Tizimlar tasnifi. Tizimlarni qiyoslash va farqlash, ularning bir-biriga
o‘xshashlari va farqlilarini ajratish orqali tasniflash amalga oshiriladi.
Tasniflash —
bu faqat borliq modeli va uni turli belgilar, ya’ni, kirish va
chiqish jarayonlarining bayoni, ularning kelib chiqishi, boshqaruv turi,
boshqaruvning resurslari bilan ta’minlanganligi va hokazo bo‘yicha amalga
oshirish mumkin. Bizni tizimning kelib chiqishi bo‘yicha tasniflash qiziqtiradi.
Sun’iy tizimlar
— bu inson tomonidan yaratilgan tizimlardir.
Tabiiy tizimlar
bu tabiatda yoki jamiyatda inson ishtirokisiz yuzaga kelgan
tizimlar.
Aralash tizimlar
tabiiy va sun’iy tizimlarni o‘z ichiga oladi.
Ergonomik tizimlar —
bu, «mashina — inson — operator» majmui.
Biotexnik tizimlar
— tirik organizmlar va texnik qurilmalar kiradigan
tizimlardir.
Tashkiliy tizimlar —
bu, zaruriy vositalar bilan jihozlangan kishilar
jamoasidan tashkil topgan tizimlar sanaladi.
Tashkiliy tizim — boshqarish, shuningdek, tashkiliy tuzilma, maqsadlar,
boshqarish samaradorligi va xodimlarni rag‘batlantirish qoidalari mezonlari
uchun foydalanadigan, xodimlarning yurish-turishi va texnik vositalarning
ishlatilish tartibini belgilovchi qoidalar yig‘indisidir.
Tashkiliy tizimlar ishlab chiqarish vositalaridan foydalanuvchi kishilar
jamoasining ishlab chiqarish faoliyatini boshqarish uchun mo‘ljallangan.
Oxirgisi ancha muhim holat hisoblanadi, chunki tashkiliy tizimlar texnik
vositalarning o‘ziga xosligini, xususan, boshqaruv vositalarini hisobga olishi
lozim.
24
Tizimda boshqaruv obyekti - bu muayyan moddiy zaxiralarga ega va aniq
mahsulotni olishga yo‘naltirilgan ishlab chiqarish operatsiyalarini bajaruvchi
vazirlik, idora, korxona, sex, ishlab chiqarish, uchastkalar, ijrochilar jamoasi
yoki ayrim shaxslardir. Boshqaruv obyektining faoliyati ishlab chiqarish
jarayoni
chog‘idagi
turli
holatlardagi
vazifalarni
amalga
oshirishga
bo‘ysindirilgan.
Boshqaruv organi obyektni boshqarish uchun tashkiliy tizimdan
foydalanuvchi shaxs yoki shaxslar guruhi sanaladi.
Tashkiliy tizimlar avtomatlashtirilgan yoki avtomatlashtirilmagan bo‘lishi
mumkin.
Tashkiliy tizimlar bir qator o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Dastlabki o‘ziga
xosligi shuki, tizimning asosiy elementi murakkab, faol tizim bo‘lgan insondir.
Inson yurish-turishi, xulqi jihatlarining amaliy talablarini bayon etuvchi
norasmiy modellarini tuzish juda murakkab, ba’zan esa iloji yo‘q. Ayni paytda
inson tashkiliy tizimlarda qaror qabul qiluvchi shaxs (QQSh) hisoblanadi.
Tashkiliy tizimlarning ikkinchi o‘ziga xosligi — ko‘p maqsadli ishlash
xususiyatidir. Ushbu tizimlar faoliyatining samaradorligi umuman olganda ham
uning kichik tizim va elementlarini tashkil etuvchilariga ko‘ra ko‘plab
miqdordagi texnik, iqtisodiy va ijtimoiy ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi.
Samaradorlikni baholashning ko‘pqirraligi ko‘pgina o‘zaro bog‘liq jihatlar
bo‘yicha boshqarishni tashkil etish zaruriyatiga olib keladi. Bunda tizimning
boshqa elementlari bilan moddiy va axborot jihatdan o‘zaro ta’sirini tashkil etish
talab etiladi.
Uchinchi o‘ziga xoslik - tashkiliy tizimlarning uzluksiz rivojlanishini o‘z
ichiga oladi, u yangi ehtiyojlar paydo bo‘lishi, bu ehtiyojlarni tashqi va ichki
shart-sharoit hamda o‘zgarishlar bilan bog‘liq holda qondirish yo‘llarini
takomillashtirishdan iborat. Oqibatda, obyektlar tarmoqlari doimiy o‘zgaradi,
uning elementlari o‘rtasida yanga aloqalar paydo bo‘ladi. Shuningdek, ham
alohida obyekt, ham umuman tizim sifatida boshqarish tizimi o‘zgaradi.
25
Axborot tizimi deb ma’lumotlarni to‘plash, saqlash, izlash, qayta ishlash
va uzatishning qo‘yilgan maqsadga olib boruvchi vositalari, metodlari va
personalning o‘zaro bog‘liq majmuasiga aytiladi.
O‘zbekiston Respublikasida 2003 yil 11 dekabrda qabul qilingan
“Axborotlashtirish to‘g‘risida”gi Qonunda axborot tizimiga quyidagicha ta’rif
berilgan: «Axborot tizimi - axborotni to‘plash, saqlash, izlash, unga ishlov
berish hamda undan foydalanish imkonini beradigan, tashkiliy jihatdan tartibga
solingan jami axborot resurslari, axborot texnologiyalari va aloqa vositalari».
Demak, axborot tizimi deb qo‘yilgan maqsadga erishish uchun axborotni
to‘plash, saqlash, izlash, unga ishlov berish hamda undan foydalanish imkonini
beradigan, tashkiliy jihatdan tartibga solingan jami axborot resurslari, axborot
texnologiyalari va aloqa vositalari hamda personalning o‘zaro bog‘liq
majmuasiga aytiladi.
Axborot tizimlarining rivojlanish bosqichlari 1.1-jadvalda aks
ettirilgan.
1.1-jadval. Axborot tizimlarining rivojlanish bosqichlari
|
