36
4-Mavzu: Imitasion modellashtirish. Ommaviy xizmat ko’rsatish
tizimlari va ularni modellashtirish.
Reja:
1. Imitatsion modellashtirishning qo‘lanilish doirasi va maqsadi.
2. Tasodifiy miqdorlarning ko‘llanilishi.
3. Monte –Karlo usuli.
4. Imitatsion modellarni qurish va ulardan foydalanish.
Tayanch iboralar:
imitatsion modellashtirishning maksadi, imitatsion
modellashtirishning kullanish soxasi, massaviy xizmat kursatish tizimi, nazariy
masalalar, tashkiliy boshkarish masalalari, statistik eksperiment, Monte-Karlo
usuli, tanlanma, inversiya usuli
1. Imitatsion modellashtirishning qo‘lanilish doirasi va maqsadi.
Imitatsion modellashtirishning maqsadi tekshirilayotgan sistemaning
elementlari orasidagi muhim o‘zaro bog‘lanishlarni tekshirish
natijalari asosida
uni qayta shakllantirishdan iborat. Imitatsion modellarning tadqiqoti natijalari,
odatda,
imitatsiya
qilinayotgan
sistemaning
operatsion
(funksional)
xarakteristkalari qiymatlarining baholanishini anglatadi. Masalan, xar qanday
ommaviy xizmat ko‘rsatish sistemasi faoliyatini imitatsion modellashtirishda
mijozga xizmat ko‘rsatishning o‘rtacha davomiyligi, navbatning o‘rtacha
uzunligi, xizmat ko‘rsatuvchi sistemaning bo‘sh turish
vaqti va shu kabi muhim
ko‘rsatkichlar amaliy qiziqish uyg‘otadi.
37
Imitatsion modellashtirishga xuddi statistik tajriba sifatida qarash kerak
bo‘ladi. Ananaviy matematik modellardan farqli ravishda, imitatsion modellar
shunday kuzatishlardan iboratki, bunda tajribadan kelib chiqadigan xatolar albatta
mavjud bo‘ladi.
Imitatsion modellashtirish, tajriba sifatida oddiy
laboratoriya tajribasidan
shunisi bilan farqlanadiki, uni to‘lik EHMda amalga oshirish mumkin. SHuni
takidlab o‘tish kerakki, murakkab sistemalarni chuqurroq o‘rganishda imitatsion
modellashtirish(“klassik” ma’nodagi matematik modellashtirishdan farqli holda)
ko‘proq imkoniyatga ega. Biroq bu modellarni yaratish ko‘p vaqt va resurslarni
talab qiladi. Ayniqsa bu modellashtirilayotgan sistemani optimallashtirish
masalalarida namoyon bo‘ladi.
Imitatsion modellashtirishdan ikki xil
turdagi masalalarni echishda
foydalaniladi.
1. matematika, fizika, ximiya kabi fanlar soxalaridagi nazariy masalalarda,
shu jumladan, quyidagilarda:
a) jismlarning xajmini xisoblashda;
b) teskari matritsani hisoblashda;
v) differensial
tenglamalarni echishda;
g) chiziqli tenglamalar sistemalarini echishda;
d) zarralar harakati traektoriyalarini hosil qilishda.
2. Inson amaliy faoliyatida vujudga keladigan tashkiliy boshqaruv
masalalarida, jumladan:
a) ishlab chiqarish– texnologik jarayonlarning imitatsion modellashtirish
masalalari(masalan, zahiralarni boshqarish sohasida,
ommaviy xizmat
ko‘rsatish sistemasini loyihalashda va shu kabilar);
b)
iqtisodiy
xarakterdagi
sistemalarni
imitatsion
modellashtirish
masalalari(rejalashtirish jarayonida, iqtisodiy prognoz);
v) sotsial va sotsial–psixologik masalalar(masalan, aholining migratsiyasi
masalasi, guruhlardagi o‘zgarishlar muammolari);
g) biomedik tizimlarni imitatsion modellashtirish masalalari(masalan, qon
aylanishi tizimi, miya faoliyati).
YUqorida sanab o‘tilgan masalalarni echishda zamonaviy imitatsion
modellashtirish asosi bo‘lgan bir usuldan fotsdalanish mumkin. Bu Monte –
Karlo usulidir.
Uning asosiy g‘oyasi izlanayotgan baholarni olishda tanlanmalardan
foydalanishdan iborat. Tanlanmalarni olish
jarayoni shuni talab qiladiki, bunda
echilayotgan masala shu tanlanmalarni amalga oshirishga imkon beruvchi
ehtimollar taqsimoti asosida ifodalanishi lozim.
38
Imitatsion modellashtirish, Monte-Karlo usuli kabi, sistema ishi natijalarini
baholash tanlanmalaridan foydalanishga asoslangan. Monte-Karlo usuli bilan
bog‘liq holda paydo bo‘lgan ko‘pgina g‘oyalar imitatsion modellashtirishda
bevosita qo‘llaniladi.
Murakkab sistemalarni imitatsion modellashtirish yutuqlari keyingi yillarda
hisoblash mashinalarini takomillashtirish sohasidagi
erishilgan yutuqlar bilan
bevosita bog‘liq. Zamonaviy tez ishlovchi EHM(kompyuter)larsiz omilkorona
imitatsion yondoshuvni tasavvur qilish qiyin. SHuni ta’kidlash lozimki, imitatsion
modellashtirishdagi hisoblash qiyin bo‘lmasada, ularni bajarish ko‘p vaqt talab
qiladi.
Download
