7.4.Tamaki chekishning sog‘liqqa zarari.
Dunyo bo‘yicha har yili chekish tufayli 3 million odam o‘ladi. Tamaki turli
mamlakatlarda aholining 20 foizining o‘limiga sabab bo‘lmoqda. 1995 yilda 43 foiz
erkaklar, 7 foiz ayollar tamaki chekishdan o‘lgan.
Bizning davrimizda tamaki chekish butun dunyoda tarqalgan. Angliyada 75 foiz
erkaklar, 27 foiz ayollar tamaki chekadilar. AQSH da 18-19 yoshdagi o‘smirlarning yarmi,
maktab o‘quvchilarining to‘rtdan bir qismi tamaki chekadi. Daniyada 81 foiz o‘quvchi
o‘g‘il bolalar, 56 foiz qizlar chekadi. Italiyada yoshlarning 55 foizi, qizlarning 55 foizi,
Shvesiyada 46 foiz o‘spirin yigitlar, 36 foiz qizlar sigareta chekadilar. Kashandalar
aksariyat tamaki chekishni 9 yoshdan boshlaydilar.
O‘zbekistonda ham tamaki, nos chekuvchilar soni ortib bormoqda. Hozirgi vaqtda
bozor iqtisodiga o‘tish munosabati bilan mayda xususiy savdo nuqtalarida sigareta sotish
ortib bormoqda. Sigareta va nos barcha yoshdagi o‘smir va o‘spirinlarga chegaralanmay
sotilmoqda. Statistika ma’lumotlariga qaraganda, sayyoramizning 60 foiz erkaklari, 20 foiz
ayollari chekadilar.
Osiyo mamlakatlarida nos chekish keng tarqalgan. O‘zbekistonda ham ayrim nos
chekuvchilar bu noxush odatga 13-14 yoshdan boshlab o‘rganmoqdalar. Shuning uchun,
102
bir o‘ylab ko‘rish kerak. Nima uchun odam tamaki yoki nos chekadi? Chekishning keng
tarqalishiga sabab nima?
Tadqiqotchilarning aniqlashicha, chekishning sabablari turlicha:
Birinchi sabab — qiziqish, tamaki ta’mini bir tatib ko‘rish bo‘lsa, ikkinchi sabab
kattalarga taqlid qilishdir. Chekish keng tarqalishiga klublar, kechalardagi kompaniyalar,
turli uchrashuvlar sabab bo‘ladi. Bir marta chekib ko‘rgan odam papiros tutunining hidini
yana tatib ko‘rishni yoqtirib qoladi, yana chekkisi keladi, so‘ng chekish odatga aylanib
qoladi.
Bangilik giyohvandlikning boshlanishidir. Tamaki chekish odati hozirgi vaqtda er
shari aholisining ko‘pchilik qismini qamrab olgan. O‘smir dastlab chekkanda kattalarga
taqlid qilmoqchi bo‘ladi. Birinchi papiros yoki nos chekilganda o‘smir organizmida
himoya reaksiyalari vujudga keladi. Uning ko‘ngli ayniydi, ko‘p so‘lak ajraladi, qon
tomirlar torayadi, o‘smirning rangi oqaradi. Ba’zida hushidan ketadi. Bir necha marta
chekkandan so‘ng o‘smir organizmida himoya reaksiyalari kamayib boradi va oxir oqibat
o‘smir organizmi tamaki va nosga o‘rganib qoladi. So‘ng o‘smirda mustahkam shartli
refleks hosil bo‘ladi. O‘smir 12-15 yoshda tamaki yoki nos ta’mini tatib ko‘rar ekan,
chekishning dastlabki davrida organizmda har xil sezgilar yo‘qolib boradi. Bu davrda u bir
kunda 10-15 tagacha papiros chekadigan bo‘ladi. Chekuvchilarda asta-sekin nikotin
sindromi shakllanib boradi, boshqacha aytganda organizmda nikotinni qabul qilishga
bog‘lanib qolish vujudga keladi. Bu uch bosqichda rivojlanadi:
Birinchi bosqich — bu psixik moslashish bosqichi bo‘lib, bunda odam chekkisi
kelaveradi va borgan sari ko‘proq papiros chekadi. Mazkur bosqich 1-5 yil davom etadi.
Ikkinchi bosqichda somatik belgilar namoyon bo‘la boshlaydi, chekuvchida bronxit
kasali hosil bo‘ladi, oshqozon va yurak hamda boshqa a’zolarda og‘riq raydo bo‘ladi. Asab
tizimida o‘zgarish sodir bo‘ladi. Chekuvchida ta’sirchanlik, bosh og‘rish holatlari sodir
bo‘ladi. Bu bosqich 5-15 yil davom etadi.
103
Uchinchi bosqichda chekish avtomatik tus oladi. Doimiy bosh og‘rig‘i, xotiraning
susayishi, juda ta’sirchanlik va doimiy yo‘tal paydo bo‘ladi.
Giyohvandlar o‘z salomatligi, obro‘-e’tiborini yo‘qotgan, nogiron odamlardir. Ular
davolash maqsadida beriladigan narkotik moddaga nisbatan 2-10 martadan ortiq dozadagi
narkotik modda qabul qiladilar. 1) narkotik modda dastlab qabul qilinganda odamda kayf
qilish — eyforiya vujudga keladi; 2) bunday kayfiyatni yana hosil qilish uchun o‘smir yana
narkotik moddani qabul qilishga kirishadi, so‘ng narkotik moddani iste’mol qilish odatga
aylanib qoladi. Endi o‘smir narkotik moddani qabul qilmasdan tura olmaydi.
Organizm reaktivlikligining kamayishi va narkotik moddaga o‘rganib qolish tufayli
odam giyohvand bo‘lib qoladi. Asta-sekin narkotik moddaga jismoniy va psixik jihatdan
bog‘lanib qolish vujudga keladi. Narkomaniyaning shakllanish dinamikasi shartli ravishda
3 bosqichga bo‘linadi. Birinchi bosqich adaptasiya — moslashish (organizm
reaktivligining o‘zgarishi va psixik bog‘lanishning vujudga kelishi) davridir. Ikkinchi
bosqichda jismoniy bog‘liqlikning vujudga kelishi, narkotik modda iste’mol qilishni
xohlamaganda ham organizmning narkotik moddani qabul qilishga talabi hosil bo‘ladi.
Uchinchi bosqichda organizm barcha tizimlarining izdan chiqishi, psixikaning o‘zgarishi
kuzatiladi. Bu bosqichda giyohvandlar tez qo‘zg‘aluvchan bo‘lib qoladilar, jinoiy ishlarni
amalga oshiradilar.
Tamaki chekish odam organizmiga ta’sir qiladimi? So‘zsiz ta’sir qiladi. Odam
papiros chekkanda tamaki tutuni bilan nafas oladi, o‘pkaga kislorod o‘rniga S0
2
(karbonat
angidrid) gazi borib, qonga o‘tadi, organizmdagi moddalar almashinuvi buziladi, bunday
holat, o‘z navbatida, organizm kislorod tanqisligiga sabab bo‘ladi.
Tamaki tarkibidagi ammiak namlik ishtirokida o‘pka alveolalari (hujayralarida)
ishqor - nashatir spirtiga aylanadi. Bu ishqor o‘pkaning shilliq qavatini ta’sirlab,
chekuvchida bronxit kasalligini keltirib chiqaradi. Buning oqibatida o‘pkaning turli
yuqumli kasalliklarga chidamliligi kamayadi. Olimlar ma’lumoticha, sil kasalligiga duchor
104
bo‘lganlarning 90 foizi chekuvchilardir. Tamaki tarkibidagi konseragen moddalar
chekuvchilarda saraton (rak) kasalligini keltirib chiqaradi. Tamaki tarkibidagi nikotin —
kuchli zahar. Nikotin-ning 0,1 grammi odamni o‘ldiradi. Bu doza 20 dona papirosda
mavjud. Agar chekuvchi har kuni 20 dona papiros cheksa, 30 yil mobaynida 200 ming
dona papiros chekadi, bu 160 kg tamaki degani. Bunday miqdordagi papiros tarkibida 800
g nikotin bo‘ladi. Chekuvchi bir kunda odamni o‘ldiradigan miqdordagi nikotinni yutadi.
Lekin bu nikotin oz-oz miqdorda organizmga kiradi. Nikotin birinchi navbatda asab
tizimini zaharlaydi. Uzoq muddat papiros chekkan odamning qo‘llari qaltiraydi, nafas
olishi qiyinlashadi, o‘qtin-o‘qtin yo‘taladi, ko‘ngli ayniydi. Nikotin simpatik va
parasimpatik asab tizimlariga ta’sir etadi. Bemorda dastlab yurak tez-tez qisqaradi, qon
bosimi ortadi, periferik qon tomirlarida spazma, yurakning toj tomirlarida kengayish
holatlari sodir bo‘ladi. Qonda nikotin moddasining ko‘payishi tufayli bemorda infarkt
kasalligi kelib chiqadi. Tamaki tutuni bronxlarni keskin toraytirib, so‘ng kengaytiradi.
Chekish tufayli odamning xotirasi susayadi, ozib ketadi. Yosh o‘smirlarning chekishi
tufayli bola o‘sish va rivojlanishdan orqada qoladi, urug‘ hujaylarida o‘zgarishlar sodir
bo‘ladi, jinsiy ojizlik kelib chiqadi.
Tamaki chekuvchilarda askorbin kislota, furosemid, geparin, esterogenlarning ta’sir
etish kuchi kamayib ketadi. Shuning uchun, chekuvchilarda qon bosimi, qandli diabet,
yurak ishemiyasi kasalliklari kuzatiladi. Oshqozon yarasi nafas yo‘llari kasalliklarini
davolashni qiyinlashtiradi. Nikotin buyrak usti bezi funksiyasiga juda salbiy ta’sir etadi.
Bundan tashqari nikotin ateroskleroz kasalligining zo‘rayib ketishiga sabab bo‘ladi.
Surunkali chekish orqa miya funksiyalariga salbiy ta’sir etadi. Bu jinsiy ojiziikka
sabab bo‘ladi.
Ayniqsa, yosh qizlarning papiros chekishi barcha a’zolariga zararli ta’sir etadi.
Chekuvchi qizlar rivojlanishdan orqada qoladilar, tez kasallanadilar, hayz ko‘rishssikli
buziladi. Surunkali chekish qiz bola husnini buzadi, u erta balog‘atga etadi. Chekuvchi
105
ayollar tez qariydilar, yuzlariga ajin tushadi, yuz terisining rangi o‘zgaradi. Chekuvchi
ayollarning 30 foizida bazedov kasalligi (buqoq) taraqqiy etadi.
Shuni aytish kerakki, chekmovchilar chekuvchilar yonida turishi tufayli
chekuvchilardagi kasalliklar chekmovchilarda ham hosil bo‘lishi mumkin, chunki
chekmovchilar passiv chekuvchilar hisoblanadilar. Tekshiruvlardan ma’lum bo‘lishicha,
qon ivish jarayonini tezlashtirib yuboradi. Periferiktomirlarda aterosklerozning kuchayishi
natijasida oyoq qon tomirlarida endaterit kasalligi kelib chiqadi. Bemor oyoq bo‘g‘inlarida
og‘riq sezadi, keyinchalik yurolmay qoladi.
Nikotin oshqozon shirasining ajralish me’yorini buzadi va unda kislota miqdorining
izdan chiqishiga olib keladi. Chekish jarayonida oshqozon tomirlari torayadi,
oshqozonning shilliq qavati yallig‘lanadi. Ularda sezish organlarining faoliyati izdan
chiqadi. Chekuvchida asta-sekin rang ajratish qobiliyati pasaya boradi, dastlab yashil,
so‘ng qizil va sariq ranglarni ajrata olmay qoladi. Aksariyat chekuvchilarda eshitish
sezgirligi kamayadi. Chekish tufayli quloqning nog‘ora pardasi qalinlashadi, eshitish
suyakchalarining hajmi kichrayadi.
Hozirgi vaqtda ko‘pgina chekuvchilarning yoshi 20-30 da bo‘lib, yosh oila qurgan
bo‘ladilar. Shuning uchun chekuvchi ota-onalar birinchi navbatda o‘z bolalariga zarar
etkazadilar. Chekuvchi onaning ko‘krak sutida nikotin bo‘lgani uchun u qo‘lansa hid
chiqaradi, biroz taxir mazali bo‘ladi. Shuning uchun ba’zi bolalar onasini emmay qo‘yadi.
Chekuvchi onaning bolasi ham passiv chekuvchi bo‘lib qoladi. Angliyaning shimolida
yashovchi 16 mingta bolalardan so‘rovnoma o‘tkazilganda, ota-onasi chekadigan
bolalarning 48 foizi tez yo‘talishini aytganlar.
O‘smirlar kattalardan berkitib chekkanda papiros tutuni bilan ko‘proq zararli
moddalar o‘pkaga o‘tar ekan. Papiros tez chekilsa, o‘pkaga ikki marta ko‘p nikotin o‘tishi
isbotlangan.
106
Chekuvchi o‘smir organizmi jismoniy va psixik rivojlanishdan orqada qoladi.
Maktab bolalarining papiros va nos chekishi hech qanday odob-axloq me’yorlariga to‘g‘ri
kelmaydi. Bola qancha yosh chekishga urinsa, uning papiros va nos chekishni tashlashi
shuncha qiyin bo‘ladi. Chekuvchi odamlarda ishchanlik qobiliyati past bo‘ladi.
Chekuvchilar atrof-muhit musaffoligini buzadilar va havoni zaharlaydilar.
| 