196
qo‘shilmalar uning
xususiyatlarini pasaytiradi, bu esa, o‘z navbati-
da, moyning sifat ko‘rsatkichlarini har xil usullar qo‘llab tiklashni
talab etadi.
Moylarni tozalash va sifat ko‘rsatkichlarini tiklashda ular
tarkibidagi eskirish mahsulotlarini fizikaviy va kimyoviy usullar
bilan chiqaruvchi texnologik operatsiyalar qo‘llaniladi.
Fizikaviy usullarga ishlatilgan moylarni kuchlar maydonida
gravitatsion, markazdan qochma, elektrik, magnit va tebranma
kuchlardan foydalanilanish hamda filtrlash usullari kiradi. Moylar-
ni gravitatsion usulda tozalash-cho‘ktirishda muallaq suzayotgan
qattiq zarrachalar va suv mikrotomchilari og‘irlik kuchi ta’sirida
tindiriladi. Eng oddiysi statik tindirish jarayoni bo‘lib, bu
davriy
harakatlanuvchi tindirgichlarda amalga oshiriladi. Lekin bu usulni
qo‘llash ko‘p vaqt talab etadi, yaxshi tozalash darajasiga erishish
uchun esa moyni qizdirib uning qovushoqligini pasaytirish kerak
bo‘ladi.
Uzluksiz va yarim uzluksiz dinamik tindirgichlarni qo‘llash va
ularni tindirish jarayonlarini tezlashtirish moslamalari bilan jihoz-
lash tozalash samarasini oshiradi, lekin qurilma murakkablashib uni
ishlatish qiyinlashadi. Agar moy tarkibida yuvuvchi qo‘shilmalar
yoki zarrachalarning agregatlanishiga va suv mikrotomchilarining
koagulatsiyalanishiga to‘sqinlik qiladigan moddalar mavjud bo‘lsa,
cho‘kish jarayoni sekinlashadi va ishlatilgan moyni iflosliklardan
tozalash darajasi pasayadi.
Tozalash jarayonini markazdan qochma kuchlar maydonidan
foydalanib tezlashtirish mumkin. Bunday
kuch maydonlarini ikki
usulda hosil qilish mumkin: qo‘zg‘almas apparat moy oqimining
aylanma harakati – gidrosiklon va moy oqimini aylanuvchi appa-
ratga berish – sentrifugaga berish. Moy oqimining gidrosiklonda-
gi harakat shakliga qarab, siklonlar to‘g‘ri va teskari oquvchilarga
bo‘linadi. Teskari oquvchi gidrosiklonlar ko‘proq ishlatiladi, ular
ko‘proq gidravlik qarshilikka ega. Tozalanish darajasini oshirish
uchun moy oqimining gidrosiklonga kirishdagi tezligi oshiriladi
yoki bir necha gidrosiklonlar ketma-ket o‘rnatiladi.
197
Sentrifugalarda markazdan qochma kuch apparatning qo‘zg‘a-
luvchan qismi – rotorni aktiv elektrik, gidravlik va
mexanik hara-
katga keltirishi yoki tozalanayotgan moy oqimi energiyasidan foy-
dalanuvchi reaktiv kuch yordamida harakatga keltirishi mumkin.
Siklonlarda yuqori tozalanish darajasiga erishish mumkin. Ularda
yuqori gidravlik qarshilik ko‘rsatish natijasida doimiy o‘tkazish
qobiliyati ta’minlanadi, lekin ularning konstruksiyasi nisbatan
murakkab va ishlatish ancha qiyin.
Moylarni qattiq zarrachalardan tozalash uchun bir xil yoki har
xil elektromaydonli elektr tozalagichlar ishlatiladi. Bir jinsli may-
don ishlatilganida, moy har xil zaryadlangan elektrodlar oralig‘idan
o‘tkaziladi va elektrodlarda zarrachalar ushlanib qoladi. Bunda
zaryadlarning qayta zaryadlanish hollari sodir bo‘lishi, keyin esa
moy oqimi bilan qisman oqib ketish hollari bo‘ladi. Ko‘p jinsli elek-
trik maydondan foydalanishda zarrachalar oldindan ionlashtiriladi,
keyin qarama-qarshi zaryadlangan elektrodlarga ko‘chadi.
Moydagi suvni doimiy yoki o‘zgaruvchan elektr maydonida
biqutb koalessensiya yoki dielektroforez hodisasidan
foydalanib
ajratish mumkin. Birinchi holda suv tomchilaridan dipol moment-
lari hosil bo‘lib, ularni bir-biriga tortib birlashtiradi. O‘zaro torti-
shish kuchi maydon kuchlanishining oshishiga qarab ma’lum kritik
qiymatgacha oshib borib, keyin tomchilar parchalanadi. Dielek-
troforezda suvning tomchilari ko‘p jinsli elektr maydoni ta’sirida
elektrodlarning biriga qarab harakatlanadi, zaryadlanadi, keyin qa-
rama-qarshi zaryadlangan elektrodga tortiladi, tomchilarning elek-
trodlar orasida bir necha marta qo‘zg‘alishida ular bir-biri bilan
to‘qnashadi, qo‘shilishadi va tindirgichda cho‘kadi.
Ishlatilgan moy tarkibida ko‘p miqdordi ferromagnitli iflosla
nishlar bo‘ladi, ular qism va tarmoqlarning yeyilishi natijasida va
tashqaridan tushadi. Moyni aralashmalardan tozalash uchun mag-
nit maydonlaridan foydalanishga asoslangan
magnit tozalagichlar
ishlatiladi. Bu tozalagichlarda moylar ferromagnit, diamagnit va
paramagnit zarrachalaridan tozalanishi mumkin.
198
Ishlatilgan moylarni tozalashda, shuningdek, gidrodinamik va
mexanik usullar bilan kuzatiladigan yumshoq tebranishlar may-
doni ham qo‘llanilishi mumkin. Bunda qattiq zarrachalarning koa-
gulatsiyasi hosil bo‘lib, ularni cho‘ktirish yoki g‘ovak to‘siqlar
orqali tozalash usuli bilan osongina ajratib olish mumkin. Moylarni
tozalashda tozalash mayinligi dag‘al tozalash (70–100 mkm), o‘r-
tacha (20–60 mkm), mayin (1–20 mkm) va ultrafiltrlardan (0,1 mkm
dan kam) tozalovchi material sifatida foydalaniladi.
Moylardan organik iflosliklarni chiqarib tashlash uchun ul-
trafiltrlash va teskari osmos hodisasi
yoki membran jarayonlari
qo‘llaniladi. Membran jarayonlar yarimo‘tkazgich to‘siqlar yor-
damida bir xil moddalarning molekulalarini o‘tkazib, qolganla-
rini ushlab qolish xususiyatiga asoslangan. To‘siqlar sifatida po-
limer plyonkalar, g‘ovak shisha, zar qog‘oz va ion almashtiruvchi
moddalar ishlatiladi. Fizikaviy tozalash usullaridan tashqari fizik
kimyoviy usullari ham qo‘llanadi. Ishlatilgan moylarni adsorbsion
usulda tozalashda quyidagi sorbentlar ishlatiladi: tabiiy sorbent-
lar – oqlovchi loy,
oksidlar, tabiiy seolitlar; sun’iy sorbentlar – se-
ligakel, aluminiy oksidi, alumosilikatli birikmalar, sintetik seolitlar.
Ishlatilgan moylarni tozalash uchun katta g‘ovakli seligakel KSK
donachalari (diametri 3–7 mm li) va aluminiyning aktiv oksidi (di-
ametri 3–6 mm, 10–25 mm uzunlikdagi sterjenlar shaklida hamda
dona shaklida) ishlatiladi.
