1.8. Tabiiy gazni qatlam va yer usti sharoitlaridagi tarkibi
hamda flzik xossalari
Tabii) gaz konlari qatlam mahsulotining tarkibiga bog'liq holda
shartli gaz va gazkondensat konlariga bo'linadi.
Gaz konlarining mahsulotlarini magistral gaz uzatmalariga berish-
dan oldin ular qo'shimcha ravishda qayta ishlanadi. Bunday holatda
gazning tarkibidan namlik, talab qilinganda - nordon komponentlar
■ajratib olinadi.
• . Gazkondensat konlarining mahsulotlari qayta ishlashga beriladi va
uning tarkibidan pentan va undan yuqori uglevodorodlar ajratib olinadi.
Bu mahsulotni qayta ishlash sxemasiga hamda konni ishlatishning
texnik-iqtisodiy ko'rsatgichlariga ta ’sir qiladi.
Tabiiy gazning asosiy komponenti - 98%i metandan iboratdir.
Tabiiy gazning katta miqdordagi tarkibini etan, propan, butan. pentan va
o g 'ir uglevodorodlar tashkil qiladi. Gazning tarkibida hamma vaqt suv
bug'lari, azot, oltingugurt, uglerod ikki oksidi va geliy komponentlari
bo'ladi.
Tabiiy gaz va kondensatning tarkibida oltingugurt bilan bir qatorda
oltingugurt birikmalari ham uchrayda hamda ular faol va passiv
guruhlarga bo'linadi.
20
»
Faol birikmalarga suvchil oltingugurt, elementar oltingugurt,
oltingugurt angidridi, merkaptinlar kiradi. Passiv birikmalarga-sulfidlar,
disulfidlar, tiofen va tiofanlar kiradi. Oltingugurt birikmalaridan eng
faoli oltingugurt bo'lib, metallarda korroziya sulfidlarini hosil qiladi.
Gazning tarkibida namlik mavjud bo'lganda oltingugurtni korroziyali
ta’sir qilishini va boshqa nordon komponentlami kuchaytiradi.
Gazning xossasi - tarkibiga kiruvchi ayrim komponentlami
xossalari orqali aniqlanadi.
Metan oddiy sharoitda haqiqiy gaz holida bo'ladi. Propan va butan
oddiy sharoitda gaz holida bo'ladi, uning kritik parametrlari juda
yuqoridir.
Uglevodorodlar izopentandan va undan yuqori bo'lganda normal
sharoitda (0,1 MPa bosimda va 0 °C haroratda) suyuqlik holatida
bo'ladi. Gazning tarkibida namlik tomchi ko'rinishida bo'ladi. Yengil
voki o g 'ir uglevodorod komponentlaming mavjudligiga bog'liq holda
gazlar ikki guruhga ajratiladi: quruq va yog'li.
Quruq gazning tarkibida og 'ir uglevodorodlar juda kam miqdorda
yoki umuman bo'lmaydi, shu bilan birga yog'li gazning tarkibida ular
katta qiymatga ega bo'ladi, ya’ni undan suyultirilgan gazlami yoki
kondensatni (gazli benzinni) olish mumkin. Amaliyotda gazning lm 3
tarkibida 60 grammdan kam gaz benzini bo'lsa - quruq gaz, 60-70
grammdan ko‘p b o 'lg a n d a -y o g 'li gazdeyiladi.
Uglevodorod gazining tarkibida suvning mavjudligi uni qatlam
bilan tutashuvda ekanligini ko'rsatadi. Qazib olinadigan gazning
tarkibidagi suvning miqdori bosimga, haroratga hamda gazning tarkibiga
va suvning minerallashuviga bog'liq ekanligini ko'rsatadi.
Gaz muvozanatlilik va nisbiy namlik sig'im iga ega ekanligi
bo'vicha ajratiladi. Gazning maksimal miqdori gazning aniq tarkibida
g'ovakli fazasida joylashadi va shudring nuqtasini tavsiflovchi
muvozanatli namlik sig'imiga mos keladi.
Nisbiy namlik sig'imi deb, birlik gazning hajmidagi haqiqiy
tarkibdagi suv bug'larining miqdorini xuddi shunday sharoitdagi
gazning namlik sig'imining muvozanatdagi qiymatini nisbatiga aytiladi.
Gazdagi suvning miqdorini aniq topish gazni tashishga tayyorlash
qurilmasini texnik-iqtisodiy ko'rsatgichlarini aniqlashda ilmiy-amaliy
ahamiyatga egadir. Bundan tashqari, tashiladigan gazning tarkibida bug'
fazasidagi suvning mavjudligi gaz tashish tizimining normal ishlatish
sharoiti uchun muhim hisoblanadi.
21
Neft va gazni yigMsh hamda ishlash tizimining texnologik
sxemalarida quyidagi jarayonlar amalga oshiriladi:
- gazni va neftni tayyor uglevodorodlami xalq xo'jaligida
foydalanish uchun saqlash;
- neft va gazni m e’yordagi tovar xomashyosigacha olib borish;
- neft va gazni ishlashdan olingandan keyin turlari bo‘yicha xom-
ashyolarga va mahsulotlarga ajratishni hisobga olish.
- har bir quduqni mahsulot beruvchanligining nazoratini ta'minlash.
Bir konrting o'zida bir xil darajada buni amalga oshirishda texnik -
iqtisodiy ko'rsatgichlari yuqori boMgan neft va gazni texnologik
sxemasiga yoki yigMsh tizimiga hamda ishlov berishning ko‘rsat-
gichlariga e ’tibor beriladi. Asosiy texnik ko‘rsatgichlarga quyidagilar
kiradi: neft va gazni yigMsh hamda ishlov berishning texnik-iqtisodiy
ko'rsatgichlariga; tizimni avtomatlashtirish darajasiga;
metallning
solishtirma sarfiga; xizmat ko'rsatuvchi xodimlarning soniga, elektr
energiyasini solishtirma sarfiga va boshqalarga.
Konlarda neftni yigMsh umumiy oMchagichlar, nasos, quvurlar va
neft yig‘uv punktlarining tizimlari bo'yicha amalga oshiriladi. Yuqorida
keltirilgan elementlaming hammasini o'm atishni zaruriy tomonlari talab
qilinmaydi, chunki ulam ing soni kam ham boMishi mumkin. Masalan,
nasos, xomashyo rezervuarlari va oMchagichlar individual yoki guruhli
qurilmalaming elementlari hisoblanadi hamda quduqning mahsulligi
gazlari ajratilganda amalga oshiriladi.
Tizim individual qurilmalardan iborat boMsa - neftni yigMsh
tizimining individual qurilmalari deyiladi, agarda tizimda guruhli
qurilmalar mavjud boMganda-neft yigMshning guruhli qurilmalari
deyiladi. Agarda neft bilan birgalikda bir quvur orqali gaz yigMlsa, neft
va gazning umumlashgan tizimi yoki bir quvurli deyiladi. Uni tizimdan
farqi neft bir quvur orqali, gaz esa boshqa quvur orqali yigMladi. Neftni
qayta ishlash talabidan kelib chiqib, neftni yigMsh tizimlarining har bir
turi uchun alohida o'rnatiladi, har xil tarkibdagi neftlami bir-biri bilan
aralashuviga yoM qo'yilm aydi. Konlarda ba'zida suvlanmagan neft
alohida tizim orqali yigMladi va toza neft deyiladi hamda suvsizlantirish
va tuzsizlantirish jarayonlari amalga oshirilmasdan to‘g ‘ridan-to‘g ‘ri
magistral uzatmalarga beriladi.
Quvurlami neft bilan toMib oqishiga bogMiq holda bosimsiz va
bosimi i turlarga ajratiladi.
Neftni bosimsiz tizimda harakatlanishi tizimning boshlanishi va
tugallanishining otmetkalari farqiga bogMiq holda gravitatsion kuch
24
ta’sirida oqim harakati paydo bo'ladi. Agar quvurdagi neftning
yuqorisida erkin yuza paydo bo'lsa, oqim to ‘liq bo'lmagan yuza orqali
harakatlanadi va bosimsiz deyiladi. Agarda erkin yuza bo'lmasa. bosimli
oqim deyiladi. Ko'pincha bosimsiz oqim mavjud bo'lib, bir uchastkada
erkin oqim ikkinchi uchastkada esa bosimli oqimlar uchraydi. Neftning
bosimsiz oqimi yig'ish tizimining geometrik balandliklarining farqi
hisobiga paydo bo'ladi va yig'ishda nasoslardan foydalanilmaydi.
Neftni yig'ishning bosimli tizimida neft bosim ta’sirida harakatlanadi
hamda haydashda markazdan qochma yoki porshenli nasoslar qo'llaniladi.
Bosimli tizimlarda neftni harakatlanishida quduqning favvora
archasi yoki gaz ajratgichlardagi hosil bo'ladigan qatlam energiyasi ham
hisobga olinadi.
Eski konlarda ikki quvurli germetik bo'lmagan bosimsiz yig'ish
tizimlar keng qo'llaniladi. O 'zi oqar tizimning xarakterli xususiyati
shundan iboratki, suyuqlik o'lchov qurilmalaridan keyin quvur
uzatmaning boshi va oxiridagi geodezik otmetkalaming farqi hisobiga
harakatlanadi va oraliq rezervuarlariga yo'naltiriladi hamda neftni katta
bug'lanishga (3%dan 5%gacha) olib keladi. Neftning tarkibidagi yengil
uglevodorod fraksiyalarining yo'qotilishini bartaraf etish uchun hamma
yangi konlar quduq mahsulotlarini yig'ish, tayyorlash va tashishda
germetik tizimi bilan jihozlanadi (2.1-rasm).
| 