238
– yetarli darajada mustahkamlikka egaligi (rezinalarning eng
yaxshi navlarining uzilishdagi mustahkamligi 40 MPa ga yetadi);
– gazni juda kam miqdorda o‘tkazishi va suvni butunlay o‘tkaz-
masligi;
– yuqori dielektrik xususiyatlari.
Yuqorida sanab o‘tilgan xususiyatlarga asoslangan holda rezina-
li materiallardan turli-tuman rezinotexnik buyumlar: shinalar, bikir
shlanglar, amortizatorlar,
tasmali uzatmalar, qistirmalar, salniklar,
muftalar, transport tasmalari ishlab chiqariladi. Kabel, o‘tkazgich,
elektromashinalar va jihozlar ishlab chiqarishda rezinalardan elek-
troizolatsiyasi sifatida foydalanilishini ta’kidlab o‘tish lozim.
10. 2. Kauchuk ishlab chiqarish
Ilgari kauchukli o‘simlik shirasidan olinadigan tabiiy kauchuk
(TK)dan foydalanilardi. Rezina ishlab chiqarish ko‘payishi bilan
kauchuk yetishmay qoldi. Hozirgi paytda rezinalarning anchagina
qismi neftni qayta ishlash mahsulotlari hisoblangan
turli sintetik
kauchuklar (SK) asosida tayyorlanadi. Ammo dastlabki paytda
sintetik kauchukdan olingan rezinalarning fizikmexanik xossala-
ri tabiiy kauchukdan tayyorlangan rezinanikiga qaraganda yomon
edi (mustahkamligi, nisbiy cho‘zilishi, yeyilishga va sovuqqa chi-
damliligi past edi). Lekin neft-kimyo sanoatining yutuqlari tabiiy
kauchukdan olingan rezinalardan ishlab chiqarish imkonini beradi.
Kauchuk yuqori molekular birikma bo‘lib, molekula mas-
sasi 100–500 mingga teng (raqam molekula vodorod atomidan
necha barobar og‘ir ekanligini ko‘rsatadi). Polimerning katta uzun
molekulasi yumaloqlanishga
harakat qiladi, lekin bunga moleku-
lalarning o‘zaro ta’sir kuchi qarshilik ko‘rsatadi. Shuning uchun
ham kauchuk juda elastik bo‘ladi.
Tabiiy kauchuk (TK) Braziliyada o‘sadigan geveya daraxtining
kauchuk tashuvchilari (shirasi)dan olinadi. Iqlim sharoitiga ko‘ra
mamlakatimizda geveya daraxtini o‘stirish mumkin emas, boshqa
tarkibdagi kauchuk tashuvchilari bo‘lgan o‘simliklar ishlab chiqa-
239
rish ahamiyatiga ega emas. Shuning uchun mamlakatimizda rezina
sanoatining xomashyosi sifatida sintetik kauchuklardan foydala-
niladi. SKning vatani sobiq Ittifoqdir. 1932- yilda dunyoda birin-
chi marta S. V. Lebedev uslubiga asosan
zavod sharoitida butadi-
yenli SK sintez qilingan. Bu kauchuk uchta harf bilan markalanadi
– СКБ. СКБ o‘zining sifati bo‘yicha tabiiy kauchukdan anchagi-
na yomon, shuning uchun uni boshqa SKlar siqib chiqarmoqda.
O‘tgan asrning 60- yillari boshlarida stereoregulatorli butadiyenli
kauchuk SKD ishlab chiqarildi. Bu kauchuklar elastikligi bo‘yicha
TKlardan qolishmaydi, yeyilishga va sovuq ta’siriga chidamliligiga
ko‘ra TKlardan yaxshiroq.
Stereoregulatorli SKlardan eng istiqbolligi izorenli kauchuk
СКИ (masalan, СКИ–3)dir. Uning formulasi, xossalari TKniki bi-
lan bir xil bo‘lganligi uchun o‘rnini uning to‘la bosa oladi.
Avtomobillarning rezinali detallarini tayyorlashda monomerlar-
ni polimerizatsiyalash mahsulotlaridan keng foydalaniladi.
Istiqbolli universal SKlarga butilkauchuk-izobutilenni-izopren
bilan sopolimeri kiradi. Bu material avtomobil kamerlarini ishlab
chiqarishdagi eng yaxshi materiallardandir (u yuqori gaz o‘tkaz-
maslik xususiyatiga ega).
Hozirda 200 turdan ortiq SKlar mavjud. Kauchuklarning asosiy
xususiyatlari va ishlatilish sohasi to‘g‘risida ma’lumotlar 10. 1- jad-
valda keltirilgan.
10. 1- jadval
