Botulizm
Botulizm nerv sistemalari zararlanishi bilan ifodalanadigan
ovqatdan og‘ir zaharlanishdir.
Qo‘zg‘atuvchisi: U harakatchan, issiqlikka chidamli, qobig‘
hosil qiluvchi va kuchli zaharga ega, yo‘g‘on tayoqchadir.
Botulizm tayoqchalari A, B,°C O, E, G‘ turlariga bo‘linadi.
Respublikamizda A, B va E turlari kasallik qo‘zg‘atadi.
Tarqalishi: Botulizm qo‘zgatuvchisi uy hayvonlari va
yovvoyi hayvonlar, qushlar, qisqichbaqalar, baliqlar organizmida
yashaydi. Ularning axlati orqali tashqariga ajraladi. Tashqi
muhitda qobiq hosil qiladi va uzoq vaqt saqlanadi. Oziq -
ovqatlarga tushib havosiz muhitda o‘sadi va kuchli zaharini
(botulotoksin) ajratadi, bu ovqatlardan iste’mol qilinganda
odamlar zaharlanishi mumkin. Hozirgi paytda go‘sht
mahsulotlaridan kasallanish kamdan kam uchraydi. Kasallik
ko‘proq uyda konservalangan qo‘ziqorin, bodring, pomidor va
baqlajon iste’mol qilinganda kelib chiqadi.
Yashirin davri 2-4 soatdan 10 – 14 kungacha, ko‘pincha 6
– 24 soat davom etadi. Kasallik ko‘pgina hollarda o‘tkir,
botulizmga xos bo‘lmagan belgilar: umumiy holsizlik, bosh
og‘rishi, bosh aylanishi, uyquning buzilishi, ko‘ngil aynishi, 2 -4
marta qayt qilish va ichi ketishi bilan boshlanadi. Botulizmda
ich ketishi va qayt qilish uzoq davom etmaydi (6-24 soat).
Kasallik boshlanganidan bir necha soatdan keyin yoki birinchi
kunning oxiriga borib kasallikka xos belgilar: so‘lak bezlari,
burun-yutqun va yuz mushaklarini faoliyatining buzilishi kabi
belgilar paydo bo‘ladi. Ko‘z oldida to‘r paydo bo‘lishi yoki
ko‘zning xiralashuvi, narsalarning ikkita bo‘lib ko‘rinishi,
o‘qiganda harflarning qo‘shilib ketishi kabi belgilar bemorning
157
dastlabki shikoyatlaridan hisoblanadi. Bemorlar og‘iz qurishidan
va ko‘p chanqashdan shikoyat qiladilar. Bemorning tovushi
ham o‘zgaradi, u pasayib, xirillab so‘zlar tushunarsiz chiqadi
hatto ovozning yo‘qolishi kuzatilishi mumkin. Ko‘pincha qattiq
quruq va suyuq ovqatni yutish qiyinlashadi, suyuq ovqat qisman
nafas yo‘liga tushib, bemorlar qalqib qoladilar, qisman esa
ovqat burundan qaytadi.
Bemor ko‘zdan kechirilganda mushaklari bo‘shashgan,
xamirsimon bo‘lib qoladi. Yuqori qovoqlarining osilib tushishi,
ko‘z qorachiqlarining kengayishi, har xil kattalikda bo‘lishi,
yorug‘likka akkomodatsiyasining buzilishi, g‘ilaylik aniqlanadi.
Belgilari es-hush joyida bo‘la turib rivojlanadi. Sezuvchanlikning
buzilishi kuzatilmaydi. Kasallikning oxirgi davrida
ko‘proq nafas funksiyasi buziladi. Bemorlar qiynalib, tez-tez
yuza nafas oladilar. Ular ko‘krakda og‘riq turishidan, havo
yetishmasligidan shikoyat qilishadi, o‘rinda alahsirashadi.
Kislorod yetishmasligi, ko‘karish rivojlanib, nafas buzilishining
zo‘rayib borishi o‘limning asosiy sababidir.
Asoratlari: yuz nervlarining, yurak muskullarining hamda
o‘pka to‘qimasining yallig‘lanishi.
Davolash: Davolashni laboratoriya tekshiruv natijalari olinmasidanoq
boshlash zarur. Botulizmga gumon qilingan
bemorlar albatta yuqumli kasalliklar shifoxonasiga yotqiziladi.
Bemorlar shifoxonaga, hatto poliklinikaga murojaat qilganda
ham zudlik bilan 1osh qoshiq ichimlik sodasini 1 litr qaynatilib
sovitilgan suvda eritilib me’dasi yuviladi (tayyorlangan suyuqlik
ichirtirib qayd qildiriladi) va tozalovchi huqna qilinadi(ichaklar
suyuqlik yuborish orqali tozalanadi).
Botulizm bilan og‘rigan bemorlar ovqat yutishining buzilishi
tufayli normal ovqatlanishlari qiyinlashadi. Shuning uchun ular
zond yordamida ovqatlantiriladi yoki organizmga vena ichi yo‘li
bilan yetarli miqdorda suyuqlik va oziqlantiruvchi moddalar
kiritiladi. Ich qotishi huqna yordamida bartaraf qilinadi.
Kasallik oqibati jiddiy bo‘lib, hatto hozirgi kunda davolashning
zamonaviy usullari mavjud bo‘lgan bir vaqtda ham o‘lim
holatlari 15 – 30 %gacha uchraydi. Shifoxonada davolanish 1 –
2 oy davom etadi.
158
Oldini olish va kasallik o‘chog‘ida o‘tkaziladigan tadbirlar.
Sabzavotli, baliqli va go‘shtli yarim mahsulotlarni tayyorlash,
tarqatish va saqlashni sanitar nazorat qilish, hamda mahsulotlarni
konservalash rejimiga rioya qilish alohida ahamiyatga
ega. Konservalarni iste’mol qilishdan oldin tekshirish, «shishgan
» bankalarni esa yo‘q qilish zarur. Aholi orasida mahsulotlarni
uy sharoitida konservalash qoidalari haqida tushuntirish
ishlari olib borish, uy sharoitida yopilgan qo‘ziqorinli va
sabzavotli konservalarni iste’mol qilishdan oldin 30 daqiqa
davomida 100 °C gacha qizdirish zarur. Xavf tug‘diradigan
mahsulotlar iste’moldan chetlatiladi. Kasallangan insonlar 10 –
12 kun davomida tibbiy kuzatuvda bo‘ladilar.
Vabo
Vabo o‘tkir yuqumli ichak kasalligi bo‘lib, o‘ta xavfli
infeksiyalar jumlasiga kiradi. Asosan ich ketish, qusish, tananing
suvsizlanishi, mineral moddalarining kamayishi bilan
kechadigan yuqumli kasallikdir. Vabo qisqa vaqt ichida tarqalib
ketish xususiyatiga ega bo‘lganligi uchun «o‘ta xavfli infeksiya»
deb ataladi.
Vabo pandemiyasi Yillar Qayd qilingan hududlar
I 1817-1823 Osiyo, Afrika. Yevropa
II 1826-1837
Osiyo, Afrika, Yevropa,
Amerika
III 1846-1862
Osiyo, Afrika. Yevropa.
Amerika
IV 1864-187 Osiyo, Afrika, Yevropa.
V 1883-1896 Osiyo, Afrika. Yevropa.
VI 1902-1925 Osiyo, Afrika, Yevropa.
«SNolega» yunoncha tarnov degan so‘zdan olingan bo‘lib,
vaboda ich ketishi yomg‘irdan so‘ng tarnovdan oqib tushayotgan
suvni eslatadi. Vabo insoniyatga qadim zamonlardan
ma’lum bo‘lib kelgan kasallik hisoblanadi va Osiyo qit’asi,
«ayniqsa Ganga va Brammaputra daryosi o‘rtasidagi Hindiston
yarim oroli xavfli o‘chog‘i, kasallikning «beshigi» hisoblanadi.
Vabo kasalligi tarixini shartli ravishda 3 davrga bo‘lish mumkin.
Birinchi 1817-yilgacha bo‘lgan davri. Bu davrda vaboning xavfli
o‘chog‘i Hindiston - Pokiston hududi hisoblangan. Ikkinchisi,
159
1926-yilgacha bo‘lgan davr bo‘lib, bu davrda vabo oltita hududda
bir vaqtda qayd etilgan.
Yettinchi pandemiya 1961-yildan to hozirgi kunga qadar
davom etmoqda (3-davr). Oldingi oltita pandemiyaning qo‘zg‘
atuvchisi Osiyo vabo vibrioni bo‘lgan. Yettinchi pandemiyaning
qo‘zg‘atuvchisi vabo vibrionining El-Tor shtamidir. U
avvalo Sharqiy Osiyo, O‘rta Sharq, Yaqin Sharq mamlakatlarida,
so‘ngra Afrika qit’asida tarqalgan. 1965-yilda esa bu
kasallik O‘zbekistonda, xususan Qaroqalpog‘istonda, Xorazm va
Buxoro viloyatlarida qayd qilingan. 1970-yilga kelib Yevropa va
Amerika mamlakatlariga tarqalgan. 1971-yilda vabo yer yuzasidagi
36 ta davlatda ro‘yxatga olingan. 1992-yilda Hindistonda
23 ming kishi vabo bilan kasallanib, undan 500 kishi vafot
etgan. Bu kasallikning tarqalishi vaboning yangi vibrioni 0139
«Byengal» seroguruhi aniqlangan.
Vabo ichak infeksiyalar guruhiga kirib, uni birdan bir
manbayi odam hisoblanadi. Tashqi muhitga vibrionlar najas va
qusuq massalari orqali tarqaladi, faqat og‘iz orqali yuqadi.
Odamning kasallanishida yuqumli ajratmalar bilan ifloslangan
sovuq holdagi oziq-ovqatlar va qaynatilmagan suvni iste’mol
qilish alohida ahamiyat kasb etadi. Yoz faslida yuvilmagan ho‘l
meva va sabzavotlarni iste’mol qilish oqibatida xastalanish xavfi
yanada ortadi. Kasallik tarqalishida pashshalarning roli ham
bor. Vabo bilan barcha yoshdagi odamlar kasallanishi mumkin.
Vabo kasalligi mavsumiy bo‘lib, ko‘pincha yoz va kuz oylarida
qayd etiladi.
Vabo kasalligining eng ko‘p uchraydigan turi oshqozon
yallig‘lanish turidir. Ingichka ichak yallig‘lanish turi ikkinchi
o‘rinda turadi. Bu turdan so‘ng algid va vabo terlamasi turlari
turadi.
Kasallik asosan ingichka ichak yallig‘lanish belgilari bilan
o‘tkir boshlanadi. Ich ketish og‘riqsiz kechadi. Lekin har bir
ichi ketishdan keyin bemor kuchli darmonsizlik seza boshlaydi,
bosh aylanishi va tashnalikdan shikoyat qiladi. Bemor ko‘zdan
kechirilganda ko‘pincha teri qoplami rangsizlangan, kasallik
og‘ir kechayotgan paytda esa ko‘kargan, sovuq ter bilan qoplangan
bo‘ladi. Bemorning yuz ifodasi o‘zgaradi. Tomir urishi
160
tezlashib, og‘ir klinik kechishida ipsimon bo‘ladi, ba’zan tomir
urishi aniqlanmaydi. Yurak tonlari bo‘g‘iq, o‘pkada kuchsiz
nafas eshitiladi. Xastalikning og‘ir turida bemor havo yetishmovchiligidan,
ko‘krak qisilishidan shikoyat qiladi. Tilni oqish
yoki kulrang karash qoplab, og‘ir zaharlanish bilan kechayotgan
hollarda quruq bo‘lib qoladi. Qorin bir oz dam bo‘ladi jigar va
taloq kattalashishi kuzatiladi. Xastalikning ingichka ichak
yallig‘lanish turida axlat suyuq bo‘lsada, o‘z xususiyatini saqlab
qoladi, 2-3 martadan 8-12 martagacha ich ketadi.
Kasallikning oshqozon yalig‘lanish turida axlat tezda o‘z
ko‘rinishini yo‘qotadi va guruch qaynatmasini eslatadi. Til
quruq, qorin ichkariga tortilgan bo‘lib, ingichka ichak bo‘ylab
quldirash kuzatiladi. Umumiy darmonsizlik tez rivojlanadi,
bemorni chanqash bezovta qiladi, 2-3 kun ichida oshqozon
yalig‘lanishi rivojlanadi. Sutkada 20 marta va undan ortiq ich
ketishiga tez-tez va ko‘p miqdorda qusish qo‘shiladi. Qusuqda
avvaliga ovqat qoldiqlari bo‘lsa, keyin suvday bo‘lib, o‘t
suyuqligi aralash namoyon bo‘ladi, bu ham o‘z navbatida
suvsizlanishning yanada ko‘payishiga sabab bo‘ladi. Teri kulrang
tusga kiradi, ko‘pincha sovuq yopishqoq ter bosadi.
Burmalangan teri uzoq muddatgacha o‘z holiga qaytmaydi, qo‘l
kaftlari kir yuvuvchi ayol kaftlarini eslatadi. Bemorning ahvoli
og‘irlashadi. Qon bosimi pasayadi, yurak tonlari bo‘g‘iq holda
bo‘lib, nafas olish tezlashadi. Tana harorati kasallik boshida
normal bo‘lib, so‘ngra asta-sekin subnormalgacha (35-34°C) va
undan ham past tushadi. Kasallikning og‘irligi odatda
organizmning suvsizlanish darajasiga qarab aniqlanadi.
Davolash: Barcha bemorlar shifoxonaga yotqizilishi shart.
Tomir orqali hamda og‘iz bo‘shlig‘i orqali ham ko‘p miqdorda
suyuqliklar yuboriladi.
I va II darajadagi suvsizlanish holatida bemorning ahvoli
unchalik og‘ir bo‘lmaydi va yo‘qotilgan suyuqlik o‘rnini
to‘ldirish uchun oralit, regidron glyukosolan, peditral deb
ataladigan suyuqliklar ichiriladi.
III va IV darajadagi suvsizlanishda esa 36-38 darajagacha
ilitilgan «Trisol» eritmasi zudlik bilan, minutiga 120 ml gacha
tezlikda venaga yuboriladi, 1, 5-2 soatda 5-7 litrgacha suyuqlik
161
quyiladi. Trisol o‘rniga «Xlosol» «Kvartasol», «Atsesol» va
«Disol» eritmalarini ham ishlatish mumkin. Antibiotiklardan
tetrasiklin, levomitsetin, doksasiklin, sifloks tarivid va boshqalar
qo‘llaniladi.
O‘lat
O‘lat (toun) – o‘tkir o‘ta xavfli yuqumli kasallik bo‘lib,
og‘ir zaharlanish, isitma, limfa tugunlar, o‘pka va hazm a’zolari
shikastlanishi bilan xarakterlanadi.
Qo‘zg‘atuvchisi: yersinia pestis- tuxumsimon shakldagi
tayoqcha bo‘lib, harakatchan, kapsulaga ega, qobig‘ hosil
qilmaydi. Oziq-ovqat mahsulotlari, suvda 3 oygacha, past
haroratda uzoq muddat saqlanishi mumkin. Muzlatganda
chidamli, qaynatilganda tez nobud bo‘ladi.
Tarqalishi: O‘lat tabiiy o‘choqli kasallik hisoblanadi.
Tabiatda asosiy infeksiya manbayi kemiruvchilar kalamushlar,
yumronqoziqlar, qishloq xo‘jalik hayvonlari hamda bemor
odam hisoblanadi. Infeksiyani tarqatuvchisi bo‘lib, burgalarning
30 dan ortiq turi mavjud.
Yuqish yo‘llari:
1. Qon orqali - infeksiya yuqtirgan burgalar chaqishi natijasida.
2. Muloqot yo‘li - infeksiya yuqtirgan ovlanadigan kemiruvchilardan
terisini ajratib olish, kasal tuyalarni so‘yish va
nimtalash vaqtida.
3. Alimentar yo‘l - o‘lat mikroblari bilan zararlangan mahsulotlarni
iste’mol qilganda (alimentar).
4. Havo-tomchi yo‘l - mikrob tushgan chang bilan nafas
olish va o‘latning o‘pka shakli bilan kasallangan bemorlardan
yuqadi.
Davolash: Bemorlarni qat’iy alohida qilish. O‘latni
davolashda tetrasiklin va uning dori vositalari asosiy antibiotik
hisoblanadi. Yurak-tomir preparatlari, og‘ir hollarda garmonlar
va boshqa preparatlar qo‘llaniladi.
Profilaktikasi va kasallik o‘chog‘ida o‘tkaziladigan tadbirlar.
1. O‘lat kasalligiga gumon qilinganida zudlik bilan tegishli
muassasalarga xabar beriladi va karantin belgilanadi.
162
2. Bemorlar va ular bilan aloqada bo‘lgan kishilar alohida
qilinadi. Barcha tadbirlar qat’iy ravishda o‘tkazilishi shart.
3. O‘lat bilan kasallanganlar bu kasallikka gumon qilingan
kishilardan alohida yotqiziladi.
4. Bemorlarni parvarish qiladigan barcha tibbiyot xodimlari
o‘latga qarshi himoya kiyimda ishlaydilar, ish tugagandan so‘ng
to‘liq sanitar tozalovidan o‘tadilar.
5. Xodimlar tibbiy nazoratdan o‘tib turadilar, bunda tana
harorati sutkasiga ikki marta o‘lchanadi.
6. Bemorlar joylashgan binolarda joriy va yakuniy tozalov
ishlari o‘tkaziladi.
O‘lat o‘chog‘ida aholi o‘rtasida tushuntirish ishlari olib
boriladi. O‘chog‘li rayonlar aholisi o‘lat infeksiyasi aniqlanganidan
xabardor bo‘lishlari, kemiruvchilar va kasal uy hayvonlari
bilan bevosita aloqada bo‘lish xavfi mavjudligini bilishlari zarur.
Budan tashqari, ular o‘lat tarqalishida burgalarning roli haqida
va shaxsiy himoyalanish bo‘yicha ma’lumotga ega bo‘lishlari
shart.
Tulyaremiya – o‘tkir yuqumli kasallik bo‘lib, umumiy zaharlanish,
isitma, limfa tugunlari, teri, shilliq pardalar va o‘pka
zararlanishi bilan xarakterlanadi.
Qo‘zg‘atuvchisi: Fraciella tularensis bakteriyalari qo‘zg‘atadi.
Havosiz muhitda yashayda, qobig‘ va po‘stloq hosil
qilmaydi, harakatsiz. Tashqi muhitda chidamli: daryo suvida
10°C haroratda 9 oygacha, tuproqda 3-4 oygacha, xashak, don
mahsulotlarida 6 oygacha saqlanishi mumkin. Sut va qaymoqda
past haroratlarda uzoq vaqtgacha o‘z xususiyatlarini yo‘qotmaydi.
Yuqori harorat va dezinfeksiyalovchi eritmalarga sezgir (lizol,
xloramin, xlorli ohak ta’sirida 3-5 daqiqada halok bo‘ladi).
Tarqalishi: Kasallik manbayi bo‘lib ko‘pgina kemiruvchi
hayvonlar dala va uy sichqonlari, qumsichqonlar, kalamushlar,
suv kalamushlari, suvsarlar, quyonlar hisoblanadi.
Yuqish yo‘llari:
1. Qon orqali - kasallik tashuvchilari - kanalar, so‘nalar,
chivinlar va shu kabi qon so‘ruvchi hasharotlar chaqishi orqali.
2. Alimentar kasallik qo‘zg‘atuvchisi tushgan suv, oziqovqatlarni
iste’mol qilish orqali.
163
3. Muloqat orqali - kasallangan hayvonni so‘yish yoki
terisini shilishda, kasallik qo‘zg‘atuvchisi tushgan suvda cho‘-
milish, kir yuvish yoki daryoni kechib o‘tishda teri va shilliq
qavatlar orqali.
4. Nafas yo‘llari orqali - kasallik qo‘zgatuvchisi tushgan
chang bilan nafas olish orqali (o‘t o‘rish, em-xashak tayyorlash,
sabzavotlarni yig‘ish, don-dunlarni saranjomlash jarayonida).
Klinikasi: Yashirin davri 3-7 kun davom etadi. Uning
o‘tishi, manzarasi klinik shakllarining tabiatiga bog‘liq. Tulyaremiyaning
har bir yuqish yo‘liga ma’lum bir klinik shakli
mos keladi.
Kasallikning boshlang‘ich davri bir xilda kechadi: kasallik
to‘satdan o‘tkir boshlanadi. Bemor eti uvushib, qaltiraydi, tana
harorati 38°C - 40°C gacha ko‘tariladi, boshi, muskullar, ayniqsa
boldir muskullari og‘riydi, bosh aylanadi, ishtahasi
yo‘qoladi. Kasallik og‘ir o‘tganida bemor qayt qiladi, burni
qonaydi, ba’zan alahlaydi. Bemorning ko‘zi, tomog‘i va yuzi
qizarib ketadi. Yurak urishi avvaliga tezlashadi, keyin sekinlashadi,
qon bosimi pasayadi. Ana shu umumiy belgilar bilan
bir qatorda tulyaremiyaning klinik shakliga xos o‘zgarishlar ham
aniqlanadi. Tulyaremiyaning barcha shakllariga xos bo‘lgan
belgi – limfa tugunining yallig‘lanishidir.
Davolash maqsadida antibiotiklardan streptomitsin, tetrasiklin,
levomitsetin, doksisiklin va vaksinoterapiya qo‘llaniladi.
Vaksina bilan davolash maxsus sxema asosida olib boriladi.
Oldini olish:
1. O‘choqda qon so‘ruvchi hashorotlarga qarshi tadbirlarni
olib borish.
2. Kasallik yuqish xavfi bor odamlarni emlash.
3. Aholi orasida sanitariya- maorif ishlarini tashkil etish.
Kuydirgi - isitma yoki o‘pka va ichaklarning shikastlanishi
bilan kechadigan o‘tkir yuqumli tabiiy o‘choqli kasallik.
Qo‘zg‘atuvchi: Bacillus antracis- tayoqcha shaklida bo‘lib,
qobiq hosil qiladi, qobig‘lari tashqi muhitda juda chidamli -
suvda 10-yilgacha, tuprokda bir necha o‘n yillab saqlanadi.
Havochang ko‘rinishda ham o‘z xususiyatlarini yo‘qotmaydi.
164
Tarqalishi: Kuydirgi bilan deyarli barcha hayvonlar, shu
jumladan, uy hayvonlari (sigirlar, buqalar, ho‘kizlar, qo‘ylar,
echkilar, otlar, eshaklar, tuyalar va x. k.) ham og‘rishi mumkin.
Odam uchun kasallik manbayi bo‘lib kasallangan hayvonlar,
avvalo uy hayvonlarining roli katta. Kasbga bog‘liq kasallik
hisoblanadi (cho‘ponlar, qassoblar, chorvadorlarda ko‘p
uchraydi). Bahor - yoz oylarida ko‘proq uchraydi.
Yuqish yo‘llari:
1. Bevosita yoki bilvosita – hayvonlarni parvarashlaganda,
hayvon mahsulotlari, tuproq bilan ishlaganda, kasallangan
hayvonlarni so‘yish va terisini oshlaganda.
2. Qon orqali - sunalar, boshqa qon so‘ruvchi pashshalar
chaqqanda.
3. Alimentar - kasallangan hayvon go‘shtini chala pishirib
iste’mol qilganda.
4. Havo-chang spora tutuvchi chang bilan nafas olganda.
4. Molxonani tozalaganligi.
5. Qon so‘ruvchi hasharotlar chaqqanligi.
6. Kuydirgi kasalligi uchrab turgan hududdan keltirilgan
go‘sht, teri va boshqa hayvon mahsulotlariga ishlov berilganda.
Davolash: Antibiotiklardan penitsillin, levomitsetin, tetrasiklin,
gentomitsin qo‘llaniladi. Antibiotiklar bilan bir vaqtda
kuydirgiga qarshi oqsil (gamma-globulin) tayinlanadi. Bemorlarni
parvarish qilayotganda tibbiyot xodimlari rezina qo‘lqop
kiyishlari, niqob tutishlari, hamda ximoya ko‘zoynagi taqishlari
shart.
Oldini olish: Oldini olish chora - tadbirlarri veterinarlar va
tibbiyot xodimlari hamkorligida olib boriladi.
1. Hayvonlar va ular mahsulotlari bilan ishlaydigan kishilar
(cho‘ponlar, qushxona, teri zavodi, mo‘yna fabrikalari ishchilari)
maxsus vaqtsina bilan emlanadi.
2. Bemor kasalxonada alohida xonaga yotqiziladi. Uning
uyida yakuniy dezinfeksiya qilinadi.
3. Bemor bilan yaqin yurgan kishilar 8 kun davomida
nazorat ostida bo‘ladilar.
4. Kuydirgidan halok bo‘lgan hayvon va odam jasadi kuydiriladi
yoki maxsus tobutga solib 2metr chuqirlikda ko‘miladi.
165
Quturish – o‘tkir yuqumli kasallik bo‘lib markaziy nerv sistemasining
zararlanishi bilan kechadi.
Qo‘zg‘atuvchisi - virus bo‘lib, u quturgan hayvon so‘lagida
bo‘ladi. Tashqi muhitda uzoq saqlana olmaydi. Virus zararsizlantiruvchi
eritmalar ta’sirida 5-10 daqiqa, qaynatilganda 2
daqiqa davomida halok bo‘ladi. Quritilganda va past haroratda
uzoq vaqt tirik saqlanadi.
Tarqalishi: Kirish o‘chog‘i bo‘lib, quturgan itlar, bo‘rilar,
tulkilar, bo‘rsiqlar va boshqa hayvonlardir. Virus itning so‘lagida
quturish belgilari ma’lum bo‘lishidan 7-10 kun ilgari paydo
bo‘la boshlaydi. Odamga quturish virusi kasal hayvon (asosan
it) tishlaganda yoki quturgan hayvonning so‘lagi teri yuzasiga
tushganda yuqadi.
Klinikasi: Yashirin davri 1-2 oy davom etadi, ba’zan 2
haftagacha qisqarishi yoki 1-yilgacha uzayishi mumkin. Kasallik
kechishida 3 ta davr tafovut qilinadi: 1. Boshlang‘ich davri 2-3
kun davom etadi. Bemor uyqusi buzilib ishtihasi yo‘qoladi.
Unda qo‘rquv hissi paydo bo‘ladi, kayfiyati o‘zgarib turadi.
Davolash: Maxsus davolash usullari yo‘q. Bemorga tinch,
shovqin-surondan holi bo‘lgan sharoit yaratiladi. Bemor eshigi
berk, qorong‘ilatilgan alohida xonada yotishi kerak. Unga uxlatadigan,
yurakni tinchlantiradigan va og‘riq qoldiradigan dorilar
beriladi.
Oldini olish:
1. Daydi it va mushuklarni yo‘qotish.
2. Xonada boqilayotgan itlar ro‘yxatga olinadi va quturishga
qarshi emlanadi.
3. It tishlagan taqdirda jarohat sovunlab yuviladi, atrofiga
yodning spirtli eritmasi surtib qo‘yiladi, jarohat tikilmaydi.
4. So‘ngra it tishlagan kishini tegishli travmatologiya
punktiga yuboriladi.
5. Oldini olish maqsadida birinchi galda bemorga quturishga
qarshi immunoglobulin yuboriladi. Keyin esa maxsus sxema
bo‘yicha quturishga qarshi vaksina bilan emlanadi. Emlashning
dozasi, emlash muddati, jarohatning katta-kichikligi, chuqurligi
va qayerga joylashganiga bog‘liq. Quturishga qarshi emlash
166
maxsus yo‘l-yo‘riqnomalarda ko‘rsatilgan qoidalarga qat’iy rioya
qilgan holda amalga oshiriladi.
Hayvon tishlagan jarohatlarga ishlov berish
Jarohatlarni mahalliy ishlov berish qancha erta o‘tkazilsa,
shuncha yaxshi samara beradi.
1. Jarohatlar sovunlab obdon yuviladi.
2. Jarohat atrofini 70 %li spirt yoki 5 %li yodning spirtli
eritmasi bilan artiladi.
3. Jarohatga chok qo‘yishga ruxsat etilmaydi.
4. Birinchi yordam ko‘rsatilgandan keyin tishlangan kishini
zudlik bilan quturishga qarshi emlash o‘tkazish uchun travmatologiya
punktiga yuboriladi.
5. DSENM (Davlat sanitariya epidemiologiya nazorat
markazi) ga shoshilinch xabarnoma yuboriladi.
Nazorat savollari
1. Ichterlama qanday kasallik?
2. Botulizmning qahday belgilari mavjud?
3. Epidemiologik kasalliklar, deganda qanday kasalliklar tushuniladi?
4. Vabo va o‘lat kasalliklarining qanday belgilari mavjud?
5. Quturish kasalligi tashuvchilariga nimalar kiradi?
167
XVIII MAVZU. FAVQULODDA VAZIYATLAR YUZAGA
KELGANDA BIRINCHI TIBBIY YORDAM VA O‘Z-O‘ZIGA
YORDAM KO‘RSATISH
Birinchi yordam ko‘rsatadigan kishining vazifalari
Jarohat olgan yoki kasallikning to‘satdan xuruj qilishidan
qiynalayotgan kishiga tez yordam guruhi kabi malakali tibbiy
yordam yetib kelgunga qadar ko‘mak berishni o‘rgatish sizning
birinchi yordam ko‘rsatish malakasiga ega bo‘lish borasidagi
maqsadingiz hisoblanadi.
Birinchi yordam ko‘rsatuvchi kishi – siz kabi birinchi yordam
kursini o‘tgan biror kishidir; u nima sodir bo‘lganini aniq
tasavvur qiladi va jabrlanuvchiga yordam berishga qaror qiladi.
Asosiy maqsad shuki, baxtsiz hodisa chog‘ida qanday ishlar
amalga oshirilishi lozimligini barcha kishilar bilib olsalar ayni
muddao bo‘lar edi. Ha, birinchi yordam ko‘rsatish hammaning
qo‘lidan kelishi lozim. Birinchi yordam - jarohat olganda yoki
kasallik to‘satdan xuruj qilganda jabrlanuvchiga ko‘rsatiladigan
tezkor yordam, u malakaliroq tibbiy yordam olish imkoni
yaratilgunga qadar ko‘rsatiladi.
Bunda sizning bevosita ishtirokingiz juda muhim, chunki
voqea sodir bo‘lgan joyda yordam bera oladigan yagona kishi
siz bo‘lishingiz mumkin.
Birinchi yordam ko‘rsatish jabrlanuvchining hayotini saqlab
qolish masalasida haqiqatdan ham g‘oyat ahamiyatli bo‘lishi
mumkin. Ko‘pincha o‘z vaqtida ko‘rsatilgan birinchi yordam
jabrlanuvchining to‘la sog‘ayib ketishi yoki umr bo‘yi nogiron
bo‘lib qolishini belgilab beradi.
Qo‘rqmay ishga kirishing - siz har doim o‘z hissangizni
qo‘shishga qodirsiz, hatto oddiy ko‘makka da’vat etish ham
sizning yordamingiz bo‘ladi.
168
| 