Sel va suv toshqinidan muhofazalanish
A) Gidrologlar odatda suv sathi ko‘tarilayotganligi haqida
oldindan ogohlantiradilar. Ko‘pincha suv toshqinlarini oldindan
aytib berish va zararni kamaytirish mumkin bo‘ladi. Bunday
hollarda damba va to‘g‘onlarning ahvoli tekshiliradi, aholi
ogohlantiriladi va zarur bo‘lsa muhandislik ishlari olib boriladi
(masalan, ortiqcha suvni oqizib yuborish uchun ariqlar
qaziladi).
Suv toshqini tog‘risidagi xabarni olgach nima qilish kerak?
Odatda bu haqdagi axborotda suv toshqini kutilayotgan vaqt,
uning chegaralari, shuningdek, aholiga tavsiyalar va evakuatsiya
tarkibi to‘g‘risida ma’lumot beriladi. Agar sizning uyingiz e’lon
qilingan suv bosadigan maydonga tushib qolsa, quyidagilarga
amal qilish lozim:
- gaz, suv, elektr tarmoqlari va pechlardagi olovni o‘chiring;
- qimmatbaho buyumlarni yuqori qavatga olib chiqing;
- deraza va eshiklarni yoping, birinchi qavatning eshik va
deraza o‘rinlarini taxta yoki panel bilan yoping.
Zarur bo‘lgan hollarda oldindan aholi, chorva mollari,
moddiy va madaniy boyliklar xavfsiz joyga evakuatsiya qilinadi.
Agar evakuatsiya to‘g‘risida ogohlantirilgan bo‘lsa, issiq
kiyimlar, pul va qimmatbaho buyumlarni tayyorlab qo‘yish
kerak. Uch kunga yetadigan yegulik, birinchi tibbiy yordam
qutisini hozirlab qo‘yish lozim. O‘zingiz bilan suv o‘tmaydigan
qog‘ozga pasport va boshqa hujjatlarni, tozalik vositalari va
o‘rin-ko‘rpa olishingiz kerak bo‘ladi.
Barcha buyum va yeguliklarni jomadon, sumka va
ryukzaklarga solish kerak. Xavfli hududdan qayerga va qay
yo‘nalishda chiqish to‘g‘risida e’lon qilinadi. Oxirgi manzilda
ro‘yhatdan o‘tilgandan so‘ng, odamlar vaqtinchalik yashash
joylariga joylashtiriladi. Birinchi navbatda bolalar, bolalar
muassasalari va kasalxonalar ko‘chiriladi.
Shaxsiy imorat qurish uchun yaxshi niyat qilib ish
boshladingizmi, avvalo imorat uchun yaxshi joy tanlang. U sel
va toshqin yo‘lida bo‘lmasin. Tanlagan joyingiz yer surilishi
yoki ko‘chishi yuz berishi mumkin bo‘lgan hududdan ham
uzoqroq bo‘lsin. E’tiborli bo‘ling qurayotgan uyingiz yirik gaz,
86
neft va boshqa maqsadlarga mo‘ljallangan quvurlar, magistral
quvurlar, yo‘l hamda temir yo‘llardan, shuningdek,
daryolarning himoya zonasidan tashqarida bo‘lsin.
Suvda xavfsizlik
Statistik ma’umotlarning ko‘rsatishicha, kemalar halokati
paytidagtga qaraganda, cho‘milish paytida ko‘proq odam halok
bo‘ladi. Suzishni bilish xavfsizlikka kafolat bera olmaydi. Ochiq
suv havzalari har doim xavf tug‘dirib turadi.
Suzishni bilmayturib suvga tushib qolish mumkin, qirg‘
oqdan uzoqqa suzib ketib, charchab qolish mumkin. Qishda
muzlagan suv o‘zida xavfni yashirib turadi – muz tagiga tushib
qolish mumkin. Xavfsizlik choralariga amal qilsangiz ushbu
ko‘ngilsizlikki tushib qolmaysiz.
Ehtiyotkorlikning bir necha oddiy turlari cho‘kuvchilarning
sonini kamaytirishi mumkin:
- Bolalikdan suzishni o‘rganing.
- Agar suzishni bilmasangiz shishirilgan matras va aylanalarga
ishonmang.
- Sarosimaga tushish – cho‘kib ketishning asosiy sabablaridan
biri ekanligini unutmang, sarosimaga berilmay orqaga
yotib, chuqur nafas oling, qo‘l-oyoqlarni yengil harakatga
keltiring, vazmin odam cho‘kmasligiga amin bo‘ling.
- Suzayotganda charchashning birinchi belgilariga e’tibor
qiling.
- Begona joylarda kalla tashlamang va cho‘milmang, sayoz
joylardan uzoqqa suzmang.
- Kemalar yo‘lida va unga yaqin yerlarda suzmang.
- Mast holatlarda, qattiq shamolda cho‘milmang va qayiqda
suzmang.
- Cho‘milishdan oldin o‘zingizga quyidagi savollarni bering.
- Chuqurlik qancha?
- Suv tagida xavfli predmetlar bormi?
- Suvning harorati qanday?
- Oqim, suv quyilish, orqaga qaytish joylari bormi?
- Xavfli baliq yoki jonivor yo‘qmi?
Bularni agar joy begona bo‘lsa va qutqaruvchilar bo‘lmasa
albatta inobatga olish kerak. Bundan tashqari qutqaruv as87
boblarini va ularni zarur bo‘lganda ishlatish mumkinligini
tekshiring. Qayiq, qutqaruv aylanasi, arqon, yoki uzun tayoq –
bu cho‘kayotgan odamni qutqarish zurur bo‘lgan vositalardir.
Suv tagida uzoq qolishga harakat qilmang. suv tagiga
sho‘ng‘ishga qiziquvchi odamlar kalla tashlashdan oldin bir
necha marta chuqur nafas oladi. Bunda qon kislorod bilan
to‘yinadi va suv tagiga sho‘ng‘isa bo‘ladi. Lekin ba’zida bu
teskari natija beradi: odam to‘satdan hushini yo‘qotib, yomon
vaziyatga tushib qoladi.
Besseyn qurgan uy egalari ham xavfsizlik choralariga amal
qilishlari kerak. Hamma basseynlar to‘rt tomondan 1,5 metr
balandlikda o‘ralgan bo‘lishi kerak. Uyda to‘g‘ri basseynga
chiqadigan eshik bo‘lishi kerak.
Ayniqsa, bolalar bor joylarda, bolalar enaga yoki keksalar
bilan qoldirilganda bunga ahamiyat berish juda muhim.
Cho‘kkanlarga qanday yordam beriladi? Cho‘kish uch turga
bo‘linadi. Birinchi toifa cho‘kish (ho‘l) va (quruq) hamda
ikkinchi toifa cho‘kishdan iborat. Cho‘kishlardan tashqari turli
jarohatlar olish, yurak xastaligi, miya faoliyati buzulishi tufayli
sodir bo‘ladigan o‘lim holatlari ham mavjud.
Birlamchi cho‘kish qanday bo‘ladi? Birlamchi cho‘kish
suvda ro‘y beradigan baxtsiz hldisalarning ko‘p uchraydigan turlaridan
biri. Bunda suv nafas yo‘liga va o‘pkaga kiradi, so‘ngra
qonga quyiladi. Jabrlanuvchi chuchuk suvda cho‘kkanda,
qonning suv bilan aralashuvi tez sodir bo‘ladi, natijada qonning
umumiy miqdori ko‘payadi, eritrotsitlar yemiriladi, organizmdagi
tuzlar mutanosibligi buziladi. Oqibatda qondagi kislorod
miqdori keskin kamayadi. Cho‘kuvchini qutqarilgandan so‘ng
ungi birinchi yordam ko‘rsatilgach, ko‘pincha o‘pka shishib
ketishi kuzatiladi. Bunda og‘izdan qonli ko‘pik keladi. Dengiz
suviga cho‘kish chuchuk suvga cho‘kishdan farq qiladi. Dengiz
suvidagi tuz konsentratsiyasi inson qonidagi plazmalarga
nisbatan ko‘proq, shuning uchun cho‘kkan odamning qonidagi
tuzlar ko‘payib boradi va qonning quyuqlashishi rivojlanadi.
Inson dengiz suviga haqiqiy cho‘kkanda o‘pka tezlikda shishib,
og‘izdan oq ko‘pik chiqish boshlanadi.
88
Ikkilamchi cho‘kish. Jarblanuvchining sovuq suvda cho‘kishi
yoki tushib qolishi yurak to‘xtab qolish holati (sovuq shok)
ikkilamchi cho‘kish darajasini anglatadi. Buning asosida nafas
olish bo‘g‘iziga yoki quloqning nog‘ora pardasiga zarar
yetkazuvchi reflektorli reaksiya mavjud. Ikkilamchi cho‘kish
uchun periferik tomirlarning tortilishi xos. O‘pka shishishi
kuzatilmaydi.
Tezkor yordam ko‘rsatish. Birinchi navbatda jabrlanuvchini
tezlik bilan suvdan chiqarib olish lozim. Agar jabrlanuvchi
behush bo‘lsa, suvning o‘zidayoq og‘izdan burunga sun’iy nafas
usulini qo‘llash kerak, biroq buni faqat maxsus tayyorgarlik
ko‘rgan kuchli qutqaruvchilargina amalga oshira olishadi.
Sun’iy nafas berish quyidagi tarzda o‘tkaziladi: jabrlanuvchining
orqa yonboshida turgan holda o‘zingizning o‘ng qo‘lingizni
uning o‘ng qo‘li ostiga o‘tkazasiz. O‘ng kaftingiz bilan jabrlanuvchini
og‘zini yopib, shu bilan bir vaqtda uning engagini
yuqoriga va oldinga cho‘zishga harakat qilasiz.
Cho‘kuvchi suvdan qirg‘oqqa yoki qayiqqa chiqarilib
olingach, sun’iy nafas oldirish davom ettiriladi, buning uchun
iloji bo‘lsa havo yuborish moslamasidan foydalaniladi. Agar
uyqu arteriyasida puls bo‘lmasa va yurak urishi eshitilmayotgan
bo‘lsa, yurakni to‘g‘ridan to‘g‘ri massaj qilib bo‘lmaydi.
O‘pkadagi hamma suvni chiqarib tashlashga ham harakat qilish
kerak emas. Haqiqiy cho‘kkanlar tezda qorni bilan yotqiziladi
va ko‘krak qafasi ustining yon yuzasiga keskin bosiladi (10-15
soniya), shundan keyin u orqa tomoni bilan yotqiziladi. Og‘iz
bo‘shlig‘i har qanday mato o‘ralgan barmoq bilan tozalaniladi.
Agar bemor jag‘larini qattiq qisib olgan bo‘lsa, barmoqlar pastki
jag‘ining burchagiga bosiladi. Og‘iz bo‘shlig‘ini elektr yoki oyoq
yordamida ishlatiladigan so‘rg‘ich bilan tozalash mumkin, biroq
o‘pka shishganligi alomatlari bo‘lgan taqdirda og‘izdagi ko‘pikni
so‘rib olish kerak emas.
Qutqaruvchi jabrlanuvchining yonboshida bo‘lishi kerak va
shu holatda bir qo‘li bilan boshini ushlab kafti bilan
peshonasini, boshqa qo‘li bilan yengagini bosib og‘zini oson
ochadi. Bunda pastki jag‘ni oldinga chiqarish kerak emas.
Qutqaruvchi chuqur nafas olganicha bemorning og‘ziga lablarini
89
jipslaydi va keskin nafas chiqaradi. Bu bilan bir vaqtda bemor
peshonasiga qo‘yilgan qo‘lining bosh va ko‘rsatkich barmoqlari
bilan uning burni siqiladi, shunda yuborilgan havo burun orqali
chiqib ketmaydi.
Agar jabrlanuvchining og‘zini ochishning iloji bo‘lmasa yoki
og‘iz narsalar bilan band bo‘lsa, jabrlanuvchi og‘zini kaft bilan
yopib turib, burni orqali havo yo‘llasa ham bo‘ladi. Sun’iy nafas
o‘tkazish chastotasi bir daqiqada 12-16 marta nafas yo‘llashdan
iborat bo‘lishi kerak.
Ba’zan cho‘kuvchilarning nafas yo‘llarida yirik yot jismlar
turib qolib, berkitib qo‘yadi, oqibatda nafas yo‘li berkilib qoladi
yoki tovush teshiklarida qattiq taranglashish boshlanadi. Bunday
holatda nafas o‘tadigan tomoqni kesish kerak bo‘ladi.
Bemor qutqaruv stansiyasiga yetkazilganidan keyin ham,
hatto u o‘zi nafas ola boshlagan, biroq shishganligi alomatlari
bo‘lgan taqdirda jabrlanuvchiga nisbatan jonlantirish choralari
(asosan, sun’iy nafas oldirish) davom ettiriladi.
Agar jabrlanuvchining nafas olish ritmida buzilish mavjud
bo‘lsa (ya’ni nafas olish tezligi bir daqiqada 40 martadan ko‘p
bo‘lib, terisi keskin ko‘karib ketgan bo‘lsa) sun’iy nafas oldirish
davom ettiriladi. Agar nafas olish bir maromga tushib qolgan
bo‘lsa, bemorga nashatir spitri hidlatish kerak.
Jabrlanuvchi behuzur bo‘la boshlasa, terisini ishqalash,
issiq, quruq odeyalga o‘rab qo‘yish kerak. Hushdan ketish
boshlanganda yoki hushi joyida bo‘lmasa gryelka qo‘yish
mumkin emas. Nafas olish buzilgan va o‘pka shishgan bo‘lsa,
traxeya teshiladi (intubatsiya qilinadi) va bemorning o‘kpasi
sun’iy ventelyatsiya qilish aparatiga ulanadi.
O‘pkani sun’iy ventelyatsiya qilishni muddatidan oldin
to‘xtatish xavfli. Hatto mustaqil nafas olish harakatlari paydo
bo‘lishi ham, ayniqsa, o‘pkada shish bo‘lgan taqdirda normal
nafas olish tiklanganligini bildirmaydi.
Chuchuk suvga cho‘kkan bemorlarning agar terisi ko‘karib,
bo‘ynidagi vena tomirlari shishib ketgan bo‘lsa, kasalxona
sharoitida qonni chiqarib yuborish tadbiri amalga oshiriladi.
Eritrotsitlar nobud bo‘lishi namoyon bo‘lganda venaga plazma
90
yuboriladi. Shishishni kamayritish uchun laziksga o‘xshagan
siydik haydovchi vositalar qo‘llaniladi.
Organizmda oqsil darajasi kamayib ketganda albumin
konsentratsiyasi quyiladi. Arterial gipertenziya holatida o‘pka
shishishi kuchaysa tomirga benzageksoniy shuningdek, ko‘p
miqdorda gormonlar (gidrokortizon yoki prednizolon) qo‘llaniladi.
Og‘ir turdagi cho‘kish holatlarida jabrlanuvchini jonlashtirish
(reanimatsiya) bo‘limiga olib borish kerak. Bemorni eltish
vaqtida ham o‘pkani sun’iy ventilyatsiya qilish ham davom
ettiriladi, bemorni zambilga olish vaqtida uni yonboshlatib,
boshini osiltirib qo‘yish kerak.
Gidrometeorologik favqulodda vaziyatlar ko‘rinishiga qor
ko‘chkilarini kiritish mumkin. Qor ko‘chkisi qor ulkan masasasining
harakatga kelishi, o‘pirilishi yoki surilishi bo‘lib, u
qiyalik tomon juda katta tezlik bilan harakatlana boshlaydi va
yo‘lida mavjud bino va inshootlarni zararlaydi, odamlarni
nobud qilishga ham olib kelishi mumkin. Qor ko‘chkilari ulkan
qor massasining bir joyda to‘planib qolishi (qorli kunlarning
ko‘p bo‘lishi) natijasida biron bir tashqi ta’sir (qorning ko‘p
yog‘ishi natjasida o‘z massasini ushlab turolmay qolishi, zilzila,
kunlarning keskin isib eruvchanlik ortishi, qor qoplami
qatlamining buzilishi va b.) natijasida yuz beradi.
Masalan, yurtimizda 1999-yilning 21-noyabr kuni
Toshkent-O‘sh avtomobil yo‘lining «Qamchiq» dovonida 8
marta qor ko‘chishi yuz berib, 34 ta turli rusumdagi
avtomashinlar qor uyumlari ostida qoldi, 29 odam nobud bo‘ldi.
1200 dan ortiq odam va 400 avtomobil qutqarib qolindi. Qor
ko‘chishi xavfini oldindan sezsangiz imkon darajada uning
yo‘lidan zudlik bilan chiqib ketishga harakat qiling. Buning
uchun Siz harakatingizni gorizontal ko‘rinishda tashkil eting.
Tepalik tomon chiqing. Qor ko‘chkisi yaqinlashib, uning
yo‘lidan chiqib ketish imkoniyati bo‘lmasa, vahimaga va
qurquvga berilmay, qor yuzasida qolishga harakat qiling.
Tizzalaringizni qoringa tortib, kafilaringiz bilan yuzingizni qor
massasidan muhofaza qiling. Bu og‘iz va burunlarni qor bilan
to‘lib qolmasligiga va yuzingiz oldida havo bo‘shlig‘i bo‘lishga
olib keladi. Ko‘chki to‘xtagandan so‘ng yuzingiz va ko‘kragingiz
91
oldini kengaytirishga urining. So‘ngra yuqori yoki pastki tomon
qayerdaligini aniqlang. Buning uchun so‘lagingizni qo‘lingizga
olib oqizib ko‘ring. U oqqan tomon past, teskari tomon yuqori
bo‘ladi. Shundan so‘ng yuqori tmonga qarab harakat qiling.
Bunday paytda ortiqcha hayajonlarga berilmang, uxlab
qolmang. Unutmang sizni qidirishmoqda.
Ob-havo o‘zgarishi bilan bog‘liq favqulodda vaziyatlarga
shamol bilan bog‘liq tabiiy ofatlarni ham qo‘shishi mumkin.
Masalan, dovul, to‘fon turlicha nomlanishi bo‘lib, ularning
o‘rtasidagi farq tezligiga bog‘liq. Dovul (tayfun) – qattiq bo‘ron
bo‘lib, uning chekkalarida shamol tezligi 30 m/sek ni tashkil
qiladi. Bunda shamolning shiddati 7-10 ballni tashkil etadi.
Dovul shimoliy yarim sharda soat miliga teskari, janubiy yarim
sharda esa soat mili yo‘nalishida esadi. Uning tezligi 120
km/soatdan iborat bo‘lib, u 9-12 sutkagacha davom etishi
mumkin.
Dovulni mutaxassislar zilzila kabi juda katta halokatlar olib
keluvchi ofat, deb hisoblaydilar. Chunki, u binolarni vayronaga
aylantirib, ekinlarni payhon qiladi, daraxtlarni ildizi bilan
sug‘urib tashlaydi, yengil inshootlarni buzib yuboradi. U
odamni bemalol havoga ko‘tarishi mumkin.
Dovul xavfi bo‘lganda aholi oldindan ogohlantiriladi.
«DIQQAT, BARCHAGA» signali berilgandan so‘ng televizor
va radiolarni qo‘yish va u orqali berilayotgan muhofaza
tadbirlariga qat’iy amal qilish lozim.
Dovul yoki to‘fon davrida ko‘chada bo‘lgan kishi, imkon
boricha bino va inshootlardan uzoqroq bo‘lishi va ariq ichiga
yotib olishi kerak. Anar yaqin atrofda pana joy bo‘lsa (yerto‘la)
o‘sha yerga zudlik bilan kirish tavsiya etiladi.
Bu paytda uy ichida bo‘sangiz, oyna va eshiklar oldidan
imkon darajasida uzoqlashing, ichki devorlar, kordiorlarga
o‘zingizni oling,o‘tiring, o‘zingizni nima bilandir (ko‘rpa,
ko‘rpacha, gilam) to‘sing, imkon bo‘lsa shkaf ichiga kirib oling.
Ko‘priklar, gaz quvurlari, quvurlar yoki elektr simlari
o‘tgan joylardan imkon darajasida uzoqlashish zarur.
Shamol to‘xtashi bilan darhol ko‘chaga chiqish tavsiya
etilmaydi. Chunki shamol ham qaytarilishi mumkin. U to‘xta92
ganiga ishonch hosil qilingandagina atrofga diqqat bilan qarab,
osilib qolgan bino qismlari, simlar hamda boshqa buyumlarni
xavfsiz ekanligini bilgan holdagina chiqish mumkin.
Gidrometerologik xavfli hodisalardan biri, bu uzoq muddatli
yog‘ingarchilik yuz berishi bilan bog‘liq bo‘lgan vaziyatlardir.
Masalan, tinimsiz yomg‘irning yog‘ib turishi suv toshqini,
sel, yer ko‘chkilari, yoki qorning yog‘ishi qorning qalinlashib
piyodalar yoki transport vositalarining yurishiga xalaqit qilishi,
yo‘l halokatlarining ortishi, qor ko‘chkilari yuz berishi, elektr
simlarining uzilishi, daraxtlar qulab yo‘llarni to‘sib qo‘yishi kabi
xavflarni keltirib chiqaradi.
Bunday paytlarda maktab yoki ta’lim muassasalariga borish
belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Kuchli yomg‘ir yoki qor
bo‘lsa u holda mahalliy hokimiyat rahbarligida tegishli tadbirlar
beliglanadi. Bunday paytda eng yaxshi usul uyni tark etmaslik.
Nazorat savollari
1. Sel haqida tushunchangizni aytib bering.
2. Selning paydo bo‘lish sabablari va undan muhofazalanish
usullarini ayting.
3. Suv toshqini qanday yuz beradi?
4. Suv toshqini haqida xabar olinganda siz qanday harakat
qilasiz?
5. Qor uyumi ostida qolgan odamning qanday harakat
qilishi lozimligini so‘zlab bering.
93
X MAVZU. TRANSPORT VOSITALARI BILAN BOG‘LIQ
FAVQULODDA VAZIYATLAR VA ULARDA
HARAKATLANISH TARTIBI
Transportning xohlagan turi inson salomatligi va hayoti
uchun xavf tug‘dirishi mumkin. Texnik taraqqiyot bir vaqtning
o‘zida harakatlanish qulayligi va tezligi bilan birga anchagina
katta darajadagi xavf-xatarni ham yuzaga keltirdi. Transport
avariyasining turidan kelib chiqib, ko‘plab jarohat va kuyish,
jumladan inson hayoti uchun xavf tug‘diradigan shikastlar olish
ehtimoli mavjud.
Transport vositalari bilan bog‘liq yo‘l harakati hodisalarining
yuz bermasligi uchun avvalo ularining sozligi va unda
belgilangan miqdorda yo‘lovchi yoki yuk olish, belgilangan
maqsadlardagina foydalanishga e’tibor berish kerak.
Ma’lumki, O‘zbekiston Respublkasining 1999-yil 19-avgustda
qabul qilgan «Yo‘l harakati xavfsizligi to‘g‘risida» gi
qonunida transport vositlarini boshqarish, foydalanish, ularni
ishlab chiqarishga qo‘yilgan talablar, shuningdek, xavfsizlikni
saqlash borasidagi vazifalar hamda ularning bajarilishi ko‘rsatib
o‘tilgan.
Ushbu qonunda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
(5-modda) , mahalliy davlat hokimiyati organlarining
(6-modda) va boshqa qo‘mitalar hamda agentliklarning, shuningdek,
O‘zbekiston Respublikasi Ichki ishlar vazirligi davlat
avtomobil nazorati inspeksiyasining (9-modda) yo‘l harakati
xavfsizligini ta’minlash sohasidagi vakolatlari, transport vositalari
egalarining yo‘l harakati xavfsizligini ta’minlash borasidagi
majburiyatlari, yo‘llarni saqlash va ta’mirlash talablari,
yo‘l hrakati qatnashchilarining huquqlari va majburiyatlari, yo‘l
harakati xavfsizligini tibbiy jihatdan ta’minlash kabilar ko‘rsatib
o‘tilgan.
Shuni unutmaslik kerakki, transport vositasining sozligi, uni
boshqarishda yo‘l qoidasiga qat’iy amal qilish xavfsizlikni
ta’minlashning asosi hisoblanadi.
94
Temir yo‘l transportidagi avariyalar. Temir yo‘l transportidagi
avariya va halokatlarga asosan yo‘llar, harakatdagi tarkib,
signalizatsiyaning nosozligi, dispetcherlar xatosi, mashinistlarning
e’tiborsizligi va loqaydligi sabab bo‘ladi.
Harakatdagi tarkibning relslardan chiqib ketishi, to‘qnashuvlar,
pereyezdlardagi to‘siqlarga borib urilish, bevosita
vagonlarning o‘zida yong‘in va portlashlarning kelib chiqishi
ko‘proq sodir bo‘ladi. Shunga qaramay, poyezdda yurish samolyotda
uchishdan taxminan uch marta, avtomobilda yurishdan
10 marta xavfsizroqdir.
Asosiy profilaktika qoidalari. Xavfsizlik nuqtayi nazaridan
olib qaraganda poyezddagi eng yaxshi joylar - markaziy
vagonlar, avariya chiqish joyi - derazasi mavjud bo‘lgan yoki
chiqish eshigiga yaqin joylashgan kupelar, pastki o‘rindiqlardir.
Vagonga chiqishingiz bilanoq, avariya chiqish joylari va o‘t
o‘chirgichlar qayerda joylashganligini bilib oling. Quyidagi
qoidalarga rioya qiling:
- poyezd harakatda bo‘lgan vaqtda tashqi eshiklarni ochmang,
zinalarda turmang va derazadan boshingizni chiqarmang;
- yuklaringizni yuqoridagi yuk joylashtiriladigan tokchalarga
yaxshilab joylashtiring;
- zarurat bo‘lmasa stop-kranni ishga tushirmang;
- hatto yong‘in chiqqan taqdirda ham ko‘prik ustida,
tonnelda va evakuatsiya o‘tkazish qiyinlashib ketadigan boshqa
joylarda poyezdni to‘xtatish mumkin emasligini yodda tuting;
- faqat belgilangan joylarda cheking;
- o‘zingiz bilan yonuvchi, kimyoviy va portlash xavfi mavjud
moddalarni olmang;
- vagonning elektr tarmog‘iga maishiy ro‘zg‘or asboblarini
ulamang;
- yonayotgan rezina hidini sezsangiz yoki tutun paydo
bo‘lsa, zudlik bilan vagon kuzatuvchisiga murojaat qiling.
Temir yo‘l avariyasi vaqtida qanday harakat qilish kerak?
Halokatga uchraganda yoki to‘satdan poyezdni to‘xtatishga
to‘g‘ri kelganda yiqilib tushmaslik uchun o‘zingizni mahkam
tuting. Buning uchun dastaklarni ushlab oling, devor yoki
o‘tirgichga oyoqlaringiz bilan tiralib oling. Vagon poliga o‘tirib
95
olish xavfsizroq. Birinchi zarbadan so‘ng bo‘shashmang va
mushaklaringizni to tarkibning harakati batamom to‘xtaganiga
ishonch hosil qilmaguningizcha zo‘riqqan holda tuting.
Temir yo‘l avariyasidan so‘ng qanday harakat qilish kerak?
Avariya yuz berishi bilanoq, vagondan eshik yoki deraza orqali
(sharoitdan kelib chiqib) chiqib keting, chunki bunday holda
yong‘in chiqish ehtimoli juda yuqori bo‘ladi. Zarurat tug‘ilsa,
kupe derazasining oynasini og‘ir buyumlar yordamida sindiring.
Avariya chiqish joyi orqali vagondan chiqayotganda temir
yo‘lning dala tomonini tanlang. O‘zingiz bilan hujjatlaringiz,
pul, kiyim-kechaklaringiz yoki ko‘rpani oling. Yong‘in chiqqan
bo‘lsa, derazalarni yoping, shamol alangani kuchaytirib yuborishi
mumkin. Yong‘indan qochish uchun oldingi vagonlarga
o‘tib oling. Buning iloji bo‘lmasa, poyezdning oxirgi vagonlariga
o‘ting. Keta turib barcha eshiklarni mahkam yoping. Yo‘lakka
chiqishdan avval, nafas olish organlaringiz uchun muhofaza
vositasi: suvda namlangan bosh kiyimingiz, sharf, mato
bo‘laklarini tayyorlang. Yong‘in vaqtida vagon devorlariga
qoplangan material - malminit - hayot uchun xavfli zaharli gaz
chiqarishini yodda tuting.
Tashqariga chiqib olgach, zudlik bilan qutqaruv ishlariga
qo‘shiling: zaruriyat bo‘lsa, boshqa kupedagi yo‘lovchilarga
oynani sindirishda yordamlashing, jabrlanganlarni tashqariga
olib chiqing va h.k.
Avariya vaqtida yonilg‘i to‘kilib ketgan bo‘lsa, poyezddan
xavfsiz masofaga uzoqlashing, yong‘in yoki portlash hodisasi
sodir bo‘lishi mumkin.
Tok o‘tuvchi sim uzilib, yerga osilib qolgan bo‘lsa, undan
sakrab-sakrab yoki qisqa qadamlar bilan uzoqlashing. Elektr
toki yer yuzasi bo‘ylab uzatiladigan masofa 2 metrdan (quruq
yer) 30 metrgacha (nam yer) bo‘lishi mumkin.
Avtomobil transportidagi avariyalar. Avtomobil transportidagi
avariyalarning 75 foizga yaqini haydovchilarning yo‘l harakati
qoidalarini qo‘pol buzishi oqibatida kelib chiqadi. Tezlikni
oshirish, yo‘l belgilariga e’tiborsiz bo‘lish, qarama-qarshi
yo‘lakka o‘tib olish va avtomobilni mast holda boshqarish har
doimgidek qoidabuzarlikning yanada xavfli ko‘rinishi bo‘lib
96
qolmoqda. Avariyalarga ko‘pincha yo‘llarning yaroqsiz holga
kelishi (asosan sirpanchiq), mashinalarning nosozligi (birinchi
o‘rinda tormoz, ikkinchi o‘rinda rul boshqaruvi, uchinchisi,
g‘ildirak va shinalar) sabab bo‘ladi.
Avtomobil avariyalarida jarohatlanganlarning 80 foizi ko‘p
qon yo‘qotish oqibatida dastlabki uch soatda halok bo‘ladi.
To‘qnashuvni chetlab o‘tishning iloji bo‘lmaganda qanday
harakat qilish kerak? O‘zingizni qo‘lga oling - bu sizga oxirgi
imkoniyatingiz qolgunga qadar mashinani boshqarishda yordam
beradi. Mushaklaringizni mumkin qadar taranglashtiring,
mashina to‘la to‘xtamagunicha bo‘shashmang. Qarama-qarshi
zarbadan qochishga harakat qiling: panjara, buta, hattoki daraxt
siz tomon kelayotgan mashinadan afzalroqdir. Siljimaydigan
predmet bilan to‘qnashuv vaqtida chap yoki o‘ng qanot
zarbasidan ko‘ra bamper bilan urilgan yaxshiroq. Zarbadan
qochishning iloji bo‘lmaganda, boshingizni himoya qiling. Agar
avtomobil kichik tezlikda kelayotgan bo‘lsa, o‘rindiqqa qattiq
suyangan holda mushaklarni taranglashtirib, qo‘lingiz bilan rul
aylanasini mahkam tuting. Agar tezlik 60 km/s dan oshsayu siz
xavfsizlik kamarini taqmagan bo‘lsangiz, rul kolonkasini
ko‘kragingiz bilan siqing. Agar oldingi o‘rindiqda bo‘lsangiz,
boshingizni qo‘llaringiz bilan berkiting va o‘rindiqqa yonboshlab
oling. Orqa o‘rindiqda o‘tirganda polga tushishga harakat qiling.
Agar yoningizda bola bo‘lsa, uni o‘z tanangiz bilan berkiting.
Avariyadan so‘ng qanday harakat qilish kerak? Avtomobilning
qayerida va qanday holatda ekanligingizni, avtomobil
yonmayotganligini, benzin oqmayotganligini (ayniqsa, ag‘darilib
ketishda) aniqlab oling. Agar eshiklar qisilib qolgan bo‘lsa,
salonni deraza orqali tark eting. Mashinadan chiqqandan so‘ng
undan iloji boricha uzoqroqqa qoching - portlash ehtimoli
mavjud.
Avtomobil suvga qulaganda nima qilish kerak? Avtomobil
suvga qulagach, ma’lum vaqt suvda qalqib turadi, bu muddat
esa mashinani tark etish uchun yetarlidir. Eshik ochilganda
mashina tezda cho‘ka boshlaydi, shuning uchun yaxshisi ochiq
deraza orqali tashqariga chiqing.
97
Oyna va eshiklar yopiq holda suv tubiga cho‘kkanda
avtomobil salonidagi havo bir necha daqiqa saqlanib qoladi.
Mashinani qidirish oson bo‘lishi uchun chiroqlarni yoqib
qo‘ying, faol ravishda o‘pkangizda havo almashtiring (chuqur
nafas olish va chiqarish qonni kislorod bilan to‘yintirishga
imkon beradi).
Ortiqcha kiyimlardan xalos bo‘ling, hujjat va pullaringizni
oling. Avtomobilning yarmi suv bilan to‘lganda eshik yoki
deraza orqali tashqariga chiqing, aks holda salonga kirayotgan
suv oqimi sizga xalaqit berishi mumkin. Zaruriyat tug‘ilsa, old
oynani og‘ir narsa bilan sindiring. Qo‘lingiz bilan avtomobil
tomini ushlab, tashqariga sirg‘alib chiqing, so‘ng darhol tepaga
qarab suzing.
Jamoat transportida harakatlanayotganda o‘z xavfsizligimizni
qanday ta’minlashimiz lozim? Jamoat transportida
o‘tirishga joy bo‘lmagan taqdirda salonning markaziga o‘tib
turishga harakat qiling. Avariya va zaxira chiqish yo‘llarining
joylashuviga e’tibor bering. Tramvay va trolleybuslarning elektr
manbayi insonning elektrdan jarohatlanishida qo‘shimcha xatar
keltirib chiqaradi (ayniqsa, yog‘inli havoda). Shuning uchun
o‘tiradigan joylar xavfsizroq hisoblanadi. Agar salon kuchlanish
ostidaligi ma’lum bo‘lsa, uni tark eting. Avariya vaqtida chiqish
yo‘lida tiqilinch bo‘lishi mumkin. Bunday paytda avariya
chiqish yo‘lidan foydalaning. Maxsus shnurni tortib, oynani
chiqaring.
Salonda yong‘in sodir bo‘lsa, bu haqda haydovchiga
ma’lum qiling. Eshiklarni, avariya chiqish yo‘llarini oching yoki
oynani sindiring. Salonda o‘t o‘chirish vositasi bo‘lsa, yong‘inni
o‘chirish choralarini qo‘llang. Nafas yo‘lingizni dastro‘mol,
sharf yoki boshqa kiyim elementlari yordamida tutundan
himoya qiling. Salondan egilib, metall bo‘laklariga tegmagan
holda tashqariga chiqishga harakat qiling.
Avtobus suvga qulasa salonning yarmi suv bilan to‘lishini
kuting, nafasni ushlab, eshik, avariya chiqish yo‘llaridan
tashqariga chiqib olishga harakat qiling.
| 