9
Yurak glikozidlarning farmakodinamikasi va ta’sir mexanizmi.
1.Yurak glikozidlarning asosiy farmakodinamik
xususiyatlaridan biri-bu
yurak mushaklarining qisqarish kuchini va qisqarish tezligini oshirishdan
iborat. Glikozidlarning bu xususiyati
musbat inotrop ta’siri deb ataladi.
Glikozidlarning yurak ishining yetishmasligi holatlarida keng ishlatilishi
ularning xuddi mana shu ta’siri tufaylidir. Dorining ta’siri natijasida
yurakning qisqarish kuchining oshishi tufayli, yurak bir marotaba
qisqarganda haydaladigan qonning miqdori va bir minut davomida
qisqarganda haydaladigan qonning miqdori oshadi. Sistola va diastola
so‘ngidagi
qonning hajmi kamayadi, diurez oshadi, shishlar, assit
kamayadi, vena tomirlarida bosim kamayadi, ko‘karish alomatlari va
xansirash, jigardagi shishlar kamayadi, bemorning umumiy ahvoli
yaxshilanadi. Sog‘lom yurakka glikozidlar bunday ta’sir
qilmaydi
(kompensator reaksiyalar tufayli). Eng katta ijobiy tomoni - boshqa
kardiotonik dori vositalaridan farqli o‘larok, yurak glikozidlari
miokardning kislorodga bo‘lgan talabini oshirmagan holda yurakning
qisqarish kuchini oshiradi.
Musbat inotrop ta’sirning asosiy mexanizmlari quyidagilardan iborat:
Yurak glikozidlari Na
+
/K
+
-ATF-azaning SH-guruhi bilan bog‘lanadi,
buning natijasida kardiomiotsitlarda Na
+
ionlarining konsentratsiyasi
oshadi. Xo‘jayraichi Na
+
konsenratsiyasining oshishi, kardiomiotsitlardan
Сa
2+
tashqariga chiqishini
pasayishiga olib keladi, membrananing
depolyarizatsiya (qo‘zg‘alish) davrida glikozidlar kalsiy ionlarini hujayra
ichiga kirishini tezlashtiradi. Bundan tashqari sarkoplazmatik ATF-aza
fermentini faolligi oshishi natijasida sarkoplazmatik retikulum,
mitoxondriy va sarkolemma bilan bog‘langan kalsiy ajrab, hujayra ichiga
kirishi osonlashadi. Xullas glikozidlarning qayd qilingan ta’sirlari hujayra
ichida kal’siyning miqdorini oshirishga qaratilgan va bu ta’sirlarni
oshirishda Na
+-
K
+-
ATFaza fermentining ingibirlanishi muhim rol
o‘ynaydi. Hujayra ichida yig‘ilgan kal’siy ionlari
aktinni miozin bilan
birikishini osonlashtiradi va tezlashtiradi. Bundan tashqari kal’siy ionlari
aktin bilan miozinni birikishini energiya bilan ta’minlovchi miozin-
ATFaza fermentini faolligini oshiradi. Xuddi mana shuning uchun
kal’siyning o‘zi ham inotrop ta’sirga ega bo‘lib, yurak glikozidlariga
sinergistdir. Plazmada kalsiyning miqdori yetarli bo‘lishi yuqorida
ko‘rsatilgan mexanizmlarni kechuvi uchun bemalol yetib ortadi. Shuning
uchun yurak glikozidlari bilan davolash davrida kalsiyni qo‘shimcha
bemorga yuborish bu juda xavflidir. Chunki kal’siyning miqdori hujayra
tashqarisida oshib ketishi uning hujayra ichidan qayta chiqishiga to‘sqinlik
10
qiladi, natijada yurak sistola paytida to‘xtaydi va diastola yuz bermaydi.
Yurak glikozidlarining bu farmakodinamik effekti, ya’ni yurakning kuchli
qisqarishi mitral stenozda qo‘llanilishini chegaralaydi.
2. Yurak glikozidlari yurakning qisqarish sonini kamaytiradi. Bu
glikozidlarning
manfiy xronotrop ta’siri deb ataladi. Glikozidlarning bu
ta’siri sinus tugunchasining avtomatizmini bevosita va reflektor yo‘l bilan
kamaytirishga asoslangan. Reflektor yo‘l bilan kamayishi asosan adashgan
nervning tonusi oshishi tufayli yuz beradi. Yurak kuchli qisqarganda ko‘p
hajmdagi qon periferiyaga haydaladi. Natijada
tomirlarning devori
taranglashadi, aorta do‘ngligidagi va karotid sinusdagi baroretseptorlar
qo‘zg‘aladi. Bu esa adashgan nerv tonusini oshishiga olib keladi. O‘ng
bo‘lmacha va kovak vena quyilish joyida bosimning tushishi (miokard
chap qorinchasi qisqarishining kuchayishi tufayli, uning to‘laroq
bo‘shalishi, o‘pka arteriyasida bosimning kamayishi va o‘ng yurakning
gemodinamik zo‘riqishini kamayishiga olib keladi)
Beynbridj refleksini
yuzaga kelmasligiga olib keladi. (
Beynbridj refleksi bu markaziy venoz
bosimning oshishi tufayli yurak qisqarish kuchi va sonining ortishidir.)
Yurak zarb xajmining ortishiga javoban simpatoadrenal tizimning reflektor
ravishda faollashuvi yo‘qoladi va to‘qimalarda gipoksiya kamaygani
uchun bilvosita ularning trofikasi xam yaxshilanadi Glikozidlarning
manfiy xronotrop ta’siri ba’zi holatlarda maqsadga muvofiqdir. Masalan,
yurak ishining yetishmasligi uning
xilpiroq taxiaritmiyasi bilan,
taxikardiya bilan kechayotgan bo‘lsa, glikozidlarni qo‘llash-yurak
qisqarish sonining kamayishiga, diastolaning to‘liq yuz berishiga,
miokarddagi elektrolitlar va energiya almashinuvining yaxshilanishiga olib
keladi.
Bradikardiya
holatlarida
esa,
aorta
qopqog‘ining
yetishmovchiligida (ortiqcha hajm tufayli yurak mushaklarini zo‘riqishini)
glikozidlarning manfiy xronotrop ta’siri ularni qo‘llashni cheklaydi.
3. Yurak glikozidlari yurak mushaklardagi o‘tkazuvchanlikni
kamaytiradi. Bu ularning
manfiy dromotrop ta’siri deb ataladi.
Dromotrop ta’sirning yuz berishi, atrioventrikulyar va bo‘lmacha-qorincha
tugunchalarida refrakter davrining uzayishi tufayli bo‘ladi. Mana shu
ta’siri tufayli, glikozidlar, supraventrikulyar paroksizmal taxikardiyalarni
davolashda ishlatiladi.
Lekin ba’zi klinik holatlarda glikozidlarning bu ta’siri
ishlatishga qarshi
ko‘rsatmalardan biri bo‘lishi mumkin. Bo‘lar ikkinchi darajali
atrioventrikulyar
blokadalar,
Volf-Parkinson-Uayt
sindromidir.
Bo‘lmacha-qorincha
o‘tkazuvchanligi susaygan bemorlarda yurak
glikozidlari o‘tkazuvchanlikni yanada susaytirib, AV blokadalarga olib
11
kelishi va Morgani-Adams-Stoks xurujlari kelib chiqishiga sabab bo‘lishi
mumkin. Volf-Parkinson-Uayt sindromli bemorlarda yurak glikozidlari
AV o‘tkazuvchanlikni susaytirib, impulslarni AV tugunchani chetlab
o‘tishiga va buning natijasida paroksizmal taxikardiyalar
kelib chiqishiga
sabab bo‘ladi.
Glikozidlarning yuqorida qayd etilgan farmakodinamik ta’sirlari EKGda
quyidagi o‘zgarishlarni chaqirishi mumkin: QT masofasining qisqarishi
(sistolaning qisqarishi), RQ masofasining uzayishi (atrioventrikulyar
o‘tkazuvchanlikni qisman sekinlashishi), T tishchasining amplitudasini
kamayishi, ŚT masofasining izoelektrik chiziqdan pastga «tog‘arasimon»
formada siljishi
.
4. Yurak glikozidlari miokardning qo‘zg‘aluvchanligini va impulslarni
o‘tkazuvchan sistemasining avtomatizmini oshiradi. Bu ularning
musbat
