Inklyuziv ta’lim vazifalar va maqsadi

teng ko'rish, ulardagi har qanday imkoniyatni qadrlash, rivojlantirishni ko'zda 
tutadigan ta ’lim d ir1.
Inklyuziv ta’lim - umumta’lim jarayonini rivojlantiradi va barcha bolalarga mos 
bo'lgan ta’limni joriy qiladi. Imkoniyati cheklangan bolalar ta’lim olishiga oid 
qo'shimcha moslamalami tashkil qilib bolalami ta’lim olishiga qulay sharoit yaratadi. 
Inklyuziv ta ’lim xarxil extiyojli bolalaming ta’lim olishiga qaratilgan metodologiyani 
rivojlantirishga xarakat qiladi. Inklyuziv ta’lim turli extiyojlarni qondirishga 
qaratilgan ixcham turdagi dars berishga yondashadigan ta’limni ishlab chiqishni 
amalga oshiradi. Agarda inklyuziv ta’limni tadbiq ctishda dars berish, o'qitish bir 
muncha samarali va unumli bo'lsa 
unda nafaqat imkoniyati cheklangan bolalar 
balki barcha bolalar yutadi. Inklyuziv ta’lim maktablari bolalaming bilim olish uchun 
shaxsiy huquqlarini himoyalaydi (vaxolangki ular uqitilmasaham). Bunday 
yondashuv diskriminatsiyani bartaraf etadi, kamaytiradi chunki bolalar bir - birlari 
bilan muloqot qilish jarayonida uzlarining o'qitilish jarayonida turli extiyojlarga ega
- individum ekanliklarini anglaydilar. Sharqning mashxur allomalari Ibn Sino, Imom 
Buxoriy, Abu Nasr Farobiy, Alisher Navoiy, Abdulla Avloniylaming tarbiyaning 
maqsadlari har bir bola shaxsining rivojlanishiga ta’limning ta’siri tug'risidagi 
qarashlari inklyuziv talim ga ham taalukli deb o'ylaymiz. Juda uzoq vaqt davomida 
maxsus yordamga muhtoj bolalami umumta’lim muassasalariga nisbatan maxsus 
segregatsion ta’lim muassasalarida ta’lim tarbiya berish samarali deb hisoblanib 
kelindi. 1970-1980 yillarga kelib jahon miqiyosida insonparvarlik va kamsitishlarga 
yo'l qo'ymasiik g'oyasining ilgari surilishi maxsus ehtiyojli bolalarga e’tiboming 
yanada yaxshilanishiga olib keldi. Imkoniyati cheklangan bolalar ta’lim - tarbiyasi 
masalasi bugungi kunda eng dolzarb masalalar sirasiga aylanib bormoqda. 
Maxsus ta ’lim, imkoniyati cheklangan bolalar uchun ta’lim tizimi sifatida 
rivojlangan. 
Ushbu ta’lim 
imkoniyati 
cheklangan 
bolalaming extiyojlarini 
umumta’lim muasasalarida qondirib bulmaydi degan taxminlar asosida qurilgan. 
Imkoniyati cheklangan 
bolalaming maxsus ta’lim tizimida o'qitilishi ulaming 
maktabni 
tugatgach 
ijtimoiy jamiyatga moslashib ketishlarini 
qiyinlashtiradi. 
Shuningdek, ulaming o 'z oilasidan uzoqda bo'lishga majbur 
qiladi. Bu toifa 
bolalar 
boqimandalikka 
o'rganib 
qoladilar, o 'z - o'ziga 
xizmat qilishlarida 
qiyinchiliklarga duch keladilar. Bundan tashqari juda ko'plab maxsus extiyojli 
bolalar ta’limdan chetda qolib ketmokdalar. Hozirgi kunda Respublikamizda 
alohida yordamga muhtoj bolalaming rivojlanish darajasi, imkoniyati, nuqson 
xususiyatlari va qobiliyatlariga kura maxsus yoki umumta’lim tizimida ta’lim 
olishini 
amalga 
oshirish 
maqsadida 
inkyuziv 
ta’lim 
siyosati 
amalga 
oshirilmokda. Nogiron bolani oddiy sharoitga joylashtirish integratsiyaga qarab 
qo'yilgan 
birinchi qadamdir. Keyingi yillarda imkoniyati cheklangan bolalami 
barcha tengdoshlari katori umumta’lim 
tizimida ta’lim olishiga jiddiy etibor
21 Сулейманова P.А., Хакимжанова Г.А. Зарубежный и отечественный опыт 
включения детей с особыми нуждами в общеобразовательный процесс: 
проблемы и пути решения. - Алматы: КАПринт, 2001. -65.с.
23

berilmokda va inklyuziv ta’lim matbuot axborot vositaiari orkali ommaga keng 
targibot kiinm okda
22 .
Bu borada ota-onalar xam 
farzandlarini umumta’lim 
tizimidagi integratsiyalashgan va inklyuziv gurux va sinflarda ta iim - tarbiya 
olishiga us istaklarini bildirishmokda. Integratsiyalashgan ta iim bu, -diqqat 
markazida bolaning aynan maktabga kelib - ketish muammosi turgan, maxsus 
ehtiyojli bolaning maktabga qatnash jarayonidir. Integratsiyalashgan taiim da 
bolaga mrnrnmo sifatida qaraladi. Bu ta iim tizimining quyidagicha shakllari 
mavjud:Jisnoniy integratsiya. Integratsiyaning bu shakli nogiron va nogiron 
bulmagan bolalar urtasidagi jismoniy farkni kamaytirishga qaratilgan. Oddiy 
maktab bilrn yonma-yon joyda nogiron bolalar uchun maxsus b o iim yoki sinf 
tashkil qilsh mumkin. Funksional integratsiya. Bu shakl nogiron va nogiron 
boim agan bolalar o ‘rtasidagi funksional muammolami kamaytirishga qaratilgan. 
Ijtimoiy 
iitegratsiya. 
Itegratsiyaning 
bu 
shakli 
ijtimoiy 
muammolami 
kamaytirislga qaratilgan va u nogiron hamda nogiron boim agan bolalar 
o ‘rtasidagi o‘zaro aloqani q o ila b -q u w a tla y d i.
Inkyuziv taiimning maqsad va vazifalari25:
Inklyuziv tsflim tizimida quyidagi maqsad va vazifalaming hal etilishi talab etiladi:
- ta iim miassasasida imkoniyati cheklangan bolalar va usmirlaming taiim
olishlari uchm zaruriу psixologo - pedagogik, korreksion sharoitlami 
yaratish, 
ulaming inkoniyatiga yunaltirilgan um um taiim dasturlari va korreksion ishlami 
amalga oshrish orqali ruxiy rivojlanishi, ijtimoiy moslashtirishni amalga oshirish;
- ukuvchihrning taiim dagi tenglik xukukini kafolatlash;
- jamiyatring va oilaning faol ishtirokida nogiron va saglom 
bolalamhg extiyojlarini qondirish, ijtimoiy xayotga erta 
moslashlrish;
- imkoniyai cheklangan bolalar va usmirlami oilalardan ajramagan xolda 
yashashxuquqini ruyobga chiqarish;
- jamiyatch imkoniyatti cheklangan bolalar va usmirlarga nisbatan dustona 
va mexr-nuxabbatli munosabatni shakllantirishdir.
Yukoridagivazifalami tulaqonli amalga oshirishda eng birinchi galda kuyidagilarga 
e ’tibor qaraish lozim:
Maxsus yirdamga muxtoj b o ig an bolalar taiim -tarbiyasi ulami ukish va 
yozishga iqgatish muammolarini ijtimoiy xayotga moslashtirishga kumak berish, 
bu ishlami samarali amalga oshirish, maxsus soxa xodimlari hamda nogron 
bolalar ota-onalariga amaliy yordam berish kabi masuliyatli ishlar jumlasiga 
kiradi.
22 Ратнер Ф.Л., Юсупова А.Ю. Интегрированное обучение детей с ограни­
ченными шзможностями в обществе здоровых детей. — М.: Владос, 2006. З2.с.
23 
Сулейманова Р.А., Хакимжанова Г.А. Зарубежный и отечественный опыт
включегая детей с особыми нуждами в общеобразовательный процесс:
проблем}! и пути решения. - Алматы: КАПринт, 2001. -65.с.
24

Maxsus yordamga muxtoj bolalaming 
asosiy muamolarini ular o'zlari yashab 
turan muxitdan, oiladan 
uzoqda ta’lim tarbiya berish bilan hal qilib bo'lmaydi. 
Jamiyat o ‘z a ’zolariga javobgarlikni o ‘z buyniga olmas ekan, cheklab kuyilgan 
huquq va imkoniyatlar qaytarib berilmas ekan ijtimoiy integratsiyaga erishish 
qiyin.
Maxsus ehtiyojli bolalamining ta’lim - tarbiyasida tenghuquqlilik muammosini hal 
etish bugungi kunning dolzarb muammoiaridan biridir. Ammo bugungi kunda ham 
juda ko'plab bolalar turli xildagi sabablarga ko‘ra ta’limdan chetda qolib 
ketmoqdalar. Inklyuziv ta’limga jalb qilishning tashkiliy, ilmiy-uslubiy choralarini 
ko'rib chiqish, ya’ni mutaxassislami tayyorlash, malakasini oshirishga oid 
tadbirlami ishlab chiqish lozim. Alohida yordamga muxtoj bolalami umumta’lim 
muassasalariga jalb qilishning ikki asosiy omili bor:
Birinchidan, alohida ehtiyojga ega bo‘lgan bolalar ham sogiom bolalar bilan 
birgalikda o ‘zaro faoliyat ko'rsatishlari mumkin. Inklyuziv ta’lim maqsadga 
muvofiq tarzda tashkil etilsa, maxsus ehtiyojli bolalar ijtimoiy tomondan 
himoyalanadilar, sogiom bolalar esa ijtimoiy adolat va tenglikning tail olinishi 
buyukligini, nogiron bolalarga nisbatan yanada mehribon va e’tibor bilan 
munosabatda boiishni his etadilar.
Ikkinchidan, nogiron bolalar ham sog‘lom tengdoshlari bilan yonma-yon o‘qish, 
tarbiyalanish huquqiga ega ekanligi.
Bu 
ishlaming muvaffaqiyati xar bir davlatning qonunlarida aks etilishi zarur. 
Chunki, qonunlar, ulami kerakli moddiy va m a’naviy resurslar bilan ta ’minlanishini 
amalga oshirishni kafolatlaydi. Imkoniyati cheklangan bolalar-o'quvchilarga ta’lim 
berishda, ota-onalar, mahallalar pedagoglar, mutaxassislar hamkorligida 
faoliyat 
ko'rsatishlari talab qilinadi va majburiy shart hisoblanadi.
Alohida ehtiyojli bolalar ham sog'lom tengdoshlari bilan birgalikda o ‘z qobiliyati 
darajasida faoliyat ko'rsatish, ta’lim olishi, kasb-xunar o'rganishi va rivojlanishi 
mumkin. Inklyuziv ta’lim maqsadga muvofiq tarzda tashkil etilsa, maxsus 
yordamga muhtoj bolalar ijtimoiy tomondan ximoyalanadilar, ijtimoiy xayotda 
teng xuquqliligini, o 'z tengdoshlari bilan birga bilim olishlari mumkinligini his 
etadilar.
Alohida ehtiyojli bolalar uchun tashkil etilgan segregatsion-maxsus, yopiq turdagi 
muassasalarda bolalardagi mavjud nuqsonlar ancha-muncha yuqori darajada 
korreksiyalansada, ammo bolalaming maktab jamoasidagi tor doiraga tushib 
qolishlari natijasida ijtimoiy jamiyatga moslashishi, kelajakda nonnal rivojlanishdagi 
boalalar qatori 
faoliyat yuritishlarida juda katta qiyinchiliklarga duch keladilar. 
Maxsus maktablar mana shu jihatlari bilan katta kamchiliklarga ega. Bundan tashqari 
maxsus ehtiyojli bolalami barcha qatori keng jamoatchilik davrasidan ajratgan holda 
yashashlari ham demokratiya nuqtai nazariga to 'g 'ri kelmaydi. Chunki maxsus 
ehtiyojli bolalar ham barcha qatori haq-huquqlarga ega.
Inklyuziv ta ’lim masalasi 90-yillaming diqqat markazida bo'lib qoldi. Janubiy Afrika 
va Janubiy Sharqiy Osiyodagi integratsiyalashgan ta’lim dasturlari asosida yakuniy 
ish hujjatlari o'rganihb chiqildi. Natijada barcha davlatlaming T a iim vazirliklarida
25

maxsus maktablar qoshidagi aloxida bo‘limlarga muqobil sifatida inklyuziv ishlash 
uslublari qabul qilindi.
Inklyuziv 

Download 39,59 Mb.