2.3. Ekskursiya xizmatini tasniflash
Tasniflash deb, predmetlar, hodisalar, tushunchalarni sinflar, bo‘limlar,
umumiy xususiyatlaridan kelib chiqib guruhlarga ajratishdir.
20
Ekskursiya xizmatini tasniflash masalasi har doim sohasi mutaxassislarining
diqqat markazida bo‘lib, bu muammoni yechishda o‘tgan asrning 20 yillarining
oxirida harakat qilishdi. Ekskursiyachi olim V.A.Gerd ekskursiya xizmati
shakllarini tasniflashning o‘z variantida ekskursiyani guruhlar va guruhostilarga
bo‘lishni va uni tayyorlashda gidga yo‘nalish olishga yordam beruvchi
xususiyatlarini ajratishni tasniflashning asosiy maqsadi sifatida ta’kidlab o‘tgan.
Ekskursiya xizmati ham mustaqil faoliyat (dam olish uylarida, klublarda,
maktablarda) ham turistik xizmat majmuasining bir qismi bo‘lishi mumkin
(turfirmalarda). Hozirda ekskursiya xizmati quyidagicha tasniflanadi: mazmuniga
ko‘ra; qatnashuvchilar soni va tarkibiga ko‘ra; o‘tkazish joyiga ko‘ra; harakatlanish
vositasiga ko‘ra; davomiyligiga ko‘ra; o‘tkazish shakliga ko‘ra. Mazmuniga ko‘ra
ekskursiyalar ko‘p rejali va mavzuli bo‘ladi. Ko‘p rejali ekskursiyalarda tarixiy va
zamonaviy ma’lumotlardan foydalaniladi. Bunday ekskursiyalar turli xil ob’ektlarni
ko‘rsatish negizida tuziladi (tarixiy va madaniy yodgorliklar, bino va inshootlar,
tabiat ob’ektlari, mashhur voqea joylari, shaharsozlik, sanoat va qishloq xo‘jaligi
korxonalari va shu k.). Ko‘p rejali ekskursiyada voqealar batafsil yoritiladi va
shahar, o‘lka, viloyat, respublika, davlat haqida umumiy tasavvurni beradi. Bunday
ekskursiyada xronologik tartibda shaharning ilk paydo bo‘lishi tarixidan boshlab to
kelajakdagi rivojlanishi haqida ma’lumotlar beriladi. Ko‘p rejali ekskursiyalar
o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, mavzuli ekskursiyadan farqli ravishda uning
mavzusini belgilash murakkabroq. Tayyorlash va o‘tkazish joyidan qat’iy nazar ular
tarkibiy jihatdan bir-biriga deyarli o‘xshashdir. Ularning har birida bir necha
mavzuostilar mavjud (shahar tarixi, ishlab chiqarishning qisqacha tarixi, fan,
madaniyat, xalq ta’limi haqida). Ekskursiyada aniq bir shahar, viloyat, o‘lka o‘ziga
xos tarixiy rivojlanishiga qarab hikoya qilinadi. Masalan, harbiy-tarixiy mavzudagi
ekskursiyalarda urushlar, qo‘zg‘olonlar bo‘lib o‘tgan Buxoro xonligidagi o‘zaro
nizolar kabi shaharlar kiritiladi. Adabiy mavzudagi ekskursiyalarda esa yozuvchi,
shoirlar hayoti va faoliyati bilan bog‘liq shahar, qishloq, ko‘chalar kiritiladi.
Mavzuli ekskursiyalar bitta mavzuning yoritilishiga bag‘ishlanadi. Agar bu tarixiy
ekskursiya bo‘lsa, uning negizida yagona mavzuda birlashtirilgan bir yoki bir necha
21
voqealar yotadi. Agar bu me’morchilik mavzusidagi ekskursiya bo‘lsa, unda shahar,
ko‘cha va maydonlarida joylashgan qiziqarli san’at asarlari, o‘tgan asrlar me’moriy
ansambllari kiritilishi mumkin. Mavzuli ekskursiyalar tarixiy, ishlab chiqarish,
tabiiy (ekologik), san’atshunoslik, adabiy, me’moriy – shaharsozlik ekskursiyalariga
bo‘linadi. O‘z mazmuniga ko‘ra tarixiy mavzudagi ekskursiya xizmatlari quyidagi
guruhostilarga bo‘linadi: - tarixiy – o‘lkashunoslik (masalan, «Samarqand
shahrining ming yillik tarixi», «Moviy gumbaz ostidagi shahar» va h.k.); -
arxeologik (masalan, Surxondaryo viloyatidagi Kampirtepa qadimiy shahri;
Samarqand viloyatidagi Afrosiyob arxeologik majmuasidagi tarixiy qazilmalarni
ko‘rsatish); - etnografik, turli millat va elatlarning urf odatlari haqidagi ekskursiya;
- tarixiy muzeylarda ekskursiya. Ishlab chiqarish mavzusidagi ekskursiya xizmatlari
quyidagi guruhostilarga bo‘linadi: - tarixiy- ishlab chiqarish; - iqtisodiy- ishlab
chiqarish (masalan, bank, birja faoliyati); - texnik- ishlab chiqarish; - ekskursantlarni
kasbga yo‘naltiruvchi. San’atshunoslik mavzusidagi ekskursiya xizmatlari quyidagi
guruhostilarga bo‘linadi: - teatral – tarixiy (masalan, «Samarqand shahri teatri
hayoti», «A.P.Chexov nomli rus drama teatri tarixi» va h.k.); - musiqiy – tarixiy
(masalan, «Hamid Olimjon teatriga bir kunlik sayohat» va sh.k.); - xalq amaliy
san’ati (masalan, O‘zbekistondagi kulolchilar, zardo‘zlar va boshqa usta
hunarmandlar faoliyati bilan tanishish); - madaniyat arboblari hayoti va faoliyati
bilan tanishtiruvchi joylar; - kartinalar galereyasi, ko‘rgazma zallari, muzeylar,
rassomlar va haykaltaroshlar ustaxonalarida va h.k. Adabiy mavzudagi ekskursiya
xizmatlari odatda quyidagi guruhostilarga bo‘linadi: - adabiy biografik. Bunday
ekskursiyalar shoir, yozuvchi, dramaturglar yashab ijod etgan joylarda o‘tkaziladi
(masalan, «Sadriddin Ayniy muzey uyi», «Andijon - Bobur yurti» va h.k.). - adabiy
– tarixiy, o‘zbek adabiyotining rivojlanishining ma’lum davrini ochib beradi
(masalan, «XX – asrda Buxoro adabiyoti», «Adabiy Toshkent» va h.k.). Me’moriy
– shaharsozlik mavzusidagi ekskursiya xizmatlari quyidagi guruhostilarga bo‘linadi:
- mazkur shaharning me’moriy qurilishini ko‘rsatuvchi ekskursiya; - ma’lum tarixiy
davrning me’moriy yodgorliklarini ko‘rsatuvchi ekskursiya; - bitta me’mor ijodiyoti
haqida ma’lumot beruvchi ekskursiya; - zamonaviy me’moriy namunalarni
22
ko‘rsatuvchi ekskursiya. Shuni ta’kidlash joizki, u yoki bu mavzuli ekskursiya
xizmati bir – biridan kamdan-kam alohida mavjud bo‘ladi. Masalan, tarixiy
ma’lumotni me’moriyshaharsozlik mavzusidagi ekskursiya xizmatida ham
foydalanish mumkin. Tabiatshunoslik ekskursiyalarining elementlarini qariyib
barcha ekskursiyalarda uchratish mumkin bo‘lib, ekskursiyani o‘tkazish sharoiti,
shahar yoki hududning resurslariga bog‘liqdir. Qatnashuvchilar tarkibiga ko‘ra
ekskursiyalar quyidagilarga bo‘linadi: - kattalar va bolalar uchun; - mahalliy aholi
va turistlar uchun; - shaharliklar va qishloq aholisi uchun; - guruhli va individual
bo‘lishi mumkin. Har bir guruh xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, ekskursiya
ma’lumotlari, uslubi va texnikasi, davomiyligiga o‘zgartirishlar kiritiladi. O‘tkazish
joyiga ko‘ra: shaharda, shahar tashqarisida, ishlab chiqarish korxonalarida,
muzeyda, majmuali bo‘lishi mumkin. Harakatlanish vositasiga ko‘ra: piyoda yoki
turli harakatlanish vositasida bo‘lishi mumkin. Piyoda ekskursiya xizmatlarining
afzallik tomoni shundaki, unda harakatlanishning zaruriy tezligini ta’minlab,
ob’ektlarni ko‘rsatish va hikoya qilishda qulay sharoit yaratish mumkin. Transportli
ekskursiya xizmati (asosan avtobusli) ikki qismdan iborat bo‘ladi: to‘xtash joyida
ekskursiya ob’ektlarining tahlili(asosiy ob’ektlar) va ob’ektlar oralig‘ida tarixiy
joylar va yodgorliklar tavsifi bilan bog‘liq hikoyalardan iborat. Ba’zida ekskursiya
xizmati amaliyotida suv va havo transportidan ham foydalanishadi. Ekskursiya
xizmati davomiyligi bir akademik soatdan(45 daqiqa) bir sutkagacha bo‘ladi. Qisqa
muddatli turlarni(1 kundan 3-4 kungacha) dam olish kunlari marshruti ham
deyishadi va uning tarkibida bir necha ekskursiya xizmatlari nazarda tutilishi
mumkin. O‘tkazilish shakliga ko‘ra ekskursiya xizmatlari quyidagicha bo‘lishi
mumkin: - ommaviy ekskursiya. Bunday ekskursiya xizmatlari qatnashuvchilari
odatda 10-15 ta avtobuslarda (har bir avtobusda alohida gid) bitta marshrut bo‘ylab
bir vaqtda harakatlanadilar. Bunday ekskursiyalar ommaviy teatrlashtirilgan
tomoshalar, folklor bayramlarni o‘z ichiga olishi mumkin; - ekskursiya- sayr.
Bunday ekskursiya xizmati odatda o‘rmonda, daryo va dengiz bo‘ylab o‘tkaziladi,
o‘rganish va dam olish elementlarini o‘zida mujassamlaydi; - ekskursiya-konsert.
Bunday ekskursiya xizmati musiqali mavzuga bag‘ishlanib, avtobus salonlarida
23
musiqali asarlar ham eshitiladi; - ekskursiya-spektakl. Bunday ekskursiya xizmati
adabiy-badiiy ekskursiya xizmatini o‘tkazishning shakli bo‘lib, badiiy adabiyotning
aniq bir asari bo‘yicha tayyorlanadi va h.k. To‘g‘ri tasniflangan ekskursiya xizmati
gidning ekskursantlar bilan ishlashini yengillashtiradi, uslubiy to‘garaklar faoliyati
uchun asos hisoblanadi.
Respublikamiz mustaqillikka erishgach ta’lim-tarbiya
jarayonini rivojlantirish uchun bir qancha yangi asoslar yuzaga keldi. Jumladan
“Ta’lim to‘g‘risidagi” Qonunning yangilanishi ta’limni tubdan isloh etish, rivojlangan
demokratik davlatlar darajasida, yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob
beruvchi malakali kadrlar tayyorlash imkoniyatini beradi. Tarbiya tushunchasi millat
tarixi va jamiyat taraqqiyotining turli davrlarida turlicha mohiyatga ega bo‘lib, har
xil tarzda izohlanib kelindi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, tarbiyani
izohlashda yangi sog‘lom pedagogik tafakkurga tayangan holda yondashuv qaror
topa boshladi. Endilikda tarbiyaning irsiy-biologik jihatlari va milliyligiga alohida
e’tibor qaratilmoqda. Milliy tarbiya xalq nomi va uning tarixi chambarchas
bog‘liqdir. Buning uchun xalq pedagogikasi boyliklari, mutufakkirlarning pedagogik
qarashlari tizimli sinchkovlik bilan o‘rganilmoqda. Tarbiya jarayonini amalga
oshirishda ijtimoiy tarbiya alohida ahamiyat kasb etadi. Chunki tarbiya jarayoni
ijtimoiy xarakterga ega bo‘ladi. Ijtimoiy tarbiya bolada ijtimoiy ahamiyatga ega
bo‘lgan fazilatlarni rivojlantirish jarayonidir. Tarixdan ko‘pgina allomalarimiz
tarbiyaga katta ahamiyat berib jamiyatning asosiy vazifalaridan deb bilishgan.
“Tarbiya biz uchun yo hayot - yo mamot, yo najot - yo halokat, yo saodat - yo falokat
masalasidir” A. Avloniyning ushbu so‘zlaridan ham tarbiya naqadar muhum ijtimoiy
jarayon ekanligini bilib olishimiz mumkin. Boshlang‘ich ta’limda tarbiya fanining
predmeti bo‘lajak o‘qituvchitarbiyachilarga kelajak avlodni ma’naviy yuksak
fazilatlar egasi qilib tarbiyalash sanatining qirralari, shakl va yo‘llari hamda bilim,
ko‘nikma va malaka hosil qilish haqida bahs yuritadi. Boshlang‘ich ta’limda tarbiya
fanining o‘rganish obyektini esa ta’lim muassalaridagi uzluksiz ta’lim –tarbiya
jarayoni tashkil etadi. Tarbiyaviy ishlarni tashkil qilish metodikasi ijtimoiy faollikni
24
shakllantirishga xizmat qiladi. Tarbiya - yosh avlodni har tamonlama voyaga
yetkazish, unda ijtimoiy ong va xulqatvorni tarkib toptirishga yo‘naltirilgan faoliyat
bo‘lib, shaxsni aqliy, jismoniy, axloqiy, ma’naviy sifatlarini shakllantirishga
qaratilgan bo‘lib, insonning jamiyatda yashashini ta’minlash uchun zarur bo‘lgan
xususiyatlarini tarkib toptirishning I. TARBIYA IJTIMOIY-TARIXIY ZARURAT SIFATIDA.
MILLIY TARBIYA KONSEPSIYASI 6 jarayonlaridir. Tarbiya shaxsni tarkib toptirishga
qaratilgan bo‘lib, shaxs va jamiyatning mavjudligini ta’minlaydigan qadriyatlar
asosida rivojlanadi. Boshlang‘ich ta’limda tarbiya fanining asosiy maqsadi, bugungi
kun talabiga javob beradigan barkamol shaxsni shakllantirishga qaratilgan ekan,
aynipaytda bu o‘qituvchilarga katta mas’uliyatni yuklaydi. Shu jihatdan ham
o‘qituvchining pedagogik faoliyat yuritishi davr talabiga javob bermog‘i lozim. Shu
jihatdan ham yosh avlodni barkamol qilib voyaga yetkazish uchun Respublikamizda
ijtimoiy – tashkiliy, tarbiyaviy ishlar amalga oshirilmoqda. Barkamol avlodni
tarbiyalash, ma’naviy, ma’rifiy, tashkiliy uslubiy, ijtimoiy-iqtisodiy jihatlari bilan
murakkab tarbiyaviy ishlar tizimi kundan-kunga takomillashib bormoqda.
Boshlang‘ich ta’limda tarbiya fanining asosiy vazifasi yosh avlodni ma’naviyaxloqiy
jihatdan tarbiyalashda xalqning boy milliy, ma’naviy-tarixiy merosimizga,
umumbashariy qadriyatlarga, urf-odatlar va ananalarga tayanib,ongli shaxslarni
intelektual salohiyatli qilib tarbiyalashdir. Boshlang‘ich ta’limda tarbiya fanining
vazifalari quyidagilardan iborat: ✓ o‘quvchilar jamoasining tarbiyalanganlik
darajasini o‘rganib, unga tarbiyaviy ta’sir ko‘rsatish mahoratiga ega bo‘lish ; ✓
tarbiyaviy ish va tadbirlar uchun zarur bo‘lgan metodlarni tanlab, ko‘zlangan
maqsadga erishish chora-tadbirlarini ko‘ra bilish ; ✓ ilg‘or tajribalarni tahlil qilish va
uni o‘z faoliyatida ijodiy foydalanish; ✓ tarbiyaviy ishlarning o‘quvchilar ruhiyatiga
qanchalik ijobiy ta’sir etganini kuzatib, uni yanada rivojlantirish va takomillashtirish
; ✓ tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda o‘z bilimini doimiy rivojlantirib
borishi lozim. 2-§. Axloq-ijtimoiy ong shakli. Axloq ijtimoiy ong shakllaridan biri
bo‘lib, muayyan jamiyatda yashovchi kishilar amal qilishi zarur bo‘lgan ma’lum
25
xatti-harakat qoidalari yig‘indisidir. Axloq odamlarning bir-birlariga, jamiyatga,
davlatga, xalq mulkiga, oilaga, ishlab chiqarish vositalariga, mehnat mahsulotlari va
shu kabilarga munosabatini muayyan tartibga soladigan xatti-harakat qoidalari
tizimida namoyon bo‘ladi. Odob - odamning jamoat, el-yurt orasida o‘zini tutish,
boshqalar bilan qay yo‘sin muomala qilish, o‘z turmushi, maishati va bo‘sh vaqtini
qanday tashkil etishi, xullas, shaxsning kundalik xulq-atvori, yurish-turishi, xatti-
harakatlari qanday bo‘lishi lozim va ma’qul ekanligi xususida bahs etadi. Aniqrog‘i,
axloq kishining ichki olami, e’tiqodi, fazilatlari sifatida mavjud bo‘lsa, odob
shaxsning ko‘zga tashlanadigan mulozamati, xulq-atvori, muomala-munosabatlari
tarzida namoyon bo‘ladi. Axloq kishidan har xil holatlarda qanday yo‘l tutish
kerakligini yaxshi o‘ylab, maqsadga muvofiq harakat qilishni talab etsa, odob o‘z
qoidalarining odat tusiga kirishini, ya’ni har qanday vaziyatda ana shu odatni
namoyon qilishini taqozo qiladi. Axloq ilmi 7 yaxshilik bilan yomonlik o‘rtasidagi
murakkab muammolar haqida bahs yuritib, insonning kamolotga erishish yo‘lini
yoritib boradi. Har bir inson bir olam bo‘lgani kabi uning axloq-odob ham juda
murakkab olam, desak yanglishmaymiz. Axloqli, odobli komil insonda
odamiylikning eng yaxshi xislatlari: mehr-muhabbat, rahmshafqat, adolat-u
diyonat, hayoyu iffat, vafoyu sadoqat, himmatu saxovat, imon-e’tiqod kabilar
mujassam bo‘ladi, Ayni holda shu xislatlarning aksi beburd, axloqsiz kimsalar fe’lida
ko‘rinadi. Qadimgi faylasuflar-u donishmandlar axloq-odobga juda katta baho
berib, uni jamiyatning poydevori deganlar. Asrlar davomida axloq-odob mavzuida
qanchadanqancha kitoblar, hikmatnomalar, odobnomalar, pandnomalar va
nasihatnomalar, ibratli hikmatu rivoyatlar yaratilgan. Xalq og‘zaki ijodi xazinalarida
axloq-odobga doir bebaho fikr javohirlari borki, ularning hammasini hisoblab-
hisobiga, ta’riflab-ta’rifiga yetib bo‘lmaydi. Muqaddas Qur’oni Karimda va
payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning hadislarida insoniy axloqodobning
barcha qirralari o‘z ifodasini topgan. Axloqiy tarbiya vazifalaridan yana biri
insonning jamiyatga bo‘lgan munosabatini yuqori pog‘onaga ko‘tarishdir. Imon va
26
insof, so‘z va ish birligi, insonparvarlik – yangi ko‘rilayotgan jamiyatning asosiy
xususiyatlari bo‘lib qoladi. Shunday ekan, jamiyat va xalq manfaati, uning baxt-
saodati uchun kurashish mas’uliyatini har bir fuqaro teran his etishi va unga amal
qilishi lozim. Yoshlarni tarbiyalashda sho‘rocha axloq usullaridan voz kechib,
sharqona va milliy axloqodob normalari asosida ish yuritish bilan birga jamiyatga
hurmat, mustaqillikni mustahkamlash, insonlarga insoniy munosabatda bo‘lish kabi
fazilatlarni singdirish taqozo etiladi. Bu vazifalarni amalga oshirish o‘quvchilarning
jamiyatga bo‘lgan munosabatini shakllantirishda muhim ahamiyatga egadir.
Axloqiy tarbiya vazifalaridan biri - ongli intizom bo‘lishidir. Ongli intizom kishining
kundalik
faoliyatida,
xulq-atvorida,
kishilar
bilan
aloqasida,
umumiy
dunyoqarashida namoyon bo‘ladi. Ongli, intizomli kishining madaniyati, muomalasi
kundalik masalalarni hal qilish bilan hayotining mazmuni, yaxshilik va yomonlik,
ma’naviy boylik haqidagi tasavvurlari bilan u yoki bu tarzda bog‘langandir. Ongli
intizom egasi bo‘lgan kishi o‘z axloqiy burchini to‘g‘ri anglaydi, o‘z xattiharakatlariga
baho beradi, noto‘g‘ri xatti-harakatni qoralaydi. Intizomli kishi o‘z xulq-atvoriga
to‘g‘ri baho berish bilan birga biror xatti-harakat uchun shaxsiy mas’uliyatni his
etadi. Abdulla Avloniy “Intizom deb qiladurgan ibodatlarimizni, ishlarimizni har
birini o‘z vaqtida tartibi ila qilmoqni aytilur. Agar yer yuzida intizom bo‘lmasa edi,
insonlar bir daqiqa yasholmas edilar” deb ta’kidlaydi. Demak, intizom ruhimizga,
fikrimizga ta’sir qiladigan xislat, tartib-odob, ma’naviy quvvatdir. Intizom yaxshi
xulqlarning manbaidir. 8 3-§. Barkamol inson tushunchasi. Haqiqatan ham, bugungi
kunda O‘zbekiston mustaqilligini mustahkamlash va kelajakda istiqlol istiqbolini
rivojlantirish, avvalo komil insonlarga bog‘liq. Komil inson O‘zbekiston
mustaqilligini mustahkamlashda o‘z e’tiqodi, g‘ayrat-shijoati, madaniyati, bilimi va
ularni tatbiq etish mahorati bilan ajralib turadi. Komil insonni shakllantirishda
maktabda, oilada, sog‘lom ma’naviy muhit barqaror bo‘lishiga erishish muhim
ahamiyatga ega. Chunki sog‘lom muhit natijasidagina axlokqy fazilatlar tarkib
topadi. Ota-onalar o‘z farzandlarini komil insonlar qilib tarbiyalashi, ularda Vatanga
27
muhabbat, mehnati va fidoyiligi bilan o‘zgalarga foyda keltirish, sadoqat,
samimiylik kabi xislatlarni kamol toptirishga xizmat qiladi. Farzandlarimizning
bunday insonlar bo‘lishida oilaning totuvligi, ota-onaning o‘zaro mehr-muhabbati
ham samarali ta’sir ko‘rsatadi. Kishi o‘z hayotida axloqiy kamolotga qanchalik ko‘p
intilsa, shunchalik o‘z xato-kamchiliklarini anglab boradi. Hadisi shariflardagi
axloqqa oid ibratli, maslahatlar, hikoyatlar, asrlar davomida ajdodlarimiz hayotida
tarkib topgan milliy urf-odatlar, an’analar Beruniy, Forobiy, Ahmad Yassaviy, Amir
Temur, Navoiy, Bobur singari buyuk allomalar, olimlar, yozuvchilarning axloq
haqidagi ko‘plab fikr-mulohazalari bugungi kunda ham oilaviy hayot uchun, har bir
inson uchun qadr-qimmatini yo‘qotmagan muhim tarbiyaviy ahamiyatga molikdir.
Jumladan, Amir Temur axloqi husniya - yaxshi xulqlar egasi bo‘lgan. U oqil va tadbirli
sarkarda sifatida odamlarni ishga tayinlashda ham, vazifasidan ozod etishda ham
shoshmashosharlik va adolatsizlikka yo‘l qo‘ymagan, balki yetti o‘lchab bir kesgan.
Amir Temur singari jahon ma’naviyati saltanatida o‘z o‘rinlariga ega bo‘lgan buyuk
bobokalonlarimizning axloq, go‘zal xulq haqidagi fikrlari bugungi kun talabi bilan
yozilgandek tuyuladi. “O‘g‘illarim! Millatning ulug‘ martabasini, saodatini saqlamoq
uchun sizlarga qoldirayotgan vasiyat va tuzuklarni yaxshi o‘qing, aslo unutmang va
tatbiq eting. Millatning dardlariga darmon bo‘lmoq vazifangizdir. Zaiflarni
qo‘riqlang, yo‘qsillarni boylar zulmiga tashlamang. Adolat va ozodlik dasturingiz,
rahbaringiz bo‘lsin”. Ismoil Al-Buxoriy “Axloqning yaxshi bo‘lishi, taomning
pokizaligi, rostlik va omonatga xiyonat qilmaslik shart, dunyoviy ishlardan chetda
qolgan bo‘lsang ham zarari yo‘qdir”, – deb yozadi. O‘rta Osiyo mutafakkirlarining
axloq haqidagi fikrlari, o‘gitlari shunday kuchga egaki, ular o‘quvchilar qalbida
insoniylik urug‘larining unib chiqishiga, katta hayot yo‘liga olib chiqishga yordam
qiladi, ma’naviy kuch-quvvat beradi. Abu Nasr Forobiy, Abu Rayhon Beruniy, Yusuf
Xos Hojib, Abu Ali ibn Sino, Alisher Navoiy kabi ulug‘ mutafakkirlarning axloqiy
qarashlari va qadriyatlardan mustaqil O‘zbekiston istiqlolini mustahkamlashda,
o‘quvchilarning axloqiy 9 madaniyatini shakllantirishda, kundalik turmushimizda
28
keng foydalanishimiz maqsadga muvofiqdir. Abu Ali ibn Sinoning axloq haqidagi
qarashlari uning shoh asarlari bo‘lmish “Tib qonunlari”, “Ash-shifo” va boshqa
asarlarida ham o‘z ifodasini topgan. Ibn Sino ta’limotiga ko‘ra, odamga do‘st
tutinishning uch xil yo‘li bor: “Birinchidan, har qanday qiyinchilik bo‘lishiga
qaramay, kishi o‘z do‘stini falokatdan qutqarishni, ikkinchidan, g‘oyaviy yaqinlik va
dunyoqarashlar umumiy bo‘lgan chinakam va doimiy do‘stlikni va uchinchidan esa
kishining mansabi, puli yoki mavqeiga qarab o‘zining shaxsiy manfaatini qondirish
ko‘zda tutilgan do‘stlik bo‘ladi”, – deb ta’kidlaydi Ibn Sino. Yusuf Xos Hojib
“Qutadg‘u bilik” dostonida hokim bilan xalq o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar
masalasiga e’tibor beradi. Uning fikricha, agar beklar tabiatan ezgu bo‘lsalar, barcha
fuqarosi boyiydi, olam guliston bo‘ladi. Shuningdek, “Hamma narsaning qoidasi,
tartibi, ta’limi bor, tartib, odob qoidalarini to‘g‘ri tutsa, kishining yuzi yorug‘
bo‘ladi”, – deb ta’kidlaydi. O‘tmishda ajdodlarimiz insonning psixologik
qonuniyatlarini, ta’lim tarbiya masalalarini muayyan ilmiy yo‘nalishda o‘rganmagan
bo‘lsalarda, biroq allomalarning qo‘lyozmalarida mazkur holatlarning namoyon
bo‘liish, inson kamoloti borasidagi qimmatli fikrlari hozirgacha yuksak ahamiyat
kasb etadi. Jumladan, Abu Nasr Forobiy pedagogika masalalarini va ular bilan
bog‘liq bo‘lgan psixologik, fiziologik pedagogik muammolarni ijobiy hal etishda
insonni har tomonlama yaxlit va o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan qismlardan iborat, deb
aytadi. Forobiy mavjudotni bo‘lishda ilm-fanning rolini hal etuvchi omil deb biladi,
uningcha inson tanasi, miyasi, sezgi organlari tugilishda mavjud, lekin aqliy bilimi,
ma’naviyligi, ruhi, intellektual va axloqiy xislatlari, xarakteri, dini, urfodatlari,
ma’lumoti tashqi muhit, boshqa insonlar va shu kabilar bilan muloqotda vujudga
keladi, inson o‘z faoliyati yordamida ularni egallaydi, ularga erishadi. Uning aqli,
fikri, ruhiy yuksalishyning eng etuk mahsuli bo‘ladi, deb ta’kidlaydi. Abu Rayhon
Beruniy ta’lim va tarbiyaning maqsadi, vazifalari va mavqei, inson, yosh avlodning
rivojlanishi haqidagi fikrlar chin ma’noda insonparvarlik va insonshunoslik zamirida
yaratilgan. Bilim va tarbiyaning tabiatga uyg‘unlik tamoyillarini mutafakkirning
29
barcha asarlarida kuzatish mumkin. U insonni tabiatning bir qismi deb ta’kidlaydi.
Beruniy ta’lim jarayonining tabiatiga chuqur kirib borib, bolalarning yosh
xususiyatlarini hisobga olish asosida qurilgan o‘qitish tabiatga uygunligini uqtiradi.
Beruniy pedagogik ijodida inson va uning baxt-saodati, ta’lim-tarbiyasi, kamoloti
bosh masala bo‘lgan.
Xulosa
30
Ekskursiya lotincha “Excursio” – “sayr etish” degan so’zdan olingan bo’lib,
vistavka, korxona yoki tabiatning diqqatga sazovor joylariga kollektiv ravishda
uyushtirilgan sayr ma’nosi tushuniladi. Maktablarda tashkil etiladigan ekskursiya
esa sinf yoki o’quvchilar gruppasi bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiyaning bir
formasi bo’lib, “o’rganilayotgan buyum va hodisalarni joyiga borib, tabiiy holatida
yoki sun’iy maxsus sharoitda bevosita idrok etishga – ekskursiya” deyiladi.
Ekskursiyalar asosan bahorda va kuzda botanika, zoologiya, umumiy fizika
kurslarida o’tkaziladigan biologik ekskursiyalar dastur materialini o’rganish va
mustahkamlashga bag’ishlanadi. Ular maktab dasturida ko’rsatilgan va o’quvchilar
uchun majburiydir. Tirik tabiat ob’ektlarini va xodisalarini bevosita bilish, tabiiy
sharoitda o’rganish imkoniyatini beradi.
Ekskursiyalar o’quv yilining boshida rejalashtirilgan bo’lishi kerak. Ushbu
bosqichda ekskursiyaning maqsadlari, uni o’tkazish joyi va vaqti aniqlanadi.
Ekskursiya mavzulari ham avval o’rganilgan material, ham o’rganiladigan material
bo’yicha aniqlanishi mumkin.
Keyingi bosqichda o’qituvchi tashkiliy masalalarni hal qilishi kerak:
ekskursiya o’tkaziladigan joy, uni moliyalashtirish, ekskursiya o’tkazish uchun
ruxsatnoma va boshqalar. Shu bilan birga, o’quvchilar oldiga ma’lum ta’lim
vazifalarini qo’yish, ekskursiya davomida talabalar olishlari kerak bo’lgan savollar,
javoblar ro’yhatini tuzish kerak.
Ekskursiya ham tarbiyaviy ahamiyatlarga egadir. Ekskursiya davomida
kelgusi dars va darsdan tashqari mashg’ulotlarda foydalanish uchun har xil tabiiy
materiallar yig’iladi.
| 