99
F
P
A) 1.
B) 2.
C) 3.
D) 4.
14. Bir jinsli materialdan qirqib olingan jism rasmlarda ko‘rsatil
ganidek
osib qo‘yildi. Ulardan qaysi biri shu holatda qoladi?
A)
B)
C)
D)
15. Bukilmaydigan metalldan tay yor langan bir jinsli sterjen rasmda ko‘rsa-
tilgan shaklda. Uning massa markazi qaysi joyi da bo‘lishi mum kin?
L
K
M
A)
K
nuqtada.
B)
L
nuqtada.
C)
M
nuqtada.
D)
K–L
orasida.
YAKUNIY SUHBAT
Bunda Siz III bobda o‘rganilgan asosiy fizik tushunchalar, qoidalar
va qonunlarning qisqacha mazmuni bilan tanishasiz.
Massa
markazi Jismning barcha massasi to‘plangandek bo‘lgan
va shu
nuqtadan osib qo‘yilganda farqsiz muvozanatda qoladigan
nuqta. Bir jinsli jismlarning (m. shar, sfera, doira va h.k.)
massa markazlari ularning geometrik markazlari bilan
ustma-ust tushadi.
Muvozanat
turlari
Jismni muvozanat holatidan chetga chiqarilganda: a) uni
dastlabki vaziyatiga qaytaruvchi kuch hosil bo‘ladigan
muvozanat
turg‘un muvozanat
; b) yanada uzoqlashtiradigan
kuch hosil bo‘ladigan muvozanatga
turg‘unmas muvozanat
;
d) hech qanday kuch hosil bo‘lmasa
farqsiz muvozanat
deyiladi.
100
Kuch momenti
M
=
F
·
l
formula bilan aniqlanuvchi fizik kattalik.
F
– kuch;
l
–
kuch yelkasi bo‘lib, aylanish o‘qidan kuch qo‘yilgan
nuqtagacha bo‘lgan eng qisqa masofa.
Oddiy mexa-
nizmlar (blok,
qiya tekislik,
vint, pona,
chig‘iriq)
Kuch yo‘nalishini o‘zgartirish, kuchdan yutish uchun
foydalanila digan mexanik mexanizmlar.
Blok
– qirrasi ariqchali g‘ildi rak bo‘lib, undan ip o‘tka-
zilgan.
Ko‘char
va
ko‘chmas
holatda
ishlaydi. Ko‘chmas blok faqat kuch
yo‘nalishini o‘zgartirib beradi.
Ko‘char blok kuchdan 2
marta
yutuq beradi. Ko‘char va ko‘ch-
mas bloklar
dan tashkil topgan
tizimga
polispast
deyiladi. Qiya
tekislikda yuk
ni ko‘ta
rishda ta’-
sir etuvchi
F
kuch
F
=
mg
bilan
aniqlanadi.
Vintlar ham kuchdan
yutuq berganligidan «domkrat» sifa
tida ishlatiladi. Pona
uch burchak shaklida bo‘lib, katta ko‘n
dalang kesim yuzali
qis mi ga
F
kuch ta’sir ettirilganda, un
dan
F
1
kuchlarni
olish mumkin. Chi
g‘i riqda kuchdan yutuq olish
marta
bo‘ladi.
R
– chig‘iriq
baraba nini aylan
tiruvchi dastak tirsa-
gining uzunligi;
r
– arqon o‘raluv chi ba
raban radiusi. Bir
nechta chig‘iriqdan iborat tizim
lebyodka
deyiladi.
Richag
Qo‘zg‘almas tayanch atrofida aylana oladigan qattiq jism.
Richagning muvozanat sharti
F
1
·
l
1
=
F
2
·
l
2
Arxi
med tomoni-
dan to
pil gan. Richagdan og‘ir
yuklar ni ko‘tarishda kuchdan
yutish uchun foy da laniladi.
Mexanika ning
oltin qoidasi
Har qanday mexanik mexanizm kuchdan necha marta
yutuq bersa, yo‘ldan shuncha marta yutqazadi. Hech
qanday mexanizm ishdan yutuq bermaydi.
Mexa
nizm lar-
ning foydali
ish koeffitsi-
yenti
Foydali ish (
A
f
) ning umumiy ish (
A
u
)ga nisbati bilan
o‘lchanadigan kattalik mexanizmning foydali ish
koeffitsiyenti (FIK) deyiladi.
·
100%. Har qanday
mexanizmning FIK 100% dan kichik.
