2-§.O`rta guruh
Kattalik.Ikkinchi kichik guruhda bolalar har xil polosklardanbiror
belgi(uzunlik,kenglik)ni topishga o`rgatilgan edi.Mazkur bosqichda maktabgacha
yoshdagi bolalar bir vaqtning o`zida uzunlikni, kenglikni topa olish va ularni
taqqoslay olish malakasini egallab olishlari kerak.Masala, tarbiyachi hamma bolaga
2xil rangli va uzunligi har xil,ammo kengligi (eni) bir xil bo`lgan lentalarni tarqatadi
va bolalarga tanish bo`lgan usul (masalan,yonma-yon qo`yish) bilan qaysi lenta uzun
,qaysi lenta qisqa(kalta) ekanini topish topshirig`ini beradi.So`ngra uzun poloskani
tanlash va uning uzunligi bo`ylab barmoqni yurutib chiqishni taklif qiladi.Tarbiyachi
“Poloskaning kengligi qani?”- deb so`raydi va o`zi poloskaning eni bo`ylab qo`lini
yuritadi ,keyin esa uning bo`yi bo`ylab qo`lini yurgizib chiqadi.Bolalardan
poloskaning
uzunligi(bo`yi)
kattami
yo
kengligi(eni)kattami,deb
so`rash
kerak,so`ngra esa bo`yi katta ,eni es akichik bo`lishini tushuntirib berishi kerak.Eng
qisqa poloskani qarash bilan ham tarbiyachi bolalarni yuqoridagiga o`xshab xulosaga
olib keladi.Mashg`ulotning oxirida bolalarga poloskalarning eni bo`yicha
taqqoslashni taklif qilish mumkin.Bolalar bir poloskani ikkinchi poloska ustiga
qo`yib ,ular uzunliklari bo`yicha har xil bo`lsa ham ,ammo enlari (kengliklari)
bo`yicha teng ekanliklariga ishonch hosil qiladilar.
O`rta guruhda bolalarni buyumlar orasidagi uzunlik,kenglik,balandlik bo`yicha
arzimas kichik farqlarni ilg`ab olishga,har xil kattalikdagi 2 tadan ko`p buyumlarni
taqqoslay olishga o`rgatish kerak.Chunonchi,bolalarga har xil uzunlikdagi 2ta lentani
taqqoslash taklif qilinadi,so`ngra taqqoslanayotgan lentalardan uzunroq uchinchi
lenta qo`shiladi.Bolalar uzun lenta yanada uzunroq lenta bilan taqqoslaganda qisqa
bo`lib qolishini ko`radilar.Har bir buyum (lenta)jufti boshqa buyumlar bilan
taqqoslanadi.Masalan,qizil lenta ko`k lentadan uzun ,ammo sariq lentadan
qisqa.Shunday qilib bolada asta-sekin buyumlarning o`lchamlari nisbiy xarakterga
ega degan tasavvur hosil bo`ladi:bir obyektning o`zi ,qanday buyum bilan
taqqoslanayotganiga qarab,goh katta,goh kichik bo`ladi.
Bolalarni namunaga qarab, buyumlarni ularning uzunliklari, kengliklari
balandliklari o’sib boorish(kamayib boorish) tartibida, qator qilib qo’yishga o’rgatish
kerak. Bunda qiyinchilik shundan iborat bo’ladiki, bolalar kattaliklari va ranglari
bilan farq qiluvchi buyumni taqqoslaydilar, shuningdek, o’lchamlari bo’yicha
kontraslari kam bo’lgan uch-to’rtta buyumlarning kattaliklarini qo’llab aniqlaydilar.
Mashg’ulotlarda asosiy e’tibor bolalarda buyumlarning uzunliklarini ajratish va
ko’rsatish, buyumlarning uzunlik bo’yicha tengligi yoki tengmasligini aniqlash, shu
asosda ular kattaliklarini aniq ta’rifini bera olish malakalarining shakllanishiga
qaratiladi. Masalan, tarbiyachi to’rtta bolani chaqiradi va ularga ikkitadan bo’lib
sakragichni olishni va uni uzunligi bo’yicha cho’zib turishni taklif qiladi. Bolalarga
murojaat qilib, tarbiyachi so’raydi: “Bu sakragichlarning uzunliklari haqida nima
deyish mumkin? “Savolning bunday qo’yilishi bolalarga har xil javob berish
imkonini beradi, boshqacha aytganda, ular har qaysi sakragichning nisbiy kattaligini
aytishlari mumkin, yoki sakragichlar kattaliklari bo’yicha har xil deyishlari ham
mumkin edi. Bolalar javobning birinchi variantini afzal ko’rishdi. “Bolalar, to’g’ri
aytdingiz, sakragichlar uzun va kalta”,- deydi tarbiyachi.
–“Nega biz ularni shunday ataymiz?”
–“Chunki ular kattaliklari bo’yicha har xil”(Sevgi).
–“Chunki ularning uzunliklari har xil”,–deb aniqlashlari Karima. Tarbiyachi
Karimaning javobini ma’qullab , boshqa bolalarni chiqaradi va ularga har qaysi
sakragichning uzunligini kattalikni aytish bilan ko’rsatishni talab qiladi. Bunda
tarbiyachi bunday savollarni beradi: “Kim kalta (uzun) sakragichni ushlab turibdi?”,
“Zohid bilan Mastura, Ilhom bilan Azamat qanday qanday sakragichni ushlab
turishibdi?”. Qizcha bir sakragich ikkinchi sakragich ikkinchi sakragichdan qancha
uzunligini ko’rsatadi. Sakragichlar uzunliklari orasidagi farqni hamma bolalardan
qo’lni ochib ko’rsatish talab qilinadi.
Bolalar masofa bo’yicha taqqoslash usulini shunday o’zlashtiradilar.
Bolalarni kam kontrastli buyumlarning kattaliklarini farqlash va qiyoslash
sifatlarni ishlatish bo`yicha mashq qildirish uchun ularga har xil uzunlikdagi
brusokdan yoki poloskalardan zina tuzishni taklif qilish mumkin.Bundan oldin
“zina”pog`onalarini ,uzunliklarini ko`rsatib,ikkitalab taqqoslanishi,so`ngra esa butun
pog`onani o`sib boorish tartibida ham,kamayib borish tartibida ham taqqoslashni
taklif qilish maqsadga muvofiq.
Buyumlarning ayrim masofalarini differensiallashda va ular orasidagi o`lchov
munosabatlarini o`rnatishda yertakchi o`rinni o`lchashga ajratilishi yuqorida aytilgan
edi.Ammo o`lchash faoliyati ham boshqa har qanday faoliyati ham boshqa har
qanday faoliyatlar kabi maxsus malakalar egallangandagina samarali bo`ladi.Bu
malakalar har doim ular takrorlab turilgangandagina,o`lchash ko`nikmalariga
o`tadi.Kattalar tomonidan maqsadga muvofiq boshqarilib turilgandagina o`lchash
malakalarini
egallash(o`zlashtirish)mumkin
bo`ladi.Ish
tajribasi
shuni
ko`rsatmoqdaki,o`lchash malakalarini egallash besh yoshga qadam qo`ygan bolalarda
jiddiy
qiyinchiliklarni
keltirilib
chiqaradi
,chunki
bu
harakatlar
katta
aniqlikni,o`lchovni surishda qo`l harakatlarining muvofilashtirilganliginini,sanoq va
o`lchashni birga qo`shib borishni talab qiladi.Shu bilan birga ,A.M.Leushinaning
tekshirishlari ko`rsatishicha,bolalar hayotining beshinchi yoshida sanoqning asosiy
qoidalarnigina egallab ola boshlaydila.
Bir vaqtning o`zida sanoq va o`lchash malakalarini (ularning asl ma`nosida)
o`zlashtirib olish bolalar uchun qiyinchilik qiladi.Shu sababli o`rta guruhda
o`lchashlarni “modellashtirish”,ya`ni o`lchanayotgan masofani unga joylashgan
o`lchov miqdori bilan taqqoslashdan foydalanish maqsadga muvofiq.Misol
keltiramiz.
Bolalarning stollarida har xil uzunlik va har xil rangdagi poloskalar
qo`yilgan.Tarbiyachining “Kattaliklari bo`yicha bular qanday poloskalar?”-degan
savoliga bolalar bunday javob berishadi:”Uzunliklari bo`yicha har xil
poloskalar”,”Biri uzun,biri kalta poloskalar” va h.k.
Tarbiyachining “Bolalar,siz nima deysiz,har qaysi poloskaning uzunligini
bilish uchun nima qilish kerak?”-degan savoliga bolalar bunday javob
berishadi:”Ularni qarash kerak”,”Ularni taqqoslash kerak”.Tarbiyachi qarash ham
mumkin,o`lchash
ham
mumkin,ammo
eng
yaxshisi
o`lchash
kerakligini
aytadi.Shunda biz har qaysi poloskaning uzunligini aniq bilamiz.Mana bu o`lchov
bilan o`lchaymiz.Tarbiyachi bolalarga o`lchovni ko`rsatadi,ularni o`lchovni ko`rishga
taklif qiladi.Qanday o`lchash kerakligini tushuntiradi:”O`lchovni men poloskaning
chapdan eng chekkasiga quyaman.Birinchi o`lchov yoniga yana bitta o`lchovni
qo`yaman.Boshqa o`lchov sig`maydi”.Bolalar katta poloskaning uzunligi ikkita
o`lchovga tengligini shunday tushunib oladilar.Shundan keyin ularga stollarida
yotgan ikkinchi kesmani o`lchash taklif qilinadi.Bolalar har xil, ammo ko`pinchi eng
uzun poloskalarni o`lchashadi.Shundan keyin tarbiyachi ular qanday poloskalarni
o`lchaganliklarini,unga
o`lchov
necha
marta
joylashganini
oydilashtirib
oladi.Bolalarning
javoblarini
tinglab
,
umumlashtiradi:”Ko`ryapsizmi,hammangizning
polosklarining
uzunligi
har
xil,poloskalaringizga
o`lchov
4
marta
ham,3marta
ham,2
marta
ham
joylashgan”.Bolalar uzun va qisqa poloskaning uzunliklarini o`lchashadi,uzun va
qisqa
poloskalarning
uzunliklari
nechtadan
o`lchamga
tengligini
gapirib
beradilar,qaysi poloskaga o`lchov ko`p,qaysi poloskaga kam joylashganini,nega
shunday ekanligini aniqlaydilar.Bolalarning javobi:”Chunki uzun poloska kalta
poloskadan uzunroq”(Munira),”Chunki kalta poloskaning uzunligi kichik,uzun
poloskaning uzunligi katta”(Lola).Javoblar bolalarning taqqoslanayotgan buyumlar
orasidagi munosabatlarni tushinishlari ,bu munosabatlarni so`zlar bilan aniqlay
olishlaridan guvohlik beradi.
Ammo bolalar nega bir poloska ikkinchi poloskadan uzun ekanini ko`ra olishlari
uchun bunday ishni doska oldida flanelegraf da bajarish bilan chegaralanish
kerak.(Birinchi poloskaga 4ta, ikkinchisiga esa faqat 3ta bir xil o`lchov qo`yiladi).
Shunday qilib ikkinchi kichik va o`rta guruhlarning asosiy vazifalari bolalarda
buyumlarning uzunliklari, kengliklari va balandliklari (qalinliklari)ga nisbatan
masofa turlari haqidagi tasavvurlarni shakllantirish va shu asosda:
a)
O`lchovlari kontrast bo`lgan ikkita buyumni taqqoslashda;
b)
Bittasi na`muna vazifasini bajaradigan uchta buyumni taqqoslashda;
c)
Bolalar tomonidan seriatsion qatorga tartibga solib qo`yiladigan o`lchovlari
bo`yicha ko`proq kontrast bo`lgan 4-5 va undan ortiq buyumlarni taqqoslashda
buyumlarning kattaliklarini farqlash va ularni so`lash bilan aniqlash malakalarini
rivojlantirishdan iborat .
Bundan bolalar bir vaqtning o`zida o`zaro teskari munosabatlarni o`rnatish bilan
buyumlar kattaliklarining kamayish va o`sish darajalarining qiyosiy bahosi (uzunroq-
kaltaroq)ni ham,ular kattaliklarining nisbiy bahosini ham (uzun-qisqa) o`lashtirib
oladilar. Bu bilimlarni o`zlashtirish hajmli buyumlarning uch o`lchovli ekanligi
haqidagi tasavvurlarni bundan keyin rivojlantirish uchun asos bo`ladi.
Masofalarning har xil turlari bilan tanishtirishni sata-sekin amalga oshirish kerak.
Chunonchi,eng oldin bolalarni yassi buyumlarda uzunlikni aniqlashga, buyumlarning
uzunliklari bo`yicha taqqoslashga va ularning kattaliklariga oid ta`riflar berishga
o`rgatish maqsadga muvofiq. So`ngra buyumlarning kengligi bo`yicha, ularning
kattaliklarini aniqlab taqqoslash kerak. Shundan keyin bolalar buyumlarda
balandlikni nihoyat qalinlik (yo`g`onlik)ni ajratish malakasini egallaydilar.
| 