Hayot faoliyati

Har bir tashkilotda shoshilinch choralarga qaratilgan va

javobgar shaxslar, ko‘rsatilgan maxsus rejalar bo‘lishi shart.

Tashqariga chiqish yo‘llari, yo‘lkalar va eshiklar oldida chiqish

uchun to‘siq bo‘ladigan narsalar bo‘lmasligi kerak. Ishxonalardagi

binolarning tuzilishiga qarab xavfsizlikni ta’minlash

uchun harakat chizmalari bo‘lishi lozim.

O‘quv xonasida

Og‘ir shkaflar va javonlarni devorga mahkamlash zarur.

Og‘ir buyumlarni yuqori tokchalarda saqlamaslik kerak.

Kimyoviy laboratoriya xonalarida saqlanadigan kimyoviy

moddalardan muhofazalanish yo‘lini bilish lozim.

Har bir kishi suv va gaz manbalarini o‘chirishni bilishi

lozim.

62

Zilzila paytida partalar ostiga yashirinish mumkin.

Kishini turli tusdagi hodisalardan qutqaruvchi bir nechta

omillar mavjud. Birinchisi, ular yuz berganda qo‘rqmaslik,

ikkinchisi, sovuqqon bo‘lish, uchinchisi, tez va to‘g‘ri harakat

qilish, to‘rtinchisi, oldindan tayyorgarlik ko‘rish. Albatta, bular

o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmaydi. Shu sabab, ularni shakllantirish

lozim. Buning uchun tayyorgarlik ko‘rish, ular haqida muayyan

bilimga ega bo‘lish, amalda bajarib turish lozim.

Inson tushib qolishi mumkin bo‘lgan xavfli ekstremal vaziyatlar

ruhiy va hissiy zo‘riqish keltirib chiqaradi. Notinchlik,

xavotirga tushishdan boshlab, qo‘rquv va vahimagacha bo‘lgan

holatlar inson ruhiy holatining ko‘lamini belgilab beradi.

Qo‘rquv hissi asosan xavfli vaziyat va holatlarda vujudga keladi.

1966-yilda yuz bergan Toshkent zilzilasida jarohatlanishning

aksariyati odamlarning ruhiy ahvoli tufayli kelib chiqqan bo‘lib,

bu sabab boshqa omillarga qaraganda ko‘proq talofatlarga olib

keldi. Xuddi shunday oqibatlar boshqa zilzilalarda ham

kuzatilgan. Demak, vaqti kelganda harakatlarimizni puxta

o‘ylab, vasvasaga tushmasdan, aniq harakat qilishimiz kerak.

Qo‘rquv, bu – salbiy hissiy holat, o‘z-o‘zini saqlash

instinktining tabiiy hosil bo‘lishidir. Qo‘rquvni his qilish, bu –

aqli raso kishi uchun tabiiy va mantiqan to‘g‘ri holatki, uning

bo‘lmasligi o‘sha insonning ruhiyatida qandaydir kamchilik,

yetishmovchilik mavjudligini bildiradi.

Nazorat qiluvchi qo‘rquv insonni ongli ravishda sergaklikka

chaqiradi, hamda jismoniy kuchlarni birlashtiradi, fikrlashni

tezlashtiradi, diqqat-e’tiborni jamlaydi, mushkul vaziyatlardan

chiqib ketishda yordam beradi.

Qo‘rquvni boshdan kechirayotgan inson ko‘pincha bo‘lishi

mumkin bo‘lgan ko‘ngilsizliklarni faqat taxminiy ehtimoliga ega

bo‘ladi va ana shunday, aksariyat hollarda ishonib bo‘lmaydigan

yoki bo‘rttirilgan taxminlar asosida harakat qiladi.

Qo‘rquv, bu – inson organizmining «diqqat!», deb xitob

qiluvchi signal tizimidir.

63

Qo‘rquv – xavfga nisbatan hissiy ta’sirlanish shakllaridan

iroda sifatlariga, shayligi va uyushqoqligiga, vaziyatga to‘g‘ri

baho berishiga, o‘ziga bo‘lgan ishonchiga bog‘liq bo‘ladi.

Qo‘rquvning salbiy oqibatlarini yengib o‘tish uchun quyidagilarni

bilish zarur:

1. Qulay joylashib oling, chuqur nafas olgan holda yuqoriga

qarang va ko‘zni ufq darajasiga tushira borib, ohista nafas

chiqaring hamda o‘pkani undan bo‘shating. Ushbu mashqni bir

necha marta bajaring.

2. Shu bilan bir vaqtda barcha mushaklarni bo‘sh qo‘ying.

Bunda shuni bilingki, kishi faqat o‘z nafas olishini tartibga sola

olsagina, mushaklarni bo‘sh qo‘ya olishi mumkin. Ekstremal

vaziyatda kishi bir tekis va xotirjam nafas ola boshlasa, u tezda

tinchlanib oladi.

3. Vaziyatlarga xotirjamlik bilan baho bering, diqqate’tiborni

faqat eng yaqin masalalarga qarating. Bunda albatta

o‘z – o‘ziga ishonch hissi kuchli bo‘lishi lozim. Biroq bunday

vaziyatda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan quyidagi holatlarni

yodda tuting:

- o‘z imkoniyatlaringizga ortiqcha baho berib yubormang;

- qat’iyatli va ishonchli bo‘ling;

- ushbu holatda atrofingizdagi barcha narsalarga e’tibor

qarating;

- ishonch, dadillik uyg‘otish uchun o‘z-o‘zingiz bilan

gaplashing;

- keyingi harakatni rejalashtiring;

- Ushbu vaziyatlarda be’manilikday ko‘rinsa ham biron –

bir jismoniy ish bilan shug‘ullaning, shunda ruhiy osoyishtalik

yanada tezroq tiklanadi.

Qo‘rquv hissini kamaytirish uchun ekstremal vaziyatlarda

irodani, o‘zini tuta bilishni tarbiyalash lozim. Bunday sifatlarga

muayyan, aniq harakatlarni ko‘p martalab takrorlash, buning

uchun zarur bo‘lgan mashqlarni bajarish orqali erishish

mumkin.

Kishini ekstremal holatlarda sovuqqon bo‘lishi, bu uning

o‘z xatti-harakatlarini nazorat qila olish holati bilan teng hisob64

lanadi. Zilzila paytida his-hayojonga berilishi, vahimani,

qo‘rquvni va oqibatda o‘z xatti-harakatini boshqara olmay qolishga

olib keladi. Bunday kishi karaxt, bo‘layotgan voqeliklarga

e’tiborsiz, nima qilayotganini o‘zi bilmaydigan holatga tushib

qoladi.

bo‘lgan voqelikni nima ekanligini tez anglash, bu o‘tkinchi

ekanligini his etish, qo‘rquvni yengish, aqlning ustunligini ta’-

minlay olish. His-hayajonga berilmaslik. Voqelik paytida o‘zigao‘

zi dalda berish, atrofdagilarga baland ovozda ko‘rsatmalar

berish. Yordam ko‘rsatish.

Zilzila paytida shoshilmasdan tez harakat qilish juda ko‘plab

zararlar kelib chiqishining oldini oladi. Bunday paytda kishi

qo‘rquvni yenga olsa, sovuqqonlik bilan tezkor harakat qilsa u

o‘zini va o‘zgalarni xavfdan saqlab qolishi mumkin.

Zilzilaga oldindan tayyorgarlik ko‘rish, umuman olganda siz

qiladigan mashq quyidagi harakatlardan iborat bo‘ladi.. Siz uni

ishxonada, uyda, ta’lim muassasasida bajarib turing. O‘tiring,

qo‘llaringiz bilan boshingiz hamda bo‘yningizni berkiting va

suyaning.

• Xavfsiz joyni topib, o‘tiring, yoting.

• Boshingiz va bo‘yningizni berkiting.

• Chuqur nafas oling va tinchlaning.

• Zilzila tugaguncha o‘z joyingizda qoling.

• O‘zgalarni tinchlanishga chaqiring.

• Ortiqcha harakat qilmang.

Bino ichda bo‘lganingizda zilzila yuz berdi. Yuqorida

aytilgandek harakat qiling, xavfsiz joylarni egallang. Zilzila o‘tib

ketmaguncha o‘z joyingizdan qimirlamang. Zilzila tugadi. Takror

zilzila bo‘ladi. Shu paytda bino ichida bo‘lsangiz sovuqqonlik

bilan tez harakat qiling. Gaz, suv jumraklarini yoping.

Elektr qo‘shgichlarini o‘chiring. Oldindan tayyorlangan oziqovqat,

suv zaxiralari hamda zarur hujjatlarni olib tashqariga

chiqing.

Agar siz ko‘p qavatli bino ichida bo‘lsangiz tashqariga

chiqishga shoshilmang. Chunki zilzila siz chiqishingiz mumkin

bo‘lgan zina va liftlarni shikastlagan, bu esa Sizga zarar yetka65

zishi mumkin. Liftdan foydalanmang. Zina va liftlar soz holatda

deyilmaguncha o‘z o‘rningizda qoling. Tashqaridan yordam

kuting. O‘zingiz haqingizda tashqaridagilarga xabar berishga

urining. Tashqaridan albatta yordam bo‘ladi.

Agar siz biron bir ko‘chki ostida qolgan bo‘lsangiz unda

atrofni ehtiyolik bilan kuzating. O‘zingizcha harakat qilmang.

Chunki, siz ustingizdagi ko‘chkini va uni qanday holatda

ekanini bilmaysiz. Bu harakatingiz sizning zararingizga ishlashi

mumkin. Vahimaga, qo‘rquvga berilmang. Ularni yengishga

harakat qiling. Ko‘chki sizga qanday jarohat yetkazganini

bilishga intiling. Bu paytda sizning eng yaqin qutqaruvchingiz,

bu sizning o‘zingiz. Vaziyatni to‘g‘ri baholang. Qo‘rquv hissini

enging, sovuqqon bo‘lishga intiling. His-hayojonga berilmang.

Iroda kuchi har narsaga qodir ekanligiga o‘zingizga–o‘zingiz

dastlabki yordam ko‘rsatishga harakat qiling. Agar sizning

harakat qilishingiz imkoniyati bo‘lmasa, yaxshisi ortiqcha kuch

sarflamay uni tejang. Tashqaridan yordam chaqiring. Bunga

sizni ovozingiz yetmasa, biron bir narsani taqillatish orqali

o‘zingiz haqingizda xabar bering. Ustingizdagi ko‘chkilarni olib

tashlashga urinmang. Tashqaridan yordam kuting, u albatta

keladi. Qo‘l ostingizda bo‘lgan suv va oziq-ovqat zahirlarini

tejamkorlik bilan ishlating.

Siz bir qavatli uylardan tashqariga chiqa oldingiz. Yoki siz

tashqarida ekanligingizda zilzila yuz berdi. Tashqarida xavfsiz,

ochiq joyga chiqing. Binolar, elektr simlari va daraxtlardan

uzoqlashing. Chunki, aynan bino devorla pridagi turli xil bezak

va boshqa predmetlar, oynalar sinig‘i, elektr simlarining uzilishi,

simyog‘och va daraxtlarning qulashi kishiga shikasit yetkazishi

va og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shu sabab o‘zingiz

uchun ochiq joy toping. U yerdan atrofni kuzating, o‘zgalarga

yordam berishga harakat qiling. Ko‘pincha zilzilalar binolarga

shikast yetkazmasligi, ammo xonadon ichidagi buyumlar va

mol-mulkka katta zarar yetishi, mebel, idish-tovoqlar, oynalar,

kitob-javonlarining ag‘darilishi sizga, ayniqsa yosh bolalarga

katta xavf solishi mumkin. Lekin siz uyingiz ichidagi narsalar:

stol, kreslo, karavot va boshqalardan oila a’zolaringizni muhofazalash

uchun foydalanishingiz mumkin.

66

Bugunoq bu sohada kichik qadam tashlang

* yotish joyingiz yonida qo‘l fonari, oyoq kiyimi va qo‘lqop

asrang;

mumkin bo‘lgan mebellar yonidan chetlating;

* shkafni devorga mahkamlang, uning eshiklarini esa ochilib

ketmasligini ta’minlang;

* devordagi narsalar, ya’ni rasmlar, soat, yoki shunga

o‘xshash og‘ir buyumlarni ilmoq bilan mahkamlang;

* o‘yda kamida uch kuunlik suv zaxirasini saqlang;

* oila yig‘ilishini o‘tkazib, oilaning katta favqulodda

vaziyatlardagi rejasini muhokama qiling.

Agar siz zilzila vaqtida transport ichida bo‘lsangiz zudlik

bilan transportingizni to‘xtating, zilzila tugamaganicha

amtomobilingizni tark etmang.

Agar siz zilzila vaqtida avtomobil ichida bo‘lsangiz, uni

ochiqroq joyga zudlik bilan to‘xtating va uning ichidan

chiqishga urinmang.

Nazorat savollari

1. Zilzila sabablari va turlarini aytib bering

2. Zilzila qanday belgilar berishi mumkin?

3. Zilzilada harakatalanish tartibini ayting.

4. Zilzila davrida ikkilamchi zararlovchi omillarni ayting.

5. Nima uchun zilzila eng xavfli tabiiy ofat hisoblanadi?

6. Siz o‘z uyingizni zilzila xavfini e’tiborga olib jihozlaganmisiz?

67

VIII MAVZU. ZILZILADA (SHIKASTLANGANLARGA)

Zilzila oqibatida kishi turli ko‘rinishdagi jarohatlar olishi

mumkin. Zilzila turli tusdagi favqulodda vaziyatlarni keltirib

chiqarish xarkteriga ega bo‘lgani sababli, bu tabiiy ofat o‘zi

bilan insonlarni turli xildagi shikastlanishiga, ya’ni jarohatlanishiga,

yuqumli kasalliklarning paydo bo‘lishiga, kuyish,

zaharlanish, ruhiy tanazzulga tushib qolish va boshqa shu kabi

holatlarning paydo bo‘lishiga olib kelishi mumkin.

Xo‘sh shikastlanish nima? Shikastlanish – kishi organizmiga

tashqi omillarning (mexanik, fizik, kimyoviy, ruhiy)

to‘satdan ta’siri natijasida organizmning mahalliy va umumiy

reaksiyasini chaqiruvchi to‘qimalarning anatomik butunligini

hamda uning funksiyasi buzilishi bilan bo‘ladigan jarayonga

aytiladi.

Har qanday jarohat organizmda mahalliy va umumiy o‘zgarishlar

hosil qiladi. Mahalliy o‘zgarishlarga og‘riq, shaklning

va rangning o‘zgarishi, teri butunligining buzilishi, jarohat olgan

organ funksiyasining buzilishlari, umumiy belgilarga esa,

hushdan ketish, kollaps va shoklar kiradi.

Zilzila natijasida kuzatiladigan shikastlanishlarga quyidagilar

kiradi:

1) Suyak sinishi.

3) Qattiq qo‘rqish tufayli ruhiy qo‘zg‘alish.

Suyak butunligining to‘la yoki qisman buzilishi va ko‘-

pincha ular atrofidagi yumshoq to‘qimalarning shikastlanishi

sinishlar, deyiladi.

Kelib chiqish sabablariga ko‘ra tez ta’sir etuvchi travmatik

agent ta’sirida kelib chiqadigan travmatik va suyak kasalliklari

(surunkali osteomielit, sil, tez o‘suvchi va zararli shishlar)

tufayli paydo bo‘ladigan patologik sinishlar mavjud. Teri

68

shikastlangan va jarohatlangan singan joy bilan qo‘shilishiga

O‘z vaqtida va to‘g‘ri ko‘rsatilgan birinchi tibbiy yordam

sinishlarni muvaffaqiyatli davolashda muhim ahamiyatga ega.

Bu ochiq sinishlarda yiringlashni, sinishlarning ikkilamchi siljishini,

qon ketishini, yumshoq to‘qimalar, nerv stvollari zararlanishini

va shokning rivojlanishini oldini olish garovi hisoblanadi.

Sinishda yara bo‘lsa, darhol uni tozalab, aseptik bog‘lam

qo‘yish kerak. Yaradan bo‘rtib chiqib turgan suyakni olmaslik

kerak. Yaraga steril salfetka qo‘yib, yara bint bilan bog‘lanadi.

Bog‘lash vositasi bo‘lmasa, biron bir toza, yumshoq matoni

yaxshilab dazmollab, spirt yoki aroqqa botirib olib, so‘ng yaraga

qo‘yish mumkin.

Ochiq va yopiq sinishlarda immobilizatsiya qilish muhim

ahamiyatga ega bo‘lib, bu transport shinalarini qo‘yish orqali

bajariladi. Shinalarning tabel va improvizion xillari mavjud.

Tabel shinalari meditsina sanoati tomonidan ishlab chiqariladi

va ular meditsina muassasalariga tarqatiladi, improvizion shinalar

esa qo‘l ostidagi materiallar (yog‘och reykalar, karton, tayoqchalar

va daraxt shoxlari) dan tayyorlanadi. Bular ham bo‘lmaganda,

masalan, son yoki boldir singanida ular sog‘

tomoniga, qo‘l singanida esa bemor tanasiga bog‘lanadi.

Immobilizatsiya qilishning asosiy qoidasi singan joydan

baland va pastdagi, son suyagi sinig‘ida esa uch bo‘g‘im -

boldir, oshiq-tizza, son bo‘g‘imlar harakatsizligini ta’minlashdir.

Immobilizatsiya qancha erta qo‘yilsa, yumshoq to‘qimalarning

qo‘shimcha shikastlanishi va boshqa asoratlarning kelib

chiqishiga shuncha oz sharoit qoladi.

Yelka suyagi singanida shina uch bo‘g‘imda- yelka, bilak,

qo‘l panjalarida harakat bo‘lmasligini ta’minlashi kerak. Buning

uchun shina yaxshilab tekislanadi, egiladi va bemor panjasiga

mahkamlanadi. Shina yuqori sog‘ yelkada bo‘lishi kerak. Fiksatsiya

bintlash yo‘li bilan bajariladi. Qo‘l ro‘molcha vositasida

osib qo‘yiladi. Boldir suyaklari singanida immobilizatsiya

Kramer yoki pnevmatik shina yordamida qilinadi. Son suyagi

singanda Diteriks shinasidan foydalaniladi. U taxtadan tayyor69

langan, uzunligi 115-120 sm, og‘irligi 1,5 kg bo‘ladi. Uning 2 ta

qo‘ltiq tayoqqa o‘xshash qismi bo‘lib, tashqarisidagi uzun,

ichkarisidagi esa kaltaroqdir.

Umurtqa pog‘onasi shikastlanganda har xil sinishlar yuz

beradi, hattoki orqa miya ham zararlanishi mumkin. Shu

sababli ham bunday bemorlarni transportirovka qilishda ehtiyotkorlik

choralarini ko‘rish lozim. Umurtqaning qaysi bo‘limi

sinishiga qaramasdan, bemorlarni shitga yotqizilgan holda

transpotirovka qilish kerak. Bo‘yin umurtqalari singanda transportirovkadan

oldin «Shans vorotnigi» bilan immobilizatsiya

qilish tavsiya etiladi.

Chanoq suyaklari singanida bemorlarni taxtadan yasalgan

doska yoki qattiq zambilga, son va tizza bo‘g‘imlari bukilgan va

«qurbaqa» holatida (tizzalari yoyilgan va tizza tagiga adyol yoki

ko‘rpachadan yasalgan yostiq qo‘yilgan holda) immobilizatsiya

qilinadi.

Qon ketishi va qon yo‘qotish

Qon ketishi, deb qon tomirlarining mexanik shikastlanishi,

ularning patologik holati yoki qon ivish sistemasining buzilishi

natijasida, qon tomirlaridan tashqi muhitga, atrof to‘qimalariga

va ichki bo‘shliqqa qon chiqishiga aytiladi.

Qon ketish ko‘pincha – to‘qima va organlarga mexanik ta’-

sir etish natijasida ro‘y beradi (tabiiy ofat, urush, transportdan

shikastlanish, xirurgik operatsiyalar ta’sirida). Katta qon tomiri

shikastlansa, shikastlangan kishining hayoti xavf ostida qoladi.

Qon ketishning boshqa sabablaridan yana biri, qon tomiri

devorining patologik holati bo‘lib, bu uning tarkibi shikastlanishi

natijasida sodir bo‘ladi. Qon tomiri devorining tarkibi

shikastlanishi esa tomirlar yoki atrof to‘qimalarning kasallanishi

sababli yuz berib, ateroskleroz, yiringli infeksiya, spetsifik yallig‘

lanish, o‘sma va nekroz kasalliklari qon tomirlarining anatomik

buzilishiga olib keladi.

Qon ketib, uning tomirdan tashqariga tarqalishi quydagicha

bo‘ladi: qonning tashqi muhitga erkin ketishi; tana bo‘shlig‘iga

yoki anatomik bo‘shliqqa ketishi; diffuzion qon ketishi;

70

to‘qimalarning qonga shimilishi; faqat to‘qimalarda cheklanib

Shikastlangan qon tomirning anatomik tuzilishi va fiziologik

holatiga qarab, arterial, venoz, aralash, kapillyar va parenximatoz

qon ketishi mumkin.

Arterial qon ketishida shikastlangan tomirdan fontanga

o‘xshab, qon oqadi. Agar katta arteriya tomiri shikastlangan

bo‘lsa, bunda vijillagan ovoz bilan qon ketadi. Qon ketish hajmi

va tezligi qon-tomirning katta kichikligiga, arteriya bosimiga,

qon tomirining shikastlanish darajasiga bog‘liq. Magistral arteriya

ko‘ndalangiga yorilganida unda ko‘p qon ketadi. Ko‘p qon

ketganda qo‘l-oyoq ishlamay qolishi, hatto bemor o‘lishi

mumkin.

tomiri o‘rta o‘rami, markaziy va tashqi shikastlangan tomir

devorlari, dumaloq va uzun mushaklarning spastik qisqarishi

natijasida o‘z-o‘zidan to‘xtab qolishi mumkin.

Venoz qon ketishda yig‘ilgan, kislorodga to‘yinmagan qon

rangi qora tusli bo‘lib, tomir urmaydi, yaradan qon kam, qon

tomirining tashqi qismidan esa qon ko‘p ketadi. Bo‘yin yoki

ko‘krak qafasi venoz qon tomirlarning shikastlanishi havo

emboliyasi – qon tomiriga havo kirib qolishi bilan xavflidir,

bunda kichik qon aylanishida xatarli o‘zgarish bo‘lib, bemor

nobud bo‘lishi mumkin. Venoz qon ketishi, ayniqsa mayda va

o‘rta venalar shikastlanganda uncha xavfli emas, agar qon

bosimi kam bo‘lsa, qon sekin oqishi, ikkinchi bosqichda pastga

tushadigan qon tomiri devorida qonning quyilib qolishiga

sababchi bo‘ladi.

Arteriya va vena qon tomirlarining alohida shikastlanishi

kam uchraydigan hodisa hisoblanib, ko‘pincha qon ketishda, bir

vaqtning o‘zida ham arteriya, ham vena tomirlari shikastlanadi.

Kapillyar qon ketishi – teri shilliq qavati, mushak yuzi

shikastlanganda, teri qirilganda shilliq qavati chaqa bo‘lib,

uning yuzidagi kapillyarlardan qon «oqib» turadi, qon ketish o‘z

-o‘zidan to‘xtaydi. Agar qon ivishi buzilgan bo‘lsa, kapillyar

qon oqishi hayot uchun o‘ta xavfli hisoblanadi.

71

Jigar, me’da osti bezi, buyraklar jarohatlanganda shikastlangan

ketadi, bu qon ketish biriktiruvchi to‘qimalar orasida, qon

tomirlarining qisqarishi qiyin bo‘lgan yerda bo‘lganligi sababli,

yo‘li ochiq bo‘lib, qon ketishining o‘z holicha to‘xtashi

qiyinlashadi.

Klinik holatga qarab tashqi, ichki va yashirin qon oqish farq

qilinadi.

Tashqi qon ketishda qon tashqi muhitga oqib chiqadi.

Tashqi qon ketish ko‘proq bo‘yin, qo‘l-oyoq va boshda kuzatiladi.

Ichki organlarning shikastlanishi kam uchraydi (buyraklar,

oshqozon osti bezi va boshqalar). Lekin bunday shikastlanishda

yara kanali orqali tashqariga ko‘p qon ketadi, ichki organlar

shikastlanganda yara yiringlashi mumkin, chunki tashqi muhit

bilan bog‘laydigan yara kanali orqali o‘tadigan patogen

mikroblar va qon iviqlari yaraga infeksiya tushirishi mumkin.

Ichki qon ketish shikastlangan qon tomirlaridan bo‘shliqqa,

oraliqqa, ichki organlar joyiga va uning atrofiga tarqalish yo‘li

bilan namoyon bo‘ladi. Shikastlangan qon tomiridan ichki

organlar yoki plevra bo‘shlig‘iga qon ketish haddan tashqari

katta bo‘ladi, shuning uchun o‘zidan o‘zi to‘xtashining iloji

yo‘q, chunki qon tomirini bosish mumkin emas, katta anatomik

hajm ichki bo‘shliq bosimining ko‘tarilishiga yo‘l qo‘ymaydi.

Bundan tashqari qorin va o‘pka pardasi bo‘shliqlaridagi

to‘plangan qon fibriondan mahrum bo‘ladi va ivish qobiliyatini

yo‘qotadi. Katta hajmga ega bo‘lmagan anatomik bo‘shliqlarda

(bo‘g‘im) ko‘pchilik holatlarda bo‘shliq ichiga anatomik

cheklangan a’zolarida (diafragma tepasi, kichik tosda, charvi

xaltasida) o‘z-o‘zidan qon ketishi to‘xtaydi, chunki u yerlarda

xaltachasimon gematoma shakllanishi bilan cheklangan qon

yig‘ilishi uchun sharoitlar yaratiladi, ba’zida ko‘p qon quyilishi

mumkin. Qorin bo‘shlig‘i yopiq shikastlanganida parenximatoz

organlarining (jigar, taloq, buyraklar) qobig‘i yorilishi mumkin.

Ichki qon ketish katta hajmda bo‘lsa, aniq belgilar(terining

oqarishi arteriya, qon bosimining pasayishi, tomirning tez

urishi, nafas olishning qiyinlashishi, gemoglobinning kamayishi,

72

eritrotsitlar sonining kamayishi) umumiy anemiya kasalligining

Yashirin qon ketishning tashqi va ichki qon ketishlaridan

farqi shuki, yashirin qon ketishida klinik holatning noaniq

hollari sodir bo‘ladi: bu «tushunib bo‘lmaydigan» kamquvvatlik,

tez charchab qolishlik, bosh aylanishi, ko‘z oldining qorong‘ilashishi

va boshqalar bilan kechadi. Ichak-oshqozon bo‘shlig‘iga

qon tushsa u jigarrang tusga kiradi, ya’ni qondagi gemoglobin

moddasi oshqozon shirasining ta’sirida ushbu rangni beradi.

Agar qon oshqozonga yoki ichakka o‘tsa axlat qorayib ko‘mir

rangiga aylanadi, bu esa yashirin qon ketishining ishonarli

belgilaridan hisoblanadi. Buyrak, siydik yo‘li, siydik qopi

shikastlanishi qon ketishi bilan kechsa, qon siydikda bo‘ladi.

Odatda yashirin qon ketishini aniqlash uchun qo‘shimcha

tekshirish usullari (labaratoriya, rentgen, asboblar, radioizotop,

morfologik va boshqalar) lozim bo‘ladi.

Qon yo‘qotish haqida tushuncha. Qon yo‘qotishning asosiy

sabablarini, shuningdek, qon ketish darajasini, jarohat a’zolarini

hamda qon ketishning oqibatini aniqlaydigan muhim omillardan

biri, bu yo‘qotilgan qon hajmidir.

Yengil, o‘rta va og‘ir qon yo‘qotish darajalari quyidagilardan

iborat: yengil darajali qon yo‘qotishda bemor tomirlarda

aylanib turgan qonning 10 – 15 %ini yo‘qotadi. Bunday qon

ketishini organizm yengil o‘tkazadi, uning klinik kechishi

unchalik rivojlanmagan bo‘ladi. Puls tezlashib (minutiga 80

marta), teri oqarishiga olib keladi, kamquvvatlik kuzatiladi, qon

bosimi normadan past bo‘ladi.

O‘rta darajali qon yo‘qotish, aylanib turgan qonning 15 –

20% yo‘qotilganda sodir bo‘ladi va organizmda farqli funksional

o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, uning klinik ko‘rinishi aniq bo‘ladi.

Bemor rangi oqarib ketadi, badanida «sovuq ter» paydo bo‘ladi,

kamquvvatlik, bosh aylanishi bilan birga, ko‘pincha hushidan

ketib qoladi, puls tezlashib 100 – 110 ga o‘tadi, qon bosimi

kamayadi.

Og‘ir darajali qon yo‘qotish qon tomirlarida aylanib yurgan

qonning 20 – 30%gacha kamayganida sodir bo‘ladi va bemor

behush holatda bo‘ladi. Arteriya tomirida puls bo‘lmasligi

73

sistolik arterial bosimning past darajada bo‘lishi, eritrotsitlarning

Katta arteriya va venalarning kesilishi og‘ir qon ketishi bilan

kechib, organizmning o‘z -o‘zini tiklash mexanizmi zaiflashadi.

Bunday holda shoshilinch choralar ko‘rish kerak, ya’ni darhol

qon yoki qon o‘rnini bosadigan dorilar quyish lozim.

Yo‘qotilgan qonga qarab bemor ahvoli har xil bo‘ladi, bu

qon ketish tezligi va organizmga bemor yoshi, jinsi, jismoniy

yetukligi, yurak-qon tomir sistemasi ahvoliga, qo‘shimcha

kasalliklarga bog‘liq.

Jismonan charchagan, toliqqan, hayajonli, sovuqda qolib

ketgan bemor qon yo‘qotishni og‘ir o‘tkazadi.