli texnologiyalarni ishlab chiqish va joriy etish.

Qishloq, o‘rmon va boshqa xo‘jalik tarmoqlaridagi tabiiy

jarayonlarning keskin buzilishiga olib keladigan barcha zaharli

kimyoviy moddalarni qo‘llash ustidan qattiq nazorat o‘rnatish.

Havo va suv muhitini insonning hayot faoliyati uchun zararli

yoki salbiy ta’sir etadigan moddalar bilan ifloslantirishni

to‘xtatish.

2. Qayta tiklanmaydigan zaxiralarni qat’iy mezon asosida

iste’mol qilgan holda tabiiy zaxiralarning hamma turlaridan

oqilona foydalanish.

3. Katta-katta hududlarda tabiiy sharoitlarni tabiiy zaxiralardan

samarali va kompleks foydalanishlarni ta’minlaydigan

darajada aniq maqsadga qaratilgan, ilmiy asoslanilgan tarzda

o‘zgartirish (daryolar oqimini tartibga solish hamda suvlarni bir

havzadan ikkinchisiga tashlash, yerning namini qochirish, suv

chiqarish tadbirlarini va boshqalarni amalga oshirish) lozim.

4. Jonli tabiatning butun tabiiy genofondini madaniy ekinlar

va hayvonlarning yangi turlarini ko‘paytirish hisobiga

boshlang‘ich baza sifatida saqlab qolish kerak.

5. Shaharsozlik va tumanlarni rejalashtirishning ilmiy asoslanilgan,

hozirgi zamon urbanizatsiyasining barcha salbiy oqibatlarini

bartaraf etadigan tizimni joriy etish yo‘li bilan shaharlarda

va boshqa aholi punktlarida aholining yashashi uchun qulay

sharoit yaratish zarur.

154

holda jahon jamoatchiligi e’tiborini mintaqaning ekologik

muammolariga qaratish lozim.

Ushbulardan kelib chiqqan holda aytish mumkinki,

mamlakatimzda o‘tgan yillar davomida juda katta ishlar amalga

oshirib kelinmoqda. Jumladan, atrof-muhitni asrab-avaylashga

oid o‘ziga xos huquqiy baza yaratilishini o‘zi bundan dalolat

beradi.

qilish va tabiiy resurslardan foydalanish masalalarini boshqarib

turadigan qariyb 30 ta qonun va 350 dan ortiq me’yoriy –

huquqiy hujjatlar qabul qilindi.

1. Ekologik ong nima?

2. Ekologik madaniyat tushunchasini ta’riflang.

3. Ekologik tarbiyaga nimalar kiradi?

4. Ekologik muhit va ekologik tizim tushunchalarini ta’riflang.

5. Bugungi kunda mamlakatimizda ekologik muammolarni

hal etish borasida qanday ishlar amalga oshirilmoqda?

155

Ichak infeksiyalari guruhidagi kasalliklar klinikasida asosan

oshqozon-ichak yo‘llari zararlanadi .

Tif-paratif kasalliklarida nafaqat oshqozon-ichak yo‘llari

zararlanadi, balki qo‘zg‘atuvchining qonga tushishi natijasida

turli a’zo va to‘qimalarda o‘zgarishlar kuzatiladi.

Tif-paratif kasalliklaridan kasallanish so‘nggi yillarda bir

muncha pasaygan bo‘lsada, hanuzgacha uchrab turadi. Hozirgi

vaqtda ichterlamaning klinik belgilariga xos bo‘lmagan ko‘rinishlari

kasallikni aniqlashda ancha qiyinchiliklar tug‘dirmoqda.

Shuning uchun bemor ahvoliga baho berishda so‘rab- surishtirishning

mohiyati katta. Bemorning shikoyatlariga alohida

diqqat bilan e’tibor berish zarur, chunki bu xastalik o‘ziga xos

kechganida, alomatlarining asta-sekin paydo bo‘lishi, avjiga

chiqishi va yana asta so‘nishi kuzatiladi. Bemor o‘zini noxush

sezadi, quvvati kun sayin kamayib, ishtahasi yo‘qola boradi.

Ko‘proq yotgisi keladi. Kasallikning muhim alomatlaridan biri -

bosh og‘rishi. Bu og‘riq kun sayin zo‘raya boradi va boshning

hamma qismi tutash og‘riydi.

Tana harorati ham asta-sekin ko‘tarila boradi. Odatda

kechqurungi harorat ertalabkisidan yuqoriroq, bugungisi –

kechagidan ortiqroq bo‘lib, asta ko‘tarila boradi. Har kuni

harorat 0,2-0,3°C orta boradi. Kasallik avjiga chiqqan davrda

tana harorati ba’zan 1 -2 hafta 39-40°C da saqlanib turadi.

Bunda dastlabki va kechki harorat ko‘rsatgichlaridagi farqi 1°C

dan ortmaydi (doimiy harorat). Ishtaha butunlay yo‘qoladi, ich

qotishi kuzatiladi. Bemorni atrof-muhitga hech qanday qiziqishi

qolmaydi, o‘z dardi bilan «ovora» bo‘lib qoladi.

Bemorni ko‘zdan kechirganda uning umumiy ahvolini

baholash, terida toshmalar bor yo‘qligi, qachon paydo

bo‘lganligi, xarakteri va toshma toshgan sohalariga e’tibor

156

ko‘tarilishiga mos kelmaydi, bu holat nisbiy yurak urishining

pasayishi deyiladi. Til odatda quruq, kulrang-qoramtir karash

bilan qoplangan bo‘lib, uning chetlari va uchi karash bilan

qoplanmagan bo‘ladi. Til kattalashishi tufayli unda tish izlari

aniqlanadi. Qorinni paypaslab ko‘rganda gaz va suyuqlik

aralashishi tufayli ko‘richakning dag‘al quldirashi eshitiladi.

Kasallikning birinchi haftasi oxirida jigar va taloq kattalashadi.