Tаjribа-sinоv mаydоnchаsi. Ilmiy tаdqiqоt ishi Tоshkеnt shahar
Sergeli Tumanidagi 349 – umumta’lim maktabining 11-sinflаridа tаjribа-sinоv
dаrslаri оlib bоrildi.
Tаdqiqоtning tuzilishi vа hаjmi. Tadqiqot kirish, uch bob va xulosadan
iborat. Birinchi bob – ikki fasl, ikkinchi bob – uch fasl hamda uchinchi bob –
ikki fasldan iborat bo‘lib, foydalanilgan adabiyotlar va ilovani o‘z ichiga oladi.
26
I.BOB.
TURK
ADABIY
ASARLARINING
O‘ZBEK
ADABIYOTIDAGI O‘RNI.
O‘tgan asrda O‘rta osiyoda sodir bo‘lgani kabi Turkiyada ham juda ham kata
siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy o‘zgarishlar sodir bo‘ldi. XIII asrda bunyod etilgan
Usmoniylar imperiyasi XX asrning boshlarida barham topdi. Birinchi jahon
urushidan so‘ng Usmoniylar imperiyasi hududi urushda g‘olib davlatlar
tarafidan bo‘lib olindi. Anadolu hududining taraqqiyparvar kuchlardan bo‘lgan
Mustafo Kamol Otaturk boshchiligidagi ofiserlar guruhi Turkiya ozodligi uchun
kurash boshladi.Turk xalqi ozodlik kurashchilarini qo‘llab-quvvatladi. Ozodlik
uchun olib borilgan bu harakatlarning natijasi o‘laroq, Turkiya Xalq
Respublikasi nomi ostida davlat tashkil etildi. Natijada har sohada bo‘lgani kabi,
ta’lim va adabiyot sohasida ham ulkan o‘zgarishlar ro‘y berdi. O‘lkada yuz
bergan tarixiy voqealar bu davr turk adabiyotining asosiy tasvirlash obyekti
bo’lib xizmat qildi. Turkiyani bosqinchilardan tozalash, erk va demokratiya
uchun kurashni aks ettirgan asarlar ko’paydi. Ayniqsa, 1923 yilda Turkiya
Respublikasi deb e’lon qilingach, adabiyotda milliy ozodlik mavzuida asarlar
yozish yanada kuchaydi.
Zamonaviy turk adabiyotida realistik hikoyaning yuzaga kelishi xalq ijodiyoti
teran ildizlariga borib taqaladi. Turk folklorida mavjud mif, afsona, ertak,
tahkiye, xalq hikoyalari va hikoyatlari zamonaviy hikoyaning paydo bo‘lishi
uchun asos vazifasini bajargan. Xalq dostonlari, xususan, “Kitobi Dada Qo‘rqut”
hikoyalarining ham turk realistik hikoyachiligidagi ilk shakllanish jarayoni
uchun ahamiyati cheksiz. Ayni paytda, turk mumtoz adabiyoti vakillari
tomonidan arab, fors adabiyotidan qilingan tarjimalar, milliy an’analar ta’sirida
paydo bo‘lgan turk mumtoz hikoyanavisligi an’analari, XIX asr oxirlariga kelib,
jahon hikoyachiligi, xususan, fransuz hikoyachiligidagi hikoya janriga xos
xususiyatlarni turk hikoyasi bilan sintezlash asosida milliy hikoya janri yangi
badiiy tamoyillar bilan boyidi.
27
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida turk hikoyachiligi o‘ziga xos shakllanish,
takomil bosqichlarini bosib o‘tdi. Tanzimot hodisasi turk realistik hikoyachiligi
uchun muhim o‘rin tutdi. Jahon va G‘arb madaniyati bilan tizimli ijtimoiy,
iqtisodiy va madaniy aloqalarning yo‘lga qo‘yilishi, xalq ijtimoiy hayoti,
maishiy turmushi, dunyoqarashi, psixologiyasida ro‘y bergan o‘zgarishlar,
birinchi navbatda, eng faol nasriy janr – hikoyada o‘zining badiiy ifodasini topdi.
“Sarvati Funun” davriga kelib, san’atning tarbiyaviy roli bilan bir qatorda, uning
eng muhim va azaliy funksiyasi – o‘quvchida estetik zavqni kamol toptirish
oldingi planga chiqdi. «Fejri Oti» ijtimoiy-madaniy harakati vakillari adabiyotni
ijtimoiy, falsafiy qarashlar vositasi sifatida emas, aynan maqsadning o‘zi sifatida
talqin qildilar. Adabiyot markaziga “go‘zallik” kategoriyasi ko‘tarildi. Uslubda
noan’anaviylik, ramziylik, san’atkorlik tamoyillari bosh maqsadga aylandi.
“Genj kalamlar” (“Yosh qalamkashlar”) jurnali atrofida jipslashgan yosh
ijodkorlar avlodi turk hikoyachiligida yana bir samarador bosqichga asos bo‘lib
xizmat qildi. Bu davr hikoyanavislari “milliy adabiyot” g‘oyasini
rivojlantirdilar. Xususan, Mamduh Shavkat turk hikoyachiligida yangi
yo‘nalishni boshlab berdi. Adib yangi uslubda turk xalqi real hayot tarzini yorqin
tasvirlashga erishdi. Uning sa’y-harakatlari bilan Chexov hikoyalarining ilk
marotaba turk tiliga o‘girilishi turk nosirlari uchun katta voqea bo‘ldi. 20-
yillardan 30-yillarga qadar Esendal yo‘lida ijod qiladigan hikoyanavislar avlodi
yetishib chiqdi. Rashod Nuri Guntekin, Peyami Safo, Usmon Jamol, Fahri
Jaloliddin kabi yozuvchilar shular jumlasidandir.
XX asrning 20-30 yillari ham turk hikoyachiligi takomili va janr poetikasi nuqtai
nazaridan samarali davr bo‘ldi. Bu davr turk hikoyachiligi janr tadriji bilangina
emas, balki janr mezonlari, badiiyati jihatidan ham yuksak darajaga erishdi. Shu
paytgacha turk hikoyachiligida kuzatilmagan real hayotdan olingan syujetlar,
“kichkina odam”, “qishloq odami”, “qashshoq odam”, “ezilgan ayol” obrazlari
paydo bo‘ldi. 30-yillardan keyin Said Foiqning inson va jamiyat mavzusidagi
hikoyalari tabaqalangan xalq, turli xavf-xatarlar ichra yashayotgan inson, ishchi va
28
ishboshchi, tashlandiq, begona odamlar tasviri bilan yangilik kasb etdi. Sabohaddin
Ali ijodi ham bu davr hikoyachiligida ijtimoiy muammolarni haqqoniy talqin
etgani e’tiborga molik. U salaflari (U.Sayfiddin, M.Esendal, S.Foiq) boshlab
bergan ijtimoiy mavzuni tubdan yangiladi. Asarlarida bir oz sotsrealizm
adabiyotiga moyillik sezilsa-da, XX asr turk jamiyatiga xos hayot haqiqatini
tasvirlash tamoyilidan chekinmadi. Novatorona hikoyalari bilan milliy
hikoyachilikni yangi bir bosqichga olib chiqdi.
1940-1960 yillar turk hikoyachiligidagi uslub masalalari haqida so‘z
borganda, bu davr hikoyalarida badiiy uslubning rang-barang bo‘lishida o‘zining
ijodiy dunyoqarashi, iste’dodi, hayotni idroklash, badiiy aks ettirish prinsiplari
bilan o‘zgartirgan yozuvchilar ijodi muhim o‘rin tutadi. Bunda, eng avvalo, O‘rxon
Kamol asarlari, yozuvchi ijodi uchun bosh mavzu hisoblangan quyi tabaqa vakillari
turmush yo‘llarini tasvirlash, ularga nisbatan muallifning gumanistik munosabati
ushbu hikoyalar uchun muhim asos bo‘lib xizmat qildi. O‘.Kamol uslubi yosh turk
hikoyanavislari tomonidan izchil davom ettirildi. Turk realistik hikoyachiligida o‘z
uslubi bilan tanilgan ikkinchi yozuvchi Halikarnas Baliqchisi taxallusi ostida ijod
etgan Muso Javat Shakir Qaboog‘ochlidir. U O‘.Kamoldan farqli o‘laroq, turk
hikoyachiligiga dengiz va dengizchilar hayoti mavzusini olib kirdi. Turkiya
mamlakatining geografik joylashuv o‘rni, dengiz bo‘yida yashaydigan turklarning
turmush tarzi, qolaversa, Muso Javat Shakir Qaboog‘ochlining dengizu
dengizchilarning xalqqa yaqin uslubda yozilishi va hayotiga bo‘lgan muhabbati
uning yangi hikoya kompozitsiyasi va uslubini topishda muhim omil bo‘ldi. Aziz
Nesin ijodi xalq kulgisi bilan ijtimoiy tragizmni o‘zaro uyg‘unlikda aks ettirishi
bilan qimmatlidir. Uning hikoyalarida xalq ijodiga xos latifa, askiya, hajviy hikoya,
masal, matal, maqol muhim o‘rin tutadi. Toriq Bug‘ro uslubi esa insonning botiniy,
psixologik holatlarini teran idroklash, tasvirlashga urinishlar jarayonida shakllandi.
T.Bug‘ro hikoyalaridagi o‘ziga xos tasvir prinsipi turk adabiyotida psixologik
tasvir yo‘nalishini boshlab berdi. Bu uslub 1940-1960 yillar hikoyachiligining
zamonaviy turklar – erkaklar, ayollar, bolalar, keksalarning zohiriy dunyosidan
29
botiniy dunyosiga, shaxsiyati tasviridan ichki “men”i tahliliga o‘tganidan dalolat
berdi.
1960-1980 yillar turk nasrida adibalar hikoyachiligi bo‘rtib ko‘rinadi. Bu
hikoyalar o‘zigacha bo‘lgan erkak yozuvchilar hikoyachiligidan uslub, obraz,
syujet, psixologik talqin usuli, ayniqsa, ayol qalbini teran tasvirlashi bilan farq
qiladi. Bu davr ayollar hikoyachiligida ko‘zga tashlangan monolog-hikoya
shakli turk zamonaviy nasri uchun yangilik edi. Qisman intuitiv, qisman lirik va
dramatik tuyg‘ularga yo‘g‘rilgan, ma’lum darajada dekadent kayfiyatga o‘xshab
ketadigan monolog-hikoyaning eng yetuk namunalari ikki turk adibasi – Naziha
Merich va Firuzan tomonidan yaratildi. Yangilanayotgan davrda zamondosh
ayolning qalbi, ichki kechinmalari, ruhiy holati qalamga olindi. Ayol ba’zan ojiz,
zaif, kuchsiz, ba’zan irodali, chidamli, bardoshli, qanoatli, ba’zan esa ham
ma’naviy, ham madaniy qashshoq, ba’zida fidoyi ona siymosida tasvirlandi.
Tomris Uyar, Sevinch Cho‘kum hikoyalarida ayol ruhiy olamini ochib berishda
unga xos sirli xotiralar asos qilib olindi. Psixologik tasvir, monologik nutq,
obrazlar va voqealarning assotsiatsiyaga qurilishi bu adibalar hikoyachiligining
o‘ziga xos jihatlari hisoblanadi.
Turk hikoyachiligiga turk modern (yangi) adabiyoti tushunchasining kirib
kelishida Yu.Otilgan va F.Edgular ijodining ahamiyati katta. Ramziy syujet,
ramziy obraz, ramziy dialoglar, ularning yangi usubiy shaklda ifodalanishi turk
modern hikoyachiligining yetakchi xususiyatlaridir. Yu.Otilgan hikoyalarida
qahramon xatti-harakati og‘ir va murakkab vaziyatlar fonida aks ettiriladi.
F.Edgu ijodining o‘ziga xosligi shundaki, u bir qator hikoyalarida inson
hayotidagi fojia, isyon, murosasizlik va murosasozlik kabi ziddiyatga to‘la
holatlarni butun murakkabliklari bilan ishonarli yoritdi. F.Edgu Sharq xalqlari
adabiyotiga xos majozdan tasvir vositasida samarali foydalanib, majoziy nasr
uslubiga asos soldi, turk hikoyanavisligiga “minimal hikoya” janrini olib kirdi.
Turk adabiyotshunoslari tomonidan «modern» uslubiga mansublangan turk
hikoyalarining hammasi ham mavjud nazariy qoliplarga sig‘adigan badiiy
30
hodisalar
emas.
Ular
yangi
shaklga
solingani,
tasvir
tamoyillari
murakkablashgani, psixologik talqinlari, an’analarning istifoda etilish usuliga
ko‘ra tamomila yangi mohiyat kasb etadi. Ammo hech bir jihatdan G‘arb
modernizmini takrorlamaydi. M.Qutlu ijodida turk folklori, Sharq klassikasi
an’analarini zamonaviy usulda qayta jonlantirish, shu asosda janr, syujet,
qahramon va uslub komponentlarini yangilash tamoyili yetakchilik qiladi. Uning
hikoyalarida syujet motivatsiyasi, ramz va timsollar modifikatsiyasi puxta
ishlangan. Xizr alayhissalom, Dada Qo‘rqut, so‘fiy, ertakchi, suv parisi, dengiz
singari obrazlar yangi syujet, yangi hikoyabop voqealar fonida badiiy inkishof
etilgan. S.Ileri hikoyalari esa global sivilizatsiya qurshovidagi odamning
yolg‘izligi, ichki iztiroblari, mushohada va xayollarini tragik tasvirlashga
qaratilgani bilan ajralib turadi.
Umuman, XX asr boshlaridan bugungi kungacha bo‘lgan davrda turk
hikoyanavisligida qator yangi poetik tamoyillar kashf etildi. Inson va hayot
voqeligi o‘ziga xos badiiy usullar yordamida ifodalandi. Bu tamoyillar nafaqat
turk adabiyoti, balki jahon nasri uchun muhim ahamiyat kasb etadi
XX asrning eng ko‘zga ko‘ringan ko‘ringan asarlari deya Adivarning “Qonli
ko‘ylak” romani va milliy ozodlik haqida yozgan hikoyalari, Qora Osmon
o‘g‘lining “Sadom va Gammaro”, “Begona”, Rashid Nuri Guntekinning “Ko’m-
ko’k tun”, “Bir oqshom fojeasi” kabi romanlari tan olindi. Bu asarlarda asosan
yakka qahramonlar sarguzashtlari hikoya qilingan. Ular Turk xalqini
birlashtirishga harakat qildilar, marifat va madaniyat inqilobini amalga oshirish
orqali mamlakatning chekka hududidlarida yashovchi oddiy insonlarning ham
turmush sharoitini yaxshilash mumkin, degan niyatda edilar. Boshqa guruh turk
yozuvchilari esa, yangi qurilgan Turkiya Jumhuriyati ijtimoiy hayotidagi
jirkanch illatlarni, jumladan, jamiyatdagi urchib borayotgan ishsizlikning
sabablarini, poraxo‘rlik, tovlamachilik, amaldorlar tomonidan oddiy xalqqa
nisbatan bo‘layotgan zulmini, ayovsiz ravishda tanqidga oldilar.
31
Saboxiddin Ali, Sadri Ertam, Suad Darvesh, Said Foik kabi bir qator
demokratik yozuvchilar turk adabiyotida tanqidiy realizmning rivojlashishiga
o‘zlarining ulkan hissalarini qo‘shdilar.
XX asrning 30-yillarida qishloq xo’jalik mavzusi turk adabiyotida
yetakchi mavzulardan biriga aylandi. Badiiy adabiyotda dehqonlarning
mashaqqatga to‘la og‘ir hayoti, ularning o‘y-hayollari, orzulari turli tipik
obrazlarda aks ettirildi. Sadri Ertemning “Charx to’xtagan payt” romanida turk
mehnatkash oddiy xalqining og‘ir hayoti, ularning o‘z haq-huquqlari uchun
kurashi tasvirlangan. XX asrning 30-yillarida turk adabiyotida ayollar ozodligi
mavzusi ham eng ko‘p e’tibor qaratilgan mavzulardan biriga aylandi. Shu
qatorda turk ishchilari va ziyoli qatlamning jamiyatda tutgan o’rni haqida ham
ko‘plab asarlar yaratildi. Shu davr turk hikoyachiligining (novella) taraqqiyoti
o‘zining eng yuqori cho‘qqisiga erishgan davr sifatida baholandi. Iste’dodli
yozuvchi Sabohitdin Ali bu davrda o‘zining ijod na’munalari bilan xalq
e’tiboriga tushdi.
Sabahittin Ali Bolgariyada tavallud topgan. Yoshligidan chuqur ilm
egallashga kirishdi. Istambul, Berlin kabi Yevropa shaharlarda ta’lim oldi. U
Germaniyada ta’lim olayotgan paytda Gitler tarafdorlari hokimiyatni egallashga
kiritishga harakat qilayotgan edi. Sabohitdin Ali turk millatini haqorat qilgan bir
nemis ofiserini do‘pposlagani uchun Germaniyadan quvg‘in qilinadi.
Germaniyadan chiqib ketganidan keyin Turkiydagi ko‘plab maktablarida dars
berdi, gazeta va nashriyotlarda faoliyat yuritdi. Sabahitdin Ali mashhur turk
satirik yozuvchisi Aziz Nesin bilan o‘zaro iliq ijodiy munosabatlar o‘rnatdi. Bu
mashxur ikki ijodkor hamkorlikda “Marko Pasha” nomli bilan satirik gazeta
nashr qilishdi. Bu gazeta orqali ayni paytdagi siyosiy tuzumning jirkanch
illatlarini ayovsir tarzda ochib beradigan maqolalar va materiallar nashr etib,
oddiy xalqning qo‘liga yetib borishini ta’minladilar. Ushbu tanqidiy maqolalari
sabab ular tashkil qilgan nashriyot hukumat
32
tomonidan yopib tashlandi. Sabohitdin Ali turk ma’murlarini tanqid qilib
yozgan asarlari uchun bir necha marta qamoqxonalarda ham o‘tirib chiqdi. Unga
1948 yili dushmanlari tomonidan suiqasd uyushtirib o‘ldirildi. Yozuvchi o‘zidan
ko‘plab hikoyalar, qissa va romanlar, dramatik asarlarni meros qilib qoldirdi.
XX asr 30-yillari turk she’riyatining yetakchi ijodkorlaridan biri Nozim
Hikmat edi. Turkiy adabiyotda ko‘p asrlardan buyon an’anasi bo‘lib kelayotgan
aruz vaznida ijod qilishdan chekinib, erkin vaznda ijod qilishni boshlab bergan
ilk turk ijodkori sifatida tarixda qoldi.
Erkin vaznda qofiya va hijolar o’lchamiga asosiy e’tiborni qaratmasdan,
asosiy maqsad va fikrni aniq, hammaga tushunarli tarzda yetkazib berish kerak.
Bu vaznda intonatsiya asosiy o‘rinni egallashi lozim. N. Hikmat turk
she’riyatidagi ushbu tub burulishi tufayli novator shoir sifatida tarixda o‘z
nomini qoldirdi. Uning sh’eriyatdagi ushbu yangiligi nafaqat turk adabiyotida,
balki umumturkiy adabiyotga ham juda katta ta’sir ko‘rsatdi. Shu jumladan,
ko’plab o’zbek ijodkorlari ham N. Hikmatni ijod olamida o‘zlarining ustozlari
deb bilishdi. ijodkorning «Inson manzaralari» nomli to’plami taniqli o‘zbek
shoiri Rauf Parfi tomonidanona tilimizga mohirona tarjima qilindi.
Rashod Nuri Guntekin XX-asr turk adabiyotiningsamarali ijod qilgan,
buyuk vakilidir. R.N Guntekin asarlari orqali nafaqat Turkiyada, balki
dunyoning ko‘plab mamlakatlarida ham nom qozongan ijodkordir. R.N
Guntekin 1892 yili Istanbul shahrida tavallud topgan. U Istanbul universitetining
adabiyot bo‘limini tamomlab, boshqa mamlakatlarda adabiyot ilmini egallashni
davom ettigan. O‘ishni tamomlagandan so‘ng ish faoliyatini maktablarda
o‘qituvchi va xalq maorif noziri sifatida davom ettirgan. 1939-yili Turkiya
Buyuk millat majlisi deputati sifatida saylandi. U umrining so‘nggi yillarini
Turkiyaning YuNESKO dagi vakili lavozimida o‘tkizdi. R.N Guntekin 1995
yilda Londonda 64 yoshida vafot etadi. Guntekinning 24 jild asarlar toplami
33
nashr etilgan. Ijodkordan 20 ga yaqin roman, pyesa va dramalari o‘quvchilargaa
meros sifatida qolgan.
Ayni paytdagi turk adabiyotining Shuhratini dunyoga taratayotgan
ijodkorlar sifatida Mustafo Sepitchi, Emine Ishansu, Sevinch Chokum, Mustafo
Qutlu, Xakim og‘li Ismoil, Urxon Pamuk, Kurshat Basharva bir qancha
ijodkorlarni sanashimiz mumkin.
Umar Sayfiddin qisqagina, 36 yil umr ko‘rgan bo‘lsa-da, uni turk
adabiyotining faxri deyishimiz mumkin. Ijodkorning 136 ta hikoyasi kiritilgan
hikoyalar to‘plami hozirda ham o‘quvchilar tomonidan sevib mutoolaa
qilinadigan kitoblar sirasiga kiradi . Umar Sayfiddin adabiyotning ijtimoiy
vazifasi haqida shunday degan edi: “Adabiyotga faqat san’at deb qarashlariga
men mutlaqo qarshiman. Yozuvchining burchi inson qalbida yovuzlikka qarshi
nafrat tuyg’usini o’yg’otish, uni xar hil pastkashliklardan asrashdir”
.[2.48]
Turk va o‘zbek millati o‘rtasida bazi davrlardagi ters tushishlarga
qaaramasdan, azaldan iqtisodiy, siyosiy aloqalar bilan bir qatorda adabiy
aloqalar ham rivojlanib borgan. Adabiy aloqalar Alisher Navoiy davridayoq
anchayin yuqori bosqichga ko‘tarilgan edi. Xonliklar davrida esa, har soha kabi
bu ikki qardosh xalqlarning o‘zaro adabiy aloqalarida ham turg‘unlik davri
boshdan kechirildi.
O‘zbek publisistlarining daslabki namoyandasi Zokirjon Xolmuhammad
o‘g‘li Furqat Istanbuldga o‘qish uchun borgan paytda turk matbuoti, maorifi, va
o‘quv jarayonlaridagi oldinga siljishlarni o‘z ko‘zlari bilan kuzatdi. Furqat
Vatandoshlariga yo‘llagan bir maktubida savdo sotiq bilan shug‘ullanuvchi boy
turklar va yuqori tabaqadagi turk amaldorlari zamonasining talabi bilan o‘z
farzandlarini nemis va fransuz tillarini chuqur egallashlari uchun sharoit yaratib
berayotganliklarini ta’kidlab, bu jihatdan bizga o‘rnak bo‘la olishlarini aytib
o‘tgan edi. O‘zbek va turklar o‘rtasidagi aloqalarning yanada rivoj topishiga
1905-yilda ro‘y bergan rus inqilobi va 1908-1913 yillarda bo‘lib o‘tgan Eon va
34
Turkiya inqiloblari katta turtki berdi. Bu davrda turkiston va Buxorga
Rossiyaorqali Qirim va Kavkaz orti mamlakatlari matbuoti bilan bir qatorda
Sharqning boshqa mamlakatlarining matbuoti va adabiyoti kirib kelib o‘z tasirini
o‘tkazishni boshladi. Ushbu davrda Afg‘onistonda “Siroj ul-axbor”, Misrda
“Chehranoma”, “Al-hilol”, Turkiyada “Sarvati Funun” nomli gazeta va
jurnallarda atoqli turk yozuvchi va shoirlaridan: Tavfiq Fikrat va Muhammad
Amin Yurdaqullarnin g‘arb mustamlakachilik siyosatiga qarshi isyonkorlik ruhi
bilan sug‘orilgan ( Tavfiq Fikrat “Rubobi shikasta”, Muhammad Amin Yurduqul
“Turk so‘zi”, “Ey turk, uyg‘on!”) asarlari nashr etilgan va xalq orasida tarqalgan
bir paytda, 1905-1917 yillarda “Sadoyi Turkiston”, “sadoyi farg‘ona” kabi
gazetalar, “Oyina” jurnali va ayrim bayozlarda Ozarbayjon ma’rifatparvar
shoirlaridan Muhammad Hodi, tatar ma’rifatparvarlaridan Abdulla To‘qay
asarlari bilan bir qatorda yangi turk shoirlarining asarlaridan namunalar va
qo‘shni mamalkatlarning ijtimoiy va siyosiy hayotiga oid maqolalar e’lon qilina
boshlandi. XX asr boshlarida Fitrat, Behbudiy, So‘fizoda kabi o‘zbek
marifatparvarlarining ilm istagida Afg‘oniston, Misr, Arabiston va Turkiyaga
qilgan sayohatlari davomida u yerlardagi yangi adabiyot, matbuot va ijodiy
muhit bilan tanishishdilar va o‘sha yerlarda o‘z asarlarini nashr ettirdilar.
Sadriddin Ayniy bu davrlarni o‘z esdaliklarida quyidagicha tariflagan edi: Rus-
yapon urushi boshlandi. Bu urush sababli ora-sira kelib turgan “Tarjimon”
gazetasi Buxorog‘a kelib tarqala boshladi. Hindistondan “Hablul-matin”,
Misrdan “Chehranoma”, “Parvarish” degan forsiy gazetalari kelib, urush
xabarlari uchun gazeta o‘qimoqchi bo‘lgan kimsalarga boshqa fikrlarni ham
berdi. Lekin ahvol bunday turmadi. 1905 yildan 1908 yilga dovur sharoit ko‘p
bor o‘zgardi. Ushbu ikki yil muddatida turk, tatar, Istanbul, Misr, Hindiston
matbuoti Buxoroda yaxshigina rivojlandi. Xususan, bu orada fors tilidagi
“Sayohatnomai Ibrohimbek” Buxorog‘a tarqaldi. Bu kitob Erondagi siyosiy va
ijtimoiy ahvolni tanqid qilib yozilgan bolsa-da,
35
aynan tanqid ostiga olingan jarayonlar Buxoroda ham yuz berayotgan edi.
Shuning uchun bu kitobning mutolaasi ham Buxoroda ba’zi fikrlarning
o‘zgarishiga sabab bo‘ldi
17
Yangi uslubda yozilayotgan asarlarga o‘rgangan xalqning ehtiyojlarini
qondirish uchun mamlakat hududida yangi kutubxonalar, nashriyotlar va matbaa
uylari tashkil qilindi. Ushbu kutubxonalardan biri Buxorodagi “Marifat”
kutubxonasi edi. Bu kutubxonada Istanbul va Rossiyada nashr qilingan vaqtli
gazeta va jurnallardan tashqari ichki Rossiya va Bokuda nashr qilingan asarlar,
jurnallar va gazetalar ham bor edi. Istanbuldagi yurtimizdan borgan talabalar
yangi chiqqan asarlarni o‘z vaqtidaa turli xil yo‘llar bilan o‘z vatanlaridagi
o‘qirmanlarga yetkazib turishar edi. Turkiyada nashr etilgan adabiyot
na’munalarini yurtimiz yoshlari juda katta qiziqish bilan o‘qir edilar. Istanbul
universiteti professori, mashhur turkiyshunos olim Ahmet Zaki Validiy To’g‘on
o‘zining “Bugungi turk eli (Turkiston) va yaqin tarixi” kitobida bu haqda eslab,
shunday deb yozadi: “1913 yilda, ya’ni Cho‘lpon hali 19 yoshlik vaqtlarida
uning uyiga mehmon bo‘lib borganimizda, u turk tarixiga doir asarlarni o‘qir edi,
keyin “Turk yurti” kabi turkcha nashrlarni kuzatdi. 1917-1918 yillarda siyosiy
ishlarga aralashib, Orenburgda Boshqirdiston hukumati raisining kotibligi
vazifasida turdi… So‘ngra adabiyot bilan shug‘ullanib, birdan porladi.
…Cho‘lpon o‘zbek she’rlaridagi aruz vazni o‘rniga turkcha hijo vaznini qo‘llab,
adabiy tilni go‘zallashtirdi”
18
Bu davrda birgina Fitratning o‘zi Turkiyada o‘qish bilan birgalikda fors va
turk tillarida asarlar (“sayyohi hindi”, “Munozara”, “Sayha”) yozib, ularni
Istanbulda nashr ettiradi. Bundan tashqari Abdurauf Fitrat turk matbuotlarida
o‘zining siyosiy maqolalari bilan faol qatnashib turgan. Ana shulardan biri
17
Садриддин Айний. Эсдаликлар.8-жилдлик.5-жилд. «Тошкент» бадиий адабиёт нашриёти, 1965;
18
A. Zaki Validiy To’g‘on “Bugungi turk eli (Turkiston) va yaqin tarixi” Istanbul, I jild, 1981 yil;
36
“Buxoro vaziri Nasrullobek parvonachi afandi hazratlariga ochiq maktub”
maqolasi “Buxoroli Abdurauf” taxallusi ostida “Teurif Muslimin” jurnalining
1910-yil 2-sonida nashr etilgan. Bu asarlar asosan ma’rifatparvarlik xarakterida
bo‘lib, ular qadimiy Buxoroning keyingi asrlarda tushib qolgan ijtimoiy-
iqtisodiy qoloqlik va jaholat ham xurofotdan qutqarish, buning uchun bu yerdagi
eski maktab va madrasalarni isloh qilish, yangi maktab va maorifni yo‘lga
qo‘yish, zamonaviy islohotlar o‘tkazish uchun qizg‘in kurash ruhi bilan
sug‘orilgan edi”
Turk ma’rifatparvarlarining inqilobiy ruhdagi asarlari Buxoroga
turli yo‘llar bilan yetkazib turilgan. Bu asarlar o‘zbek ma’rifatparvar
yoshlarining dunyoqarashiga kuchli ta’sir o‘tkaza olgan.
Turk marifatparvarlarining asarlari bu davrdagi o‘zbek adabiyotining
g‘oyaviy-tematik yo‘nalishi, yozuvchi va shoirlarining g‘oyaviy-siyosiy
qarashlariga ham ta’sir ko‘rsatmasdan qolmadi. Natijada M.Behbudiy,
M.So‘fizoda, Hamza, Fitrat, A.Avloniy, Tavallo, Cho‘lpon va boshqalarning
asarlarida o‘zlarigacha bo‘lgan (XV-XIX asrlar) ijodkorlarning asarlaridagi
adolatparvarlik, ma’rifatparvarlik to‘g‘risidagi fikrlari yangi tarixiy-madaniy
sharoitdagi o‘zgarishlar nuqtai nazaridan rivojlantirildi, ular o‘lkadagi qoloq
ijtimoiy-iqtisodiy ahvolni yaxshilash, xalqni jaholat va xurofotdan qutqarish
uch
19
un zamonaviy ta’lim va tarbiya bilan bog‘liq masalalarni targ‘ib va tashviq
qiladilar, bu boradagi qarshilik va to‘siqlarga qarshi matbuot va adabiyotda faol
ish olib bordilar.
Yevropa va Turkiyada ilim olib qaytgan O‘rta osiyo ma’rifatparvarlari o‘z
yurtlarida ham turkiya va yevropada ko‘rganlaridek davriy jurnallar, gazetalar
nashr
qilishni
boshlashdi.
Bu
nashriyotlarda
faqatgina
o‘zbek
ma’rifatparvarlarining
asarlarinigina
emas,
balki
turk,
ozarbayjon
vatanparvarlari asarlarini ham nashr qilib xalqqa yetkazishgan. Bundan tashqari
37
o‘zbek matbuotida yangi turk matbuoti, adabiy va sahna asarlari haqida fikrlarni
ham yoritib borishgan. Cho‘lpon o‘zining yangi turk she’riyati asoschisi
bo‘lmish Tavfiq Fikratga bag‘ishlab yozgan “Marhum Tavfiq Fikrat”ning
“Rubobi shikasta”, “Tarixi qadim” asarlariga jamiyatdagi adolatsilik, yovuzlik,
bosqinchilik kabi g‘ayriinsoniy harakatlarni ayovsiz ravishda fosh qilib bergan
asar sifatida yuqori baho bergan.
Turk inqilobiy adabiyotini o‘sha davrda endigina adabiyot olamiga kirib
kelgan Hamid Olimjon, G‘afur G‘ulom, Toshpo‘lat Sadiy kabi ijodkorlar Nozim
Hikmat, Urxon Osif kabi ijodkorlarning asarlaridagi inqilibiy ruhni to‘laligucha
saqlashga va ijtimoiy-siyosiy ruhni yanada kuchaytirib tasvirlashga harakat
qilishgan.
O‘zbek-turk adabiy aloqalariga sovetlarning bosimi to Mustaqillik qo‘lga
kiritilgunga qadar davom etdi. Mustaqillik qo‘lga kiritilgandan so‘ng o‘zbek
ijodkorlari boshqa xalqlar ijodkorlari qatori turk ijodkorlari bilan ham emin-
erkin ijodiy aloqaga kirisha oldilar.
| 