taqqoslayvermaydi.Bu
o`rinda
idrok
qilinayotgan
buyumning
kattaligi
umumlashtirilgan obraz bilan taqqoslanadi,bu obrazda buyumlarni amalda farqlash
tajribasi tugallangandek bo`ladi.
Kattalik,shuningdek,o`zgaruvchanlik bilan ham xarakterlanaveradi.V.V.Davidov
bunday deydi:”o`lchamlar- obyektning shunday holatiki,u ma`lum chegaralargacha
o`zgara borib,aqalli berilgan alohida obyektni o`zgartirsa ,ham ,ammo
uning tur
,boshlang`ich sifatida o`zgartirmaydi”.stol uzunligining o`zgartirishi uning
kattaliginigina o`zgartiradi,ammo uning mazmunini va sifatini o`zgartirmaydi,stol
stolligicha qolaveradi.
Kattalikning uchunchi xossasi nisbiyligidir,Haqiqatdan ham,bir buyumning o`zi
kattaligi bo`yicha qanday buyum bilan taqqoslanayotganiga qarab,kata yoki kichik
deb aniqlashi mumkin.Shuni ham ta`kidlab o`tish kerakki,kattalik buyumning
shunday xossasiki,uni buyumdan ajratib ,alohida tasavvur qilib bo`lmaydi.Kattalikni
buyumdan ajratib bo`lmaydi.
Buyumning kattaligini idrok qilib,biz buyumning hajmi borasida to`liq
mo`ljal(orientir)olamiz (va shundagina uni (katta-kichik”so`zlari bilan aniqlaymiz)
yoki alohida uzunliklarning (uzunligi,kengligi,balandligi)nisbati haqida ma`lumotga
ega bo`lamiz.Bunda subyekt uchun har bir konkret
holda amaliy ahamiyatga ega
bo`lgan uzunlik ko`p holda kattalikni aniqlash uchun asos bo`lib xizmat qiladi.Bu
holda kattalikning “baland”,”past”,”uzun”,”yo`g`on” kabi aniq ta`riflaridan
foydalanadilar(“Bolaga
past
stul
kerak”,”Mashinalar
keng
yo`ldan
bormoqda”,”Baland archa sotib olishdi” va h.k.)
Bir qator buyumlar borki,ular uchun “katta-kichik”atamalarini ishlatib
bo`lmaydi.Masalan,lenta
uzun,qisqa
,keng
yoki
ingichka(tor)
bo`lishi
mumkin;sakragich esa uzun yoki qisqa bo`lishi mumkin va h.k.
Shu
bilan
birga
kuzatishlar
va
maxsus
tekshirishlar
shuni
ko`esatmoqdaki,maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalar buyumlarning kattaliklarini
aniqlashda
“katta-kichik”,”ortiq-kam”
so`zlaridan
foydalanishni
afzal
ko`radilar.Buning sababi,birinchidan,bolalarning buyumning alohida uzunliklari
(uzunligi,kengligi,balandligi)ni
differensiallashtira
olmasliklari,ular
orasida
o`lchamlik munosabatlarini o`rnata olmasliklari,ularning har birini so`zlar bilan
aniqlay olmasliklari,ikkinchidan,kattalarning o`zlari ko`pincha
kattalikning aniq
ta`rifi
o`rniga
juda
umumiy
bo`lgan
“katta-kichik”atamalarini
ishlatishlaridir.Demak,buyumlarning kattaliklarini aynan bir xil aniqlash uchun
bolalarga buyumlardagi uzunlik parametrlarini ajratish va ular orasida mos
munosabatlarga sonlargina aniqlik berish mumkin.
Shu munosabat bilan bolalarning kattalik haqidagi tushunchalarini tarkib toptirish
bilan bir vaqtda ularning son haqidagi tasavvurlarini va hisoblash malakalarini
rivojlantirib boorish samaraliroq bo`lishi mumkin.Shu sababli bolalarda kattalik
haqidagi bilimlarni tarkib toptirishning quyidagi sistemasini maqsadga muvofiq,deb
hisoblash mumkin:masofa parametrlarini differensiallashtirish
va ular orasidagi
o`lchov
munosabatlarini(o`lchashlar
yordamida)
o`rnatishdan
buyumlarning
kattaliklarini butunicha hajm bo`yicha baholash va aniqlashga olib kelish
kerak,chunki E.G.Vasuro bunday ko`rsatadi:”Haqiqiy umumlashtirish obyektlarni
shu obyektlarning muhim xususiyatlari bo`yicha differensiallashtirilgandan keyingina
amalga oshadi”Buyumlarning kattaligini butunicha aniqlashning muhim xususiyati
masofa parametrlarining o`lcham munosabatlaridan iboratdir.
Makatbagacha yoshdagi bolalar kattaliklarining miqdoriy bahosini bilish zarurati
bilan
har
doim
kundalik
hayotlarida,har
xil
mashg`ulotlarda,mehnat
faoliyatlarida,o`yinlarda duch keladilar.Ammo bu bilimlar maxsus o`rgatilguncha
qadar tarqoq va aniqmas bo`ladi.Chunonchi,bolalar”katta” tushunchasini tasavvur
qilishida
har
qanday
katta
miqdor
xarakteristikasini(yuqori,baland,keng,chuqur)qo`shib yuboradilar,masalan,”uzunroq”
deyish o`rniga bolalar “katta”
deyishadi,”kichik”ni bolalar “past”,”tor” va h.k. deb
tasavvur qilishadi.
“Teng” degan tasavvurni bolalar nutqidan “bir xil” degan tasavvur siqib
chiqargan,”bir xil” so`zi nihoyatda keng ma`no kasb etadi: bolalar bu so`z bilan
buyumlarning rangi,shakli,tayyorlangan materiali,ba`zan esa kattaligi va miqdori
bo`yicha taqqoslash natijalarini belgilaydilar.
Tasavvurning
bunday
aniqmasligi
matematik
aniqlikning
va
kattalik
ta`rifining,buzilishiga sabab bo`ladi.Bundan tashqari ,bolalarning maktabda o`qishga
tayyorliklarini tekshirish shuni ko`rsatadiki,kattalikning noaniq miqdoriy baholanishi
mavjud bo`lganda ular(ayniqsa,maktabda o`qishning dastlabki paytlarida) atrof-
sharoitdan,daftar va kitob varaqlaridan fazoviy orientasiya olishda katta
qiyinchiliklarga duch keladilar.Ba`zi o`quvchilar grafik ishoralarning
kattaliklariga
amal qiladilar.Bu malakalar o`qitish-o`rgatish jarayonida shakllanadi.Buyumlarning
balandligi,uzunligi,kenglilari bo`yicha taqqoslay olishni bilish bolalarning bilim
darajalarini anchagina oshiradi.
Kattaliklarning miqdoriy baholarining shakllanishi miqdoriy munosabatlarni
o`rganishda,har xil tushunchalarning,ya`ni son,geometric va boshqa tushunchalarning
tarkib topishi bilan birgalikda amalga oshiriladi.
Kattaliklar miqdoriy baholarining shakllanish jarayoni bolalarning so`z_- terminlar
(baland,tor va b.)ni egallash bilan bevosita bog`liq.
Buyumlarning kattaliklari bo`yicha munosabatlarini tegishli belgilashlar bilan
o`rnatish uslubiyati kattaliklarning miqdoriy baholarining har xil darajalarining tarkib
topishining aniq sistemasini hisobga oladi, bu ma`lum izchillikda amalga oshirilishi
mumkin.
