20- rasm. Yadro porasi. A
-
Yadro yuzasidagi Jco‘rinishi. В -
K o ‘ndalang kesmasL
1-markaziy globula; 2-periferik globula; 3- bog4ovchi fib ril
tolalari; 4- sitoplazmadagi tolalar; 5- zich plastinka; 6-
perinuklear bo \shliq .
Lamina
(lot. /am7>iar-“plastinka”) yoki
pereferik zich plastinka
kariolemmaning ichki membranasi ostida joylashib skelet oqsillardan
130
tuzilgan. U yadro shaklini belgilab berib poralar kompleksi bilan alo-
qada boMadi.
Maxsus moddalar ta’sirida yadro membranasi eritib yuborilsa,
yadro o ‘z shaklini saqlab qoladi, bunda asosiy vazifani skelet sifatida
zich plastinka bajaradi. Yadro poralari ham o‘zgarmay o ‘z vazifasini
bajaradi.
Hujayraning hayot faoliyati davomida uning funksional holati
o ;zgarishi bilan poralar kompleksi holati ham o ‘zgarishi kuzatiladi.
Yadro apparati qanchalik faol boMsa uning yuzasidagi poralar soni
shuncha ko‘p boMadi. Faollikning pasayishi bilan yadro poralari soni
kamayadi. Ular sonining ortishi mitozdan keyingi rekonstruktsiya
(qayta qurilish) davrida va DNK sintezi davrida kuzatiladi. 0 ‘rtacha
ularning yadrodagi soni 12 mingtaga boradi(20rasm).
Yadro qobigM mitoz boshlanganda erib ketib boMinish oxirida
tiklanadi. Profaza oxirida yadro qobigM kalta sistemalarga aylanib
kichiklashib mayda pufakchalar koMinishida avvalgi yadroning joyi
atrofida suzib yuradi. Anafazaning oxirida xromosomalaming haraka
ti to ‘xtagandan keyin pufakchalar xromosoma uchlari bilan aloqada
boMib, ular atrofida to bplanib avval uzun sistemalami hosil qiladilar,
so‘ng bu sistemalar bii*lashib membranani hosil qiladi.
Yadroning tashqi apparati sitoplazmadan karioplazmani yoki
yadro shirasini -yadroning suyuq qismini ajratib turadi. Unda yadro
apparatining ishi uchun kerakli ionlar va organik birikmalar erigan
holda joylashadi. Karioplazmada yadro matriksi va genetik material
joylashadi.
Yadro matriksi laminaga birikkan fibrillyar oqsillarning to‘ri.
Unda maxsus oqsillar joylashgan zonasi boMib, uiardan yadrocha
matriksi rivojlanadi. Yadro matriksining vazifasi DNK va RNK sinte
zida genetik material faoliigini boshqarish. Matriks hujayrada yadro-
chani hosil qilishda ishtirok etadi.
Yadrocha - nukleoid yadroda bir yoki bir nechta boMadi. RNK ga
boy boMganiigi uchun hamma bo‘yoqIar bilan bo‘yaladi va shuning
uchun hamma fiksatsiyalangan preparatlarda ko‘rinadi.
Yadrocha mustaqil tuzilma yoki organoid emas. U xromosoman-
ing mahsuli boMib, interfazada faoliyat ko‘rsatadi.
Hujayra oqsillarining sintezi davrida yadrocha ribosomalar va
rRNKni hosil qiluvchi markaz boMib xizmat qiladi. Yadrochalar
131
oqsilga 80-85%, RNKga 5-10% va DNKga 1-5% boy bo‘lib, bu
moddalar sintezlanadigan joy hisoblanadi. Yadrochalar hujayradagi
RNK sintezlanadigan markaz boMib, shuningdek, nukleoproteidlami
ham hosil qiladi.
Yadrochalami hosil qilishda xromosomalarning ikkilamchi
belbog4lari ishtirok etadi. Amerikalik olima M a k K lin to k (1902-
1992) xromosomalarning bu uchastkalarini yadrocha hosil qiluvchi
markaz deb atagan. Hujayradagi yadrochalarning soni yadrocha hosil
qiluvchi markaz bilan bog‘liq.
Yadrocha tuzilishida ipsimon va to ‘rsimon qismlari farqlanadi.
Ipsimon qismi- nukleolonema va to ‘rsimon diffuz qismi -am orf mod
da deb ataladi.
Yadrochani sinchiklab o ‘rganish mobaynida uning tarkibi zich
granulalar va ingichka fibrill tolalardan iboratligi aniqlandi.
Fibrillyar komponenti markazda yig‘ilib, granulalar ular atrofida
joylashadi. Atrofdagi granulalar-nukleolonemani-markazdagi fibrilla-
lar- amorf qismni tashkil etadi. Lekin ko‘p hollarda tolasimon tuzilma
amorf moddasiga qo‘shilib yadrocha butunlay bir xil tuzilmaga ega
bo‘ladi.
Yadrochaning ultrastrukturasi RNK sintezi bilan bog‘liq holda
0
‘zgarib
1
turadi: rRNK ning yuqori darajadagi sintezi davrida yadrocha-
da ko‘p miqdorda granulalami ko'rish mumkin, sintez to‘xtaganda gran
ulalar soni kamayib yadrochalar zich fibrillyar tanachalarga aylanadi.
Yadrocha profazada “yo‘qolib” (erib) o 'rta telofazada pay do
bo‘ladi. Kechki profazada yadrocha hajmi kichrayib, granulalar soni
kamayib, fibrillyar komponenti mayda boMaklarga ajralib xromoso
malar atrofidagi zonani to‘ldirib turadi va mitotik xromosomalarning
matriksi asosini tashkil etadi. Bu fibrillyar-granulyar tuzilma hosil
bo‘igan qiz hujayralarga o‘tadi. Erta telofazada fibrillyar tuzilmalar
asta-sekin to ‘piana boshlaydi. RNK sintezi tiklanishi bilan granulalar
hosil bo‘Iib yadrocha tiklanadi.
Yadroning bu tuzilmasi o ‘z nomini asosiy bo‘yoqlarda yaxshi
bocyalgani uchun olgan (Flemming, 1880). Xromatin eukariot hu-
jayralari genetik materiali saqlanadigan joylashgan bo‘lib, DNKning
giston oqsillari bilan birikmasidir.
1
Gerald Karp. Cell and Molecular Biology. USA, 2013, «Wiley».286-288 p.
132
|
