1 .1 .a. M illiy iqtisodiyotda matematik usullar va modellarni
qo‘llashning zarurligi
Matematik usullar oddiy traditsion usullarni inkor etmasdan, balki
ularni yanada rivojlantirishga va obyektiv o ‘zgaruvchan
natija
ko‘rsatkichlarini boshqa ko‘rsatkichlar orqali muayyan tahlil qilishga
yordarh beradi. Matematik usullarning va elektron hisoblash mashinalarining
milliy iqtisodiyotni boshqarishda afzalliklaridan biri shundaki, ular
yordamida. modellashtiruvchi obyektga faktorlarning ta ’sirini, natija
ko‘rsatkichiga resurslarning o ‘zaro munosabatlarini ko'rsatish mumkin.
Bu esa o ‘nlab tarmoqlar va minglab korxonalarda xo‘jalikni ilmiy asosda
prognozlashtirish va boshqarishga imkon beradi.
Matematik usullar va modellarning ahamiyatini quyidagilarda ko'rish
mumkin:
I.
Iqtisodiy - matematik usullar yordamida moddiy,
mehnat va pul
resurslaridan oqilona foydalaniladi.
II. Matematik usullar va modellar iqtisodiy va tabiiy fanlarni
rivojlantirishda yetakchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.
III. Matematik usullar va modellar yordamida tuzilgan prognozlarni
umumiy amalga oshirish vaqtida ayrim tuzatishlarni kiritish mumkin bo‘ladi.
IV. Iqtisodiy-matematik modellar yordamida iqtisodiy jarayonlar faqat
chuqur tahlil qilinibgina qolmasdan, balki ularning yangi o‘rganilmagan
qonuniyatlarini ham ochish imkonini beradi. Shuningdek, ular yordamida
iqtisodiyotning kelgusidagi rivojlanishini oldindan aytib berish mumkin.
V. Iqtisodiy-m atem atik usul va m odellar
hisoblash ishlarini
mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish bilan birga, aqliy mehnatni
yengillashtiradi va iqtisod xodimlarning mehnatini ilmiy asosda tashkil
etadi va boshqaradi.
Asosiy iqtisodiy - matematik usullarga quyidagi usullar kiradi:
1. Matematik statistika. U quyidagi fanlarga bo'linadi:
a) dispersiya tahlili (analiz);
b)
korrelatsiya tahlili;
24
v) regressiya tahlili;
g)
faktorli analizi;
d) indekslar nazariyasi.
2.
Ekonometriya:
a) iqtisodiy o'sish nazariyasi;.
b) tarmoqlararo balans;
v) ishlab chiqarish
funksiyasi nazariyasi;
g) talab va taklif tahlili.
3. Optimal programmalashtirish:
a) chiziqli programmalashtirish;
b) kasr-chiziqli programmalashtirish;
v) butun sonli programmalashtirish;
g) dinamik programmalashtirish.
d)
stoxastik programmalashtirish;
e) o‘yinlar nazariyasi va boshqalar.
4.
Bozor iqtisodiyotiga taalluqli usullar:
a) erkin raqobat (konkurensiya) modellari;
b) firmaga taalluqli modellar.
Jamiyatdagi va iqtisodiyotdagi obyektlarni matematik modellar
yordamida kuzatish mumkin. Bu tushuncha modellashtirish deyiladi.
Model so‘zi lotincha modulus so'zidan olingan bo'lib^ o ‘lchov,
me’yor degan ma’noni anglatadi.
Iqtisodiy model iqtisodiy obyektlarning soddalashtirilgan nusxasidir.
Bunda modelning hayotiyligi, uning modellashtiriladigan obyektga aynan
mos kelishi muhim ahamiyatga egadir. Lekin yagona modelda o‘rganilayotgan
obyektning hamma tomonini aks ettirish mumkin. Shunda jarayonning eng
xarakterli va eng muhim belgilari aks ettiriladi. Demak,
modelning
haqiqiyligi m a’lumotlar hajmiga, aniqlik darajasiga, tadqiqotchining
malakasiga va modellashtirish jarayonida aniqlanadigan masalaning
xarakteriga bog‘liq ekan. Shuni ham unutmaslik kerakki, juda soddalashtirilgan
model quyidagi talablarga to‘la javob
bermaydi va aksincha, murakkab
model esa uni yechish jarayonida qiyinchiliklar tug'diradi.
Iqtisodiy-matematik modellarni tuzish bir qancha bosqichlardan
tashkil topadi. Ularni alohida ko'rib chiqaylik:
Birinchi bosqich. Iqtisodiy jarayon har tomonlama nazariy sifat jihatdan
tahlil qilinadi va uning parametrlari, ichki va
tashqi informatsion aloqalar,
ishlab chiqarish resurslari, rejalashtirish davri kabi ko'rsatkichlar aniqlanadi.
25.
