Thе structurе аnd scоpе оf thе study. Thе mаstеr’s thеsis cоnsists оf аn
intrоductiоn, 3 chаptеrs, а cоnclusiоn, а list оf rеfеrеncеs аnd
74
pаgеs.
Sciеntific supеrvisоr: Dosent, candidate of philological
sciences
Mаstеr studеnt: Xasanboyev Nodirbek Xasanboy o‘gli
18
T/r
Nоmlаnishi
Bеt
KIRISH
3
I BOB. TURK ADABIY ASARLARINING O‘ZBEK ADABIYOTIDAGI
O‘RNI
1.1
XX asr o‘zbek adabiyotiga turk adabiy asarlarining ta’siri
7
1.2
R.N.Guntekin asarlarining o‘zbek adabiyotida tutgan o‘rni.
“Choliqushi” romani tarjimasi haqida mulohazalar
19
Birinchi bob yuzasidan xulosalar
36
II BOB. R. N. Guntekin asarlarining o‘zbek adabiy ta’limida o‘qitilishi
.
2.1
R.N.Guntekinning “Choliqushi” romanining maktab darsligidagi
parchasi haqida
37
2.2
“Choliqushi” romanini “Muammoli ta’lim texnologiyasi” orqali
o‘rganish
45
Ikkinchi bob yuzasidan xulosalar
60
III BOB. Ilmiy tadqiqotning amaliyotga tatbiqi.
3.1
Tajriba-sinov tavsifi va materiallari
61
3.2
Tаjribа – sinоv nаtijаlаri tаhlili
67
Uchinchi bob yuzasidan xulosalar
68
UMUMIY XULОSА
69
FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО‘YXАTI
71
19
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi va zaruriyati: Adabiyot boshqa fanlardan farqli
o‘laroq, ish quroli so‘z hisoblanadi. So‘zga jon baxsh etish orqali insonning eng
nozik his tuyg‘ularini jumbushga keltiradi. Ana shu ko‘zga ko‘rinmaydigan so‘z
yordamida nafaqat atrofdagi narsa hodisalar, balki inson aqlidagi o‘y-fikrlar,
istag-u armonlar badiiy adabiyotda to‘laligicha aks etadi. Shu sababli adabiyot fan
darajasidan ko‘ra yuqoriroq san’at darajasidadir. “Adabiyot san’ati badiiy asar
shaklida yashaydi. Yani,masalan, “Navo”, ”Rost”, “Segoh”, “Tanovar”... kabi
minglab kuylar tralib turgani uchun musiqa san’ati; “Maftuningman” “Mahallada
duv-duv gap”, “Yor-yor”... kabi yuzlab filmlar ekranda jonlanib turgani uchun
milliy kino san’ati yashayapti deymiz. Tabiiyki, bu gap so‘z san’atiga ham
tegishli. Zero kichik fardlardaan tortib “Xamsa” ga qadar, kichik hikoyalardan
tortib roman-epopeyalarga qadar yozuvda manguga muhrlangan asarlar borligi
uchun milliy adabiyot yashayapti”
7
Adabiyot darslarida oʻrganiladigan har qanday
badiiy asar o`quvchi ongida qayta ishlanib, uning dunyoqarashi va didi, tafakkur
doirasida o`z ifodasini topadi. Hozirgi zamon adabiy ta`limi esa badiiy asarlarni
o`qitish va o`quvchi ongiga yetkazishning yangi, foydali va samarali usullari
ustida bosh qotirishni talab etmoqda. Zero, yurtboshimiz Sh.M.Mirziyoyev
tomonidan ta`limni isloh etish va uni rivojlantish, jumladan, 2019-yil 29-aprelda
O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasida ko`rsatib o`tilgan
”Oʻqitish metodikasini takomillashtirish,
ta`lim-tarbiya jarayoniga individuallashtirish tamoyillarini bosqichma-bosqich
tatbiq etish; xalq ta`limi sohasiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari va innovatsion loyihalarni joriy etish;”
8
bo`yicha amaliy vazifalar
belgilab berilgan.
Koʻp yillardan beri badiiy asarni o`qish va tahlil qilishda an`anaviy estetika
va uning nazariyasidan foydalanib kelinmoqda. Adabiyot darsliklarida
7
Adabiyot nazariyasi asoslari [Matn]/ D.Quronov. – Toshkent: Akademnashr, 2018 – 480b. 117-bet
8
O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019-yil 29-apreldagi O`zbekiston Respublikasi Xalq ta`limi tizimini
2030 yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi ПФ-5712-son Farmoniga 1-ilova 1-bob.Umumiy qoidalar.1-bet
20
keltirilgan badiiy asarlar yoki ulardan olingan parchalar tahlili o`quvchi
e`tiboriga tayyor holda havola etilgan. Vaholanki, badiiy asarni o`qish va undagi
g`oyani uqish har bir o`quvchi(resipiyent)ning idroki va tafakkur hosilasi asosida
yuzaga chiqadi.
Badiiy adabiyot namunasi o‘quvchi tomonidan to‘liq his etilib, anglanib, nafis
adabiyotning sehr-u jozibasidan atroflicha xabardor bo‘lingandagina ta’sirchan
estetik-ma’naviy energiyaga aylanadi. His etilmagan, anglanmagan go‘zallik
ma’naviyat shakllanishiga xizmat qila olmaydi. Shuning uchun ham adabiyot
o‘qitishda badiiy asar tahlili alohida mavqega egadir,- deya ta’kidlaydi
adabiyotshunos Q.Yo‘ldoshev
9
. Ta’lim bosqichlarida adabiy asarni o‘rganish –
uni badiiy-estetik tahlilga tortish, o‘ziga xos talqinini yaratishdir. Chunki tahlil
va talqinsiz hech qanday asarni o‘qib-o‘zlashtirib, o‘rganib bo‘lmaydi.
Adabiy ta’limda jahon adabiyotining ham o‘rni beqiyosdir. Jahon adabiy
durdonalarini mutolaa qilish o‘quvchining badiiy estetik didini yuksaltirib,
ushbu asarlarni milliy asarlarimiz bilan solishtirish imkoniyatini beradi. Ayniqsa
bizning o‘rganish obyektimiz bo‘lmish jahon adabiyoti tarkibiga kiruvchi turk
badiiy asarlarini o‘qish va o‘rganish til va madaniyatlarning o‘zaro yaqinligi
tufayli o‘quvchilarning e’tiborini jalb qilishi aniq. Ana shu xususiyatlar asar
tarjimasida va o‘quvchilar tomonidan asarning tushunilishida jiddiy
muammolarning yuzaga kelmasligini ta’minlaydi. Badiiy asarni o‘qish
jarayonida asardan o‘quvchini ijodiy fikrlashga qaratilgan muammoli
vaziyatlarni tashkil qilish adabiy ta’limda muamomli ta’lim texnologiyasi deb
ataladi. Bu yondashuv orqali kitobxon yoki oʻquvchi matnga oʻz nuqtai
nazaridan yondashadi, oʻzi uchun qiziq boʻlgan oʻrganish usulini tanlaydi,
o'quvchi uni o'z uslubida qabul qiladi, yaratadi va qayta yaratadi. Yozuvchi va
o'quvchi (matn va o'quvchi) o'rtasidagi bunday muloqot shakli adabiyotni qabul
qiluvchiga ancha yaqinlashtiradi. Bir so`z bilan aytganda, reseptiv estetika
9
Yo`ldoshev Q. Adabiyot o`qitishning ilmiy-nazariy asoslari. – Тоshkent: O`qituvchi, 1996. –B.
21
(boshqa nomlar – retseptiv usul, ta'sir estetikasi) matn va retsipiyent o`rtasidagi
muloqot estetikasidir . Bunda adabiy ta’limning jonli-mushohadali va ayni
paytda oʻquvchi uchun ma’qul boʻlgan samarali metodi tanlanadi.
Muammoli ta’lim texnologiyasi asosan V.Okon asarlarida bayon qilingan.
Uning izdoshlari –
,
Т. В. Kudravtsev А. М. Matyushkin, М. I. Маxmutov
,
E .
Parkxerst, U. Kilpatrik, E. Kollings, V.Okon nazariyalarini amalda rivojlantirib,
amaliyotga tadbiq etishgan.
Biz tanlagan mavzuning dolzarbligi quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
• badiiy asar tahlilida muammoli ta’lim texnologiyasi tushunchasining
nazariy asoslarini o`rganib chiqib, uni tajriba-sinov sifatida turk adibi Rashod
Nuri Guntekin asarlarini o`rganishda tadbiq etish;
• an`anaviy badiiy-estetik yondashuvdan boshqacha, tafakkur hosilasi
o`laroq baholashning nazariy asoslarini yaratish;
• olib borilayotgan tadqiqot ishida birlamchi (milliy, rus va ingliz)
manbalarga asoslanish;
• Rashod Nuri ijodini tekst, kontekst va muallif nuqtayi nazaridan hamda
oʻquvchi nigohi orqali baholash tamoyili asosida adabiyot darsliklaridagi
asarlari tahlili bilan bog`liq holda olib borish;
• bugun rivojlangan mamlakatlar adabiy ta`limida sinovdan o`tgan
“Muammoli ta’lim texnologiyasi” boʻyicha ilmiy-uslubiy xulosalarimiz ilk bora
ta`limning o`rta bosqichlariga tatbiq etib, amaliy natijalarni imkon qadar keng
miqyosda aprobatsiya o`tkazish.
| 