haqidagina ma’lumot berib qolmasdan, balki shu mazmundagi
adabiyotiarning o‘qilishiga erishishdan iborat. Shuning uchun
plakatlar aniq va yorqin bo‘lishi zarur. Ko‘rgazmada 6—8 ta kitob
taig‘ib etiladigan bo‘lsa, ko‘plik qiladi. Shuning uchun plakat mavzusi
aniq va tor bo‘ladi. Plakat uchun katta, umumiy mavzular olinishi
maqsadga muvofiq emas. Agar plakat bir shoir yoki yozuvchining
hayoti va ijodiga bag‘ishlangan bo‘lsa, bunda ijodkor faoliyatining
bir qirrasi olingani m a’qul. Masalan, «Abdulla Qahhor — mohir
hikoyanavis», «Ogahiy lirikasi» va h.k.
Plakatda obrazlilik va emotsional holat muhim o‘rin tutadi,
ranglar vositasida kitob targ‘ib qilinadi.
Bu birinchi galda kitob-
xorming ko‘rish organlariga ta’sir qiladi. Shuning uchun plakatni
shunchaki tayyorlash kerak emas, balki unda o‘ylab, mohirlik va
san’atkorona hozirlik ko‘rish talab etiladi.
Plakatni tayyorlayotgan shaxs, awalo, kitobxon e’tiborini jalb
etish vazifasini bajarsa, ikkinchidan, unda targ‘ib qilinayotgan
kitobni olib o‘qishga ishonch hosil qilishi kerak. Plakat mavzusini
tanlashdan to uni shakllantirishgacha bo‘lgan
jarayon shunga
qaratilishi lozim.
Plakatni tayyorlash mavzuni tanlash bilan boshlanadi. Mavzuni
tanlashda shu kunning muhim voqealari, kitobxonlar qiziqishi,
o‘qish maqsadi hisobga olinadi. So‘ngra mavzuni yoritib beruvchi
materiallar tanlanadi. Bularga kitob muqovasining ko‘rinishi,
rasmlar, matnlar, annotatsiya yoki referat matni, chizmalar,
jadvallar, bo‘yoq yoki boshqa tasvir vositalari tanlanadi. Har bir
tanlangan material mavzuni ochib berishga xizmat qilishi kerak.
Ayrim asarlarga ishlangan illustrativ
materiallardan foydalanish
ham uning mazmunini ochib berishga yordam beradi.
Plakatda mazmunni yoritib berishda asosiy rang — fon muhim
o‘rin tutadi. Fon asar mazmunining mohiyatiga, g‘oyasiga mos
bo‘lishi zarur. Qolgan qo‘shimcha ranglar peyzajlami ochib berishga
xizmat qiladi. Yashil rang tabiat, «Navro‘z» bayrami, yoshlik,
bahor mavzusidagi plakatlarda, ko‘k yoki havo ranglar koinot,
yeming sun’iy yo‘ldoshlari haqidagi plakatlarda, sariq, jigarranglar
esa
paxtachilik, bog'dorchilik, chorvachilik, tuproqshunoslik
masalalariga oid plakatlarda ko‘proq qo'lianiladi. Har bir rang
9
-
403
129
www.ziyouz.com kutubxonasi
mavzuni yoritib berishga xizmat qiladi, kitobxonda estetik didni,
ranglargato‘g‘ri munosabatni shakllantirishda yordam beradi.
Plakatda adabiyotlarni aks ettirish turli xil usulda olib boriladi.
Kitob muqovasini berishdagi
bitta kamchilik shundaki, targ‘ib
etilishi mumkin bo‘lgan hamma kitob muqovasining ko‘rinishi
sig‘maydi, shuning uchun ko‘proq muqovaning ko‘rinishi kich-
raytirib beriladi. Adabiyotlar ro‘yxatihi alohida varaqlarda, xat
jildlarda, kartochkalarda berish mumkin. Bu mavzu bo‘yicha bir
qancha adabiyotlarni ko‘rsatish imkonini beradi. R o‘yxatlarda,
albatta, bibliografik tavsif qoidalariga amal qilish zarur. Adabiyot-
larni joylashtirish aniq bir tamoyil asosida amalga oshiriladi.
Plakatda beriladigan matnlar juda m uhim ahamiyatga ega.
Plakat sarlavhasi mavzu mazmunini yoritib berish darajasida
qisqa, aniq bo‘lishi kerak. Ba’zan plakatning mavzu matni
yarmidan ko‘prog‘ini egallaydi. Bu noto‘g‘ri. Kitobxonga aniq,
qisqa, kitobning xususiyatini ochib beruvchi, u yoki bu hodisaning
mohiyatini yoritib beruvchi matnlar m a’qul b o ‘ladi.
Plakat
mavzuning asosiy mazmunini, ma’nosini yetkazib berishi kerak.
Har bir matn boiagi, har bir fikrda ortiqcha so‘zlar yoki kamchilik,
lmloviy xato bo‘lishi mumkin emas. Rasmlarga, suratlarga, boshqa
illustrativ materiallarga izohlar ham aniq va qisqa bo‘lishi talab
etiladi. Agar illustrativ materiallar mazmunan yetarli bo‘lsa, unga
izoh berilishi shart emas. Sarlavhaning ko‘rinishi, yozilishi ham
muhim ahamiyatga ega. Sarlavha 3 ,6 - 7 sm kattalikda bo'lib,
harflar aniq, sodda, mavzuning mazmuniga mos holda tanlanishi
zarur.
Ijtimoiy-siyosiy, jiddiy mavzudagi sarlavhalar sodda va oddiy
bosma shriftda, Sharq va Afrika mamlakatlariga, mumtoz ada-
biyotimizga oid mavzularning sarlavhalari arab harflari ko‘rini-
shida beriladi. Sarlavha ko‘rinishi va boshqa matnlar ham juda
mayda bo lmasdan, kitobxon o‘qishi uchun
qulay va tushunarli
bo lib, kitobxonni plakat yonida uzoq tutib qolmasligi, uni zerik-
tirib qolmasligi talab etiladi.
Plakat ко rgazmaga ko‘ra, jonli so‘z yordamida tushunti-
nshga muhtoj. Plakatning joyi ham muhim. U ko‘zga ko‘rinarli,
yorug , kitobxon foydalanishi uchun qulay joyga osilishi lozim.
130
www.ziyouz.com kutubxonasi
Plakatlardan kitobxonlar konferensiyasi, bibliografik sharhlar,
ovozli o‘qishlar va uchrashuvlar, davra suhbatlarini tayyorlash va
o‘tkazish jarayonida foydalanilsa, o ‘sha tadbirning ta’sirini, sa-
marasini oshirishda yordam beradi.
