2-§. O’rta guruh.
4 yoshli bolalarni o’qitishning asosiy vazifasi ularni to’g’ri usullardan
foydalanib, 5 ichida buyumlarni, tovushlarni, harakatlarini sanashga o’rgatishdir.
Dastlabki mashg’ulotlarda tarbiyachi sanash namunasinli ko’rsatib o’zi sanaydi,
bolalar esa u sanagan buyumlarning umumiy miqdorigina aytadilar, yani sanoq
jarayonini tarbiyachi o’z zimmasiga oladi, sanoq natijasini bolalar aytishadi.
Sanoqqa o’rgatish bir-birining ostiga parallel joylashgan 2 qator buyumlar
guruhini taqqoslash asosida tuziladi. Taqqoslanuvchi guruhlar yonma-yon turgan
sonlarlarni ifodalashi kerak: 1 va 2, 2 va va 3,3 a 4,4 va 5. Bu natural qatorning
har bir keyin (oldin) keladigan sonining hosil bo’lish prinsipini o’zlashtirish uchun
ko’rsatmali asos hosil, bolaning bir to’plam bir son bilan , ikkinchi to’plam
boshqa son bilan atalishini tushunishga yordam beradi .
Masalan: tarbiyachi sanoq zinasi ( narvoni ) ning pastki zonasiga 2ta buyum (
2ta archa) qo’yadi , ularni qayta sanaydi ,bunda bolalar e’tiborini natijaviy songa
qaratadi . Shundan keyin ustki pog’onaga archalar ustiga aniq mos keltirib boshqa
buyumlarni (2ta olmaxonni )qo’yadi . Ularni sanaydi, bolalarga miqdoriy
munosabatni (2ta olmaxon va 2ta archa , archalar va olmaxonlar miqdori tengdan )
namoyish qiladi . Shundan keyin tarbiyachi ustki pog’onaga yana bitta olmaxon
qo’yadi va darhol miqdoriy munosabatlarni aniqlaydi: “ Olmaxonlar ko’paydimi
yoki kamaydimi? “ –“Ko’paydi”.Bolalar “ko’pni “ juda yaxshi kuradilar . “Bitta
olmaxonning jufti yo’q , u archasiz olmaxonlar ko’p , arxhalar esa kam .
Archalar 2ta , olmaxonlar nechta? Sanab chiqish kerak “. Tarbiyachi sanaydi ;
“Bir , ikki, … “ . Shundan keyin yangi so’z – uch sonini aytadi . (Hammasi bo’lib ,
3ta olmaxon “ Tarbiyachi qo’lini aylantirib ishora qiladi, bu ishora –uch soni sanab
chiqilgan uchala olmaxonning hammasiga tegishli ekanini bildiradi, shundan
keyin xulosa chiqaradi : “Jami olmaxonlar uchta “. Bolalardan olmaxonlar
qanchaligini takrorlashni suraydi , darhol ularning e’tiborlarini sonlardan qaysilari
katta , qaysilari kichik ekaniga qaratadi: “Uch ikkidan katta , ikki uchdan kichik .
Uch katta , ikki esa kichik “. Bolalar bunga ko’rsatmali ishonch hosil qiladilar.
Ular, agar guruhlaridagi buyumlar tengdan (baravardan ) bo’lsa, ularning miqdori
bir xil sonning o’zi bilan belgilanishi ko’radilar (2ta olmaxon va 2ta archa ), agar ,
1ta buyumolinsa (qo’shilsa) , buyumlar kam (ko’p) qolishini va guruh yangi son –
uch bilan belgilanishini ko’radilar . Bolalar har bir son buyumlarning ma’lum
miqdorini belgilashini tushuna boshlaydilar.
Bola katta sonni qanday hosil qilish (1dan 2,2dan 3 va h.k.) mumkinliginigina
emas , balki 1ni ayirish bilan katta sondan kichik sonni hosil qilish (2dan 1,3dan
2,4dan 3) ni ham ko’rishlari muhimdir.
Shu sababli har bir yangi sonning hosil bo’lishida tarbiyachi tengsizliklardan
tengliklar hosil qilishning 2ta usulini ko’rsatishi kerak. Chunonchi ,olmaxonlar
bilan archalar misolida u 1ta archa qo’shadi ba buyumlar tengdan -3 va 3dan
(3tadan) bo’ladi . Shundan keyin tarbiyachi oldindagi kartinani tiklaydi (3ta olmaxon
va 2ta archa) v a tengsizliklar tengliklar hosil qilishning boshqa usulini ko’rsatadi:
1ta olmaxonni olib qo’yadi va buyumlar yana tengdan bo’ladi : 2 va 2 (2tadan).
Yangi sonning hosil bo’lishini har xil buyumlarning 3-4 guruhini taqqoslab
ko’rsatish kerak. Masaln, tarbiyachi archalarni oladi va ularning o’rniga oldin 2ta ,
keyin 3ta quyonchani qo’yadi (tavsiflangan usulda harakat qilib ), quyonchalar soni
bilan olmaxonlar sonini taqqoslaydi. Shundan keyin tarbiyachi olmaxonlarni oladi va
ularning o’rniga sabzilarni qo’yadi . har gal bolalar qaysi guruhda buyumlar ko’p ,
qaysinida kamligini aniqlaydilar , ularni sanaydilar, (ikki usul bilan) tenglikni
tiklaydilar .
Bolalar guruhda hammasi bo’lib nechta buyum borligini bilish uchun sanash
kerakligini sekin-asta tushuna boshlaydilar .
Tarbiyachi sanash usullarini ko’p martalab ko’rsatadi va tushuntiradi so’ng qo’l
bilan chapdan o’ngga qarab olib borish malakasini tarbiyalaydi , sanash jarayonida
buyumlarning tartibi bilan, ularga qo’l tekkazib ko’rsatish kerak , oxirgi sonni aytib
, buyumlarning hamma guruhidan qo’lni ayantirib chiqib , umumlashtiruvchi imo-
ishoralar qilishni o’rgatadi.
Sanashga o’rgatish jarayonida bolalarga sonlar tengligini har xil sharoitda –
guruhdagi buyumlar orasidagi masofa har xil , buyumlar kattaliklari bo’yicha har
xil bo’lganda ko’ra olishni o’rgatish kerak .Masalan,bir guruhda buyumlar bir-
biridan katta masofada joylashgan , boshqa guruhda esa yaqin joylashgan bo’lib
nisbatan kam o’rinni oladi , ammo ularning miqdori ikkala guruhda ham bir xil.
Bolalar bunga ikkala guruhdagi buyumlarni sanab chiqib ishonch hosil qiladilar
.Katta va kichik buyumlarning tengligi ham , qator yoki biror geometric figura
(masalan, doira ,kvadrat, uchburchak) shakliga joylashtirilgan buyumlar tengligi ham
shunday qaraladi. Tengliklarni tekshirish uchun bolalarga bir guruh buyumlarni
ikkinchi guruh buyumlari qarshisiga (juftlab) joylashtirish , ularni sanab chiqish va
topilgan sonlarni taqqoslashni taklif qilish mumkin.
Shuningdek tengsizliklarni taqqoslashga doir mashqlar o’tkazish kerak, bunda
bolalarga qandaydir buyumlar ikkinchi taqqoslanayotgan guruhidagi buyumlardan
kam joy egallashiga qaramay (ularning joylashuvi , kattaligiga qarab ,) ko’p bo’lishi
mumkinligini ko’rsatish kerak . Bu xil mashqlar bolani buyumlarning soni ularning
o’lchami va joylashuvlariga bog’liq bo’lmasligini tushunishga olib keladi .
Bolalar buyumlarni sanash malakasini egallab olganlaridan keyin, ularni
obyektlarni sanab ajratishga , mustaqil ravishda ma’lum sondagi buyumlarni o’z
ichiga olgan guruhlar tuzishga o’rgata boshlash , bunda ularga sanash usulini
ko’rsatish kerak . Tarbiyachi stolga bir xil ko’p o’yinchoqlarni joylashtiradi va
umumiy miqdoridan 3ta o’yinchoqni sanab ajratish kerakligini aytadi . Guruhdan 1ta
o’yinchoqni olib , tarbiyachi uni stolning boshqa bir chekkasiga qo’yadi va “Bir”
deydi. So’ngra indamay yana bitta o’yinchoqni oladi va uni birinchisining oldiga
qo’yib “Ikki” deydi va h. k. Tarbiyachi son so’zini u o’yinchoqni ajratib qo’yilgan
o’yinchoqlar oldiga qo’ygandan keyingina aytadi.Shundan keyin bolalarga kichkina
o’yinchoqlar to’plami tarqatiladi va to’plamdan ma’lum miqdordagi (2-3ta
o’yinchoqni) olish taklif qilinadi .Bundan keyin ushbu xildagi mashqlarni o’tkazish
maqsadga muvofiq : “Stol atrofiga nechta qo’g’irchoq o’tirgan bo’lsa, shuncha
piyolani ajratib sana “ . “4ta sabzi keltir “ va h.k. Shuningdek nafaqat sanoq
malaksini mustahkamlaydigan , balki shu bilan bir vaqtda shakl , o’lchov haqidagi
tasavvurlarni shakllantirish imkonini beradigan , fazoda orinyentir (yo’nalish) olishni
rivojlantirishga yordam beradigan mashqlarni ham o’tkazish kerak .Masalan,
buyumlarni sanash va ularning o’lchamlarini taqqoslash , fazoda joylashuvlarini
aniqlash (chapda, o’ngda , yuqorida, pastda, ustida, tagida) mumkin.
Ko’rish analizatorlari ishtirokida , buyumlarni sanash bilan bir qatorda , bolalarni
tovush chiqarib , ushlab ko’rib ,shuningdek harakatlarnisanash bo’yicha mahq
qildirish kerak .Masalan, tarbiyachi bolalarga o’zi barabanga , stolga, childirmaga ,
metallafonga va h.k.ga necha marta urishini sanashni , necha qadam qo’yganini
sanashni taklif qiladi; kartochkaga nechta buyumning rasmi solingan bo’lsa , shuncha
harakat qilinishi, bolg’acha bilan necha marta ursa , shuncha marta taqillatishni
taklif qiladi .Shundan keyin bolalarni aytilgan son bo’yicha harakat bajarishiga
o’rgatish kerak ; “To’rt marta o’tirib turing”, “Koptokni uch marta osmonga irg’iting
“ va h.k. Har xil analizatorlar ishtirokida sanash bolaning yakuniy sonining ma’nosini
chuqurroq tushunishga yordam beradi.
O’rta guruhda bolalar birinchi marta 5gacha bo’lagan sanoq tartibi bilan
tanishtiriladi , u yoki bu buyumning tartib bo’yicha o’rnini toppish o’rrgatiladi.
“Qancha?” , “Sanoq bo’yicha nechanchi ?”savollarga to’g’ri javob berishga
o’rgatiladi.
Bolalarni sanashga o’rgatish mashg’ulotlarining mazmuni quyidagidek bo’lishi
mumkin:
Tarbiyachi stol ustiga 3ta har xil (qizil , sariq , yashil ) rangli avtomobilni qo’yadi ,
bolalardan avtomobillarning rangini aytishni , so’ngra stolda hammasi bo’lib nechta
mashina borligni sanab bilishini so’raydi. Bolalar “bir , ikki , uch “ va h.k. deb sanab,
hamma avtomobillarning nechtaligini aytib beradilar . Tarbiyachi yashil avtomobil
nechanchi o’rinda turganini qanday bilish mumkinligini so’raydi.Buning uchun ham
sanash kerak , ammo boshqacha sanash kerakligini aytadi va avtomobillarni tartibi
bilan (chapdan o’ngga qarab ) qayta sanaydi: “birinchi , ikkinchi , uchinchi “ . Bolalar
bilan birga , yashil mashina uchinchi o’rinda turibdi , deb xulosa chiqaradi .So’ngra
tarbiyachi sariq mashinani eng oxiriga qo’yadi va bolalarga sariq mashina nechanchi
o’rinda turganini so’raydi . Yashil mashina nechanchi o’rinda turganini so’raydi va
h.k. Tarbiyachi o’yinchoqlarning o’rnini alamashtirib , bolalarni sanoq tartibi
bo’yicha mashq qildiradi . U har gal buyumlarni chapdan o’ngga qarab , tartibi bilan
sanash kerakligini eslatadi.
Shundan keyin bolalarga har xil rangli , masalan , sariq , yashil , ko’k rangli
uchta cho’pni stolga qator yeyishni taklif qilish mumkin . Bolalar birinchi , ikkinchi ,
uchinchi cho’pning rangini aytishlari , shundan keyin uchinchi ( ikkinchi , uchinchi )
cho’pni qizil rangli cho’p bilan almashtirishlari kerak . Topshiriqni bajarib , bolalar
qaysi ( sanoq bo’yicha qaysi ) cho’pni almashtirishlari kerak .
|
