4-§.Tayyorlov guruhi.
Kattalik.Maktabga tayyorlash guruhida o`quv yili boshida bolalarda buyumlarning
uzunligi,kengligi,balandligini,aniqlash malakasi mustahkamlanadi.Shundan keyin
ular shartli o`lchovlar yordamida buyumlarning uzunliklari ,kengliklari va
balandliklarini o`lchash hamda taqqoslashga o`rgatiladi.
Bolalarga eng oldin o`lchamning ma`nosi va ahamiyatini tushuntirish ,o`lchash
usullarini ko`rsatish,o`lchashda amal qilish lozim bo`lgan qoidalarni aytish
kerak.Shundan keyin bola har xil obyektlarni o`lchash usullarini amalda egallaydi.
Mashg`ulotlarni sochiluvchi jismlarning hajmlarini o`lchashdan boshlash maqsadga
muvofiq.Bunday qilish shuning uchun ham maqsadga muvofiqki,sochiluvchi
jismlarni o`lchash jarayoni masofalarini o`lchashga nisbatan qiziqarliroqdir.Birinchi
mashg`ulotning ikkinchi qismida bolalarni buyumlarning uzunliklarini o`lchash bilan
tanishtirish mumkin.
Bularning hammasi(nimadan boshlash) maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarning
matematikaviy rivojlantirish rejasi prinspial emas,ammo mashg`ulot o`tkazish
uslubiyati uchun ahamiyatga ega.
Birinchi mashg`ulot.Bolalarning kattaliklarni shartli o`lchov bilan o`lchash haqidagi
tasavvurlarini tarkib toptirish.Guruchni o`lchash.Lentaning uzunligini o`lchash.
Birinchi mashg`ulot uchun nima muhim?Bolalarga shuni ko`rsatish kerakki,sanash
uchun o`lchash mumkin,o`lchash kerak,o`lchamay turib,sanash mumkin emas.Bu
o`rinda mashg`ulotlarda har xil kattaliklarni(sochiluvchi va masofali)ko`rsatish
kerak.Bolalarni o`lchov hamda “O`lchash” atamasining o`zi bilan,bir xil ma`noli har
xil so`zlarni,ya`ni “o`lchashda”, ”o`lchab bo`lishdi”, ”o`lchov” kabi so `zlarni
berish orqali tanishtirish kerak.
Mashg`ulotni stolda turgan qandaydir buyumlarni (masalan, kubikchalarni)
sanashdan boshlash mumkin.Bolalar
Kubikchalarni sanab chiqishadi va natijaviy sonni aytishadi:hammasi bo`lib 8ta
kubikcha.Shundan keyin tarbiyachi stolga don(bizga mashg`ulotda guruch) solingan
kosani qo`yadi.”Bunda qancha guruch borligini qanday bilish mumkin?”-deb so`raydi
tarbiyachi bolalarga murojaat qilib.Bolalar “qancha” savoliga javob berish uchun
sanash ekanligiga odatlanib qolishgan.Shu sababli bunday deyishadi:”sanash kerak”
”Qanday sanash?” ana shu yerda sanash yo`llari izlana boshlanadi.Odatdagi usul
bilan guruchni sanab chiqish deyarli mumkin emas:bittadan sanab chiqish uzoq
vaqtni oladi.
Bolalar eng yaxshi hol “Tortish kerak”,deb javob berishadi.”To`g`ri”,ammo bizda
tarozi yo`q-ku,-deydi tarbiyachi.Uyda ham har doim tarozi bo`lavermaydi,biz esa
shavla pishirishimiz kerak.Buning uchun biz nima qilamiz?
Tarbiyachi bitta stakanni olib uni bolalarga ko`rsatadi va so`raydi:”Bunda q ancha
guruch borligini stakan bilan bilish mumkinmi?Mana ko`rsataman”.Stakanni
guruchga to`ldiradi va bolalarning e`tiborini stakanning to`laligiga qaratadi,shundan
keyin guruchni bo`sh kosaga soladi va uni stol ustiga qo`yadi.”Bolalar,-deydi
tarbiyachi,-biz sanoqdan adashib ketmasligimiz uchun,siz o`z patnislaringizga
fishkalarni ,men esa kubikchalarni qo`yaman.Kosaga nechta stakan guruch
solsak,shuncha kubcha va shuncha fishka qo`yamiz.Shundan keyin so`raydi:
-Men necha stakan guruch soldim?
-Bir stakan.
-Men stolga nechta kubchani qo`yishim kerak?
-Bitta.
-Sizlar oldingizga nechta fishka qo`yishingiz kerak?
-Bitta.
Mashg`ulot boshidayoq qilingan bunday aniqlashtirishdan keyin tarbiyachi
bolalarning har qaysi ag`darilgan stakan guruch uchun bittadan fishka qo`yib
borishlarini kuzatib borishlari kerak.Bu o`rinda mashg`ulotdagi asosiy moment –
o`lchashni o`rgatish.Bolalar e`tiborini chalg`itmaslik uchun “Men nechta stakan
guruch soldim?”deb so`rash shart emas,shu bilan birga ,stakanning ,ya`ni o`lchovning
bir xilda to`la bo`lishini kuzatib borish kerak.Tarbiyachi bolalar e`tiborini va
bajarayotgan ishlar mazmuni qanday tushunilganini bunday tekshiradi.Ikkinchi
stakan ag`darilib bo`lingandan keyin,tarbiyachi bolalar e`tiborini bu stakanda ham
oldingi stakanda qancha guruch bo`lsa ,shuncha ikkinchi kosaga to`kib bo`lingandan
keyinginaquyilishi kerakligiga qaratadi.Navbatdagi,ya`ni uchinchi stakanga
tarbiyachi ataylab,yarmidan oshiribroq guruch soladi,uni kosaga yaqinlashtiradi,shu
vaqtgacha stakanlar guruchga to`ldirilib,kosaga to`kilgan edi,bolalar o`lchash
natijasini belgilash uchun fishkaga cho`zilganliklarini ko`radi.Shu vaqtda tarbiyachi
bolalar e`tiborini stakanning to`la emasligiga qaratadi,oldingi stakanlarning to`lagiga
qanday bo`lganligini ko`rsatadi,tushuntiradi,bolalarga shu mashg`ulotda belgilangan
o`lchov bo`yicha stakanni guruch bilan to`ldirishni taklif qiladi,shunga amal qilish
majburiyligini ta`kidlaydi,shundan keyingina bolalarga guruchni to`kish va
navbatdagi fishkani qo’yishga ruxsat beradi.To’rtinchi stakanni to’g’ri
to’ldirish,beshinchi stakanni iloji boricha o’yib to’ldirish kerakki,undagi guruch
oldingilaridan ko’proq bo’lsin.Shundan keyin siz bolalarning qancha to’la
bo’lsa,shuncha yaxshi kam vaqtidan oldin intilayotganlarini ko`ramiz.Bolalar
e`tiborini yanada oldingi stakanlarning qanday bo`lganligiga qaratish,ulardagi guruch
ko`p bo`lganini ,ammo bundagian kam bo`lganiga ,guruch miqdori bir xil,ya`ni
baravardan bo`lgan stakanlargina sanash kerakligiga qaratish kerak.Shundan keyin
ortiqcha guruchni to`king va aytganizdek qiling,so`ngra oldin 4 stakan guruch
solingan tog`orachaga soling,shundan keyingina bolalar fishkani qo`yishlari
kerak.Oxirgi stakanni tog`orachaga ag`darayotganda tarbiyachi bolalar e`tiborini
yanada stakanning t`olagiga qaratadi,oldingi to`kilgan stakanlardagi guruchlar
shunday to`la bo`lganini eslatadi(o`lchash uchun 6-8 stakan guruch olish maqsadga
muvofiq).Ba`zi tarbiyachilar bolalarni 10gacha sanash bo`yicha ko`proq mashq
qildirish maqsadida 10 stakan olishni yaxshi ko`radilar.6-8 stakan guruch olinganda
bolalar uzoq o`lchashlar va qayta sanashlar bilan charchab qolmaydigan,biz aytgan
momentlarning hammasini ko`rsatishga ulgurish mumkin bo`ladi.Shundan keyin
bolalar fishkalarni sanab chiqadilar va bizda qancha guruch bo`lganini aytishadi.
Bu mashg`ulot uchun guruch solingan va solinadigan idishlar shaffof bo`lgani
yaxshi,shunda bolalar bir idishda guruch kamayib boryotganini ayoniy ko`rinib
turadilar,ya`ni shunday qilinganda bolalar butun o`lchash texnologiyasining guvohi
bo`ladilar.Shu mashg`ulot uchun ham shaffof stakanlar stakanlar olish ma`quldir.
Endi hamma guruch o`lchanib,bolalar hamma stakanlar sonini aytganlaridan
keyin,tarbiyachi istalgan natijaga bolalar qanday usul bilan erishganlarini aytishi
kerak.Shu sababli tarbiyachi:”Bolalar biz sizlar bilan nimalar qildik”-deb so`raydi.
-Biz sanadik.
-To’g’ri.Sanash uchun esa biz nimalar qildik?
-Biz stakanlarga guruch soldik va uni to`kdik.
-Biz sizlar bilan guruch o`lchadik.Biz o`lchadik va tog`arachamizda qancha guruch
borligini bildik.
Endi guruch faqat stakanlar bilan o`lchanmasligini (bolalarda don (yorma) faqat
stakanlarda o`lchanadi,degan noto`g`ri tasavvur shakllanib qolmasligi uchun)
ko`rsatish payti keldi.Bolalarga piyolani ko`rsating va “Guruchni piyola bilan
o`lchash mumkinmi?”-deb so`rang.Bolalar javoblariga bog`liqmas holda o`lchash
mumkinligini ko`rsating,buning uchun tog`arachadagi guruchdan ikkita piyolani
to`ldirib,ikkinchi piyolani to`ldirib,ikkinchi tog`araga ag`daring.
Endi taqsimchani ko`rsating.
-Taqsimcha bilan guruch o`lchash mumkinmi?
Odatda,bu savol bolalarda negadir anglashilmovchilik tug`diradi.Ularga taqsimcha
bilan o`lchab bo`lmasdek ko`rinadi,albatta.Taqsimcha bilan ham guruchni o`lchash
mumkinligini ko`rsating,ammo biz bu noqulay bo`lgani uchun taqsimchadan o`lchov
sifatida
deyarli
foydalanmaymiz.Shundan
keyin
qoshiqni(osh
yoki
choy
qoshiqni,yoki ikkalasini ham ko`rsatish mumkin)ko`rsatib,undan guruchni o`lchashda
o`lchov sifatida foydalanish mumkinligini namoyish qilish orqali bolalarga
yuqoridagi savollarni o`zini berish kerak.Bunda ko`p miqdordagi guruchni
o`lchashda
qoshiqdan
o`lchov
sifatida
foydalanish
noqulay
ekanligini
ko`rsatish,tushuntirish kerak.
Shunday qilib,biz birinchi galda bolalarni guruchni har xil shartli o`lchovlar
yordamidan o`lchash bilan tanishtirdik.Bolalar nima qilganliklarini so`zlar bilan
“O`lchashda”,”O`lchab chqishdi” deyilishini bilishdi.Endi bu buyumlarning hammasi
(guruch,stakan,piyola,taxsimcha,qoshiq) stolda qolsin,siz esa bolalarga chiroyli uzun
lentani ko`rsating va ulardan “Bu lentaning uzunligi qanday ekanini bilish uchun
nima qilish kerak?”,”Buni aniqlash uchun nima qilish,nimani sanash kerak?”-deb
so`rang.
Stolda turgan buyumlar va hozirgina bajarilgan ish bolalarga to`g`ri javobni aytib
beradi.Odatda ular bunday deyishadi:”O`lchab chiqish kerak”,”Qanday qilib?’’-deb
so`raydi tarbiyachi va stolda turgan buyumlarni ko`rsatadi.”Stakan bilan o`lchash
mumkinmi?”.”Yo`q”-deb javob berishadi bolalar.”Bu bilan-chi?”-deydi tarbiaychi va
lentaning bir qismiga masalan,1/8 qismiga teng kartondan qilingan ingichka tasmani
ko`rsatadi.(Tarbiyachi guruchni ham lentani ham o`lchashda qanday kattalikni
o`lchab qilib olishni oldindan bolalar ishtirokisiz belgilab qo`yadi,bunda u o`lcham
o`lchanayotgan narsada aniq bir butun son marta bo`lishi kerakligini hisobga oladi.)
Shundan keyin lentaning uzunligi bo`yicha doskaga gorizantal mahkamlab qo`yish
maqsadga muvofiq.So`ngra biz guruch bilan qilgan operatsiyani takrorlash
kerak,ya`ni bolalarga o`lchovni butunicha qo`yish,bunda o`lchash natijasini boshqa
fishka bilan belgilash kerak ekanini tushuntirish kerak(bu haqda bolalarga tushunarli
so`zlardan,masalan,guruch bilan yuqorida tasvirlangandek gapirish kerak)Karton
tasmacha uchinchi marta qo`yilganda doskaga bo`r bilan o`lchov tamom bo`lgan
joyni emas,balki undan beriroqni,ya`ni tahminan o`lchovning yarmini chiziq bilan
belgilab qo`yib,bunga bolalarning e`tiborini tortish kerak,vaqtidan oldin fishka
qo`ymoqchi bo`lgan shoshqaloqlarni to`xtatish kerak.Shundan keyin to`g`ri bajarish
kerak.Shuningdek,o`sha lentani navbatdagi o`lchashlardan birida o`lchovdan ancha
katta bo`lakni belgilash kerak,bunda yana bolalar e`tiborini shunga qaratish,va
shundan keyin qanday qilib to`g`ri bajarishni bolalar bilan bajarishni aniqlab olish
kerak.Natijada bolalarning stollarida bizning o`lchov lenta uzunligiga necha marta
butun joylashgan bo`lsa shuncha fishka sizning stolingizda shuncha kubcha
yotadi.Shundan keyin bolalar bilan lentaning uzunligini topish uchun nima
qilganliklarini aniqlashtirish kerak.Biz o`lchadik,va bu lentani uzunligiga mana
bunday karton tasmachalardan shuncha bor.Bolalarga boshqa o`lchovlarni
ko`rsating:qog`oz tasma,foner tasmasi,qalam,o`lchanayotgan lentadan ancha qisqa
lentacha.Bu buyumlar bilan lentani qanday o`lchashni ko`rsating.
Shundan keyin o`z stolingiz chetiga (yaxshi ko`rinib turadigan qilib) bolalar bilan
bugun o`lchagan buyumlaringizning hammasini qo`ying.Qo`lingizga stakan va karton
tasmani oling.Bu buyumlar o`xshashmi,deb bolalardan so`rang .Bolalar ularga qarab
,”Yo`q” deyishlari mumkin,bu tushunarli –“Shunday bo`lsa ham,-tarbiyachi-bu
o`xshashmas buyumlar nimasi bilan o`xshash.Nimasi bilan?”Agar bolalar javob
berishmasa,o`zingiz javob bering:”Biz ular bilan o`lchadik.Biz piyola bilan ham
qalam bilan ham,karton tasmacha bilan ham o`lchadik.O`lchadik,o`lchab
chiqdik”.Gapirganda so`zning ildizi- o`lchashni ovoz bilan ajrating.Shundan keyin
bolalarga ayting:”Agar men stakan haqida ham ,piyola haqida ham, karton tasmcha
haqida
ham
bular
o`lchovlar
desam
to`g`ri
bo`ladimi,nima
deb
o`ylaysiz?To`g`ri.Bularning
hammasi
o`lchov,biz
guruchni
stakan,piyola,taqsimcha,qoshiq bilan o`lchadik.Biz lentani karton tasma,qog`oz tasma
faner tasmasi qalam bilan o`lchadik”.
Birinchi mashg`ulotda bolalarga berilishi kerak bo`lgan asosiy masalar mana
shulardan iborat.Ularning mustaqil roli chegaralangan bo`ladi.
Shunday hollar ham bo`ladiki,donni yoki suvni birinchi marta o`lchash bolalarda
qiyinchilik vujudga keltirish mumkin.Stakan bilan o`lchanib boshqa idishga solingan
guruchni bolalar guruch uyumi(to`plami)deb tasavvur qilishadi.Shuning uchun ular
“Bundan nechta stakan guruch bor?”- degan savoliga javob berishga qiynalishadi.
Birinchi mashg`ulotning ushbu variantini taklif qilish mumkin.Tarbiyachi
tog`arachadagi guruchni stakanlarga soladi.Natijada bolalar oldida stolda guruch
bilan to`ldirilgan va bo`shab qolgan tog`oracha bilan bir qatorda stakan paydo bo`lib
qoladi.
Bu holda o`lchash natijalarini fishka bilan belgilamaslik kerak,chunki bu holda
sanoqdan adashib ketish qiyin,bolalar to`g`ridan-to`g`ri guruchli stakanlarni
sanaydilar.Bu xilo`lchash ko`rsatilganidan keyin,biz yuqorida aytganimizdek,shartli
o`lchov-bitta stakan bilan bo`lmasligi kerak.Yana bitta eslatma.Bolalar o`lchovning
qanday to`la bo`lishni ko`rishlari va mashg`ulotda yanglishib qolmasliklari uchun
(bunda guruchni 6 stakanga solib emas,balki 1ta stakanga solib o`lchanish holi
nazarda tutilmoqda) tarbiyachi 2ta stakan oladi.Guruch bilan to`ldirilgan bitta stakan
etalon uchun olinadi va butun o`lchash davomida stolda turadi.
Biz o`lchashga oid birinchi mashg`ulot gapirib, dasturning miqdor va sanoq ,shakl
,fazo va vaqt bo`limlariga oid masalalar haqida to`xtalmadik.Bu dastur masalalarning
bittasi yoki bir nechtasi mazkur mashg`ulot mazmuniga kiradimi?O`lchashga
bag`ishlangan birinchi va ikkinchi mashg`ulotga dasturning boshqa masalalarni
kiritmaslikni maslahat bermoqchimiz.Bolalarning e`tiborlarni tevarak-atrofning
miqdoriy tomonini bildirishning yangi usulini-o`lchashni o`rganishga qarating.
Vaholanki,bu
o`rinda
mashg`ulotning
tuzilishi
haqida,bu
jarayonning
mufassalligiga berilmagan holda,ya`ni biz bitta mashg`ulotga oladigan dastur
masalarining miqdori haqida,ularning kompinatsiyalari haqida; har bir mashg`ulotga
o`yinni kiritish majburiy yoki majburiy emasligi haqida to`xtalmay turib,so`zlash
o`rinli.Gap boshqa haqida,ya`ni har qanday matematik mashg`ulot shunday
tuzilmog`i
kerakki,unda
pedagogik
stoli
yonida
izlash,
topshiriqni
tushuntirish,tarbiyachining ko`rsatishlari bilan bir qatorda,albatta bolalarning
mustaqil ishlashi,o`z stolida tarqatma materiallar bilan ishlash haqida bormoqda.Bu
ikki qismning (ya`ni tarbiytachining tushuntirishi va bolalarning mustaqil ishlari)
solishtirma salmog`i har qaysi darsda har xil bo`ladi.Chunonchi,yuqorida
tasvirlangan o`lchashga doir birinchi mashg`ulotda asosan,tarbiyachi ishladi,bolalar
uning o`lchash natijalarini fishkalar bilan qayd qilib bordilar.Bu hol o`zi
oqladi,ikkinchi mashg`ulotda biz eslatib o`tgan qismlarning solishtirma salmog`i
keskin o`zgaradi.Endi asosan,bolalar o`z stollarida o`tirgan holda o`lchashlarni
bajarib,ishlaydilar.Tarbiyachi ularning ishlarini nazorat qilib,so`z bilan,ko`rsatish
bilan yordam beradi.
Ikkinchi mashg`ulot.Navbatdagi (uchinchi va to`rtinchi va b) mashg`ulotlarni
tasvirlashda bunday mufassal to`xtalmaymiz.Ikkinchi mashg`ulot esa bolalarda
o`lchash malakalarini tarkib toptirish uchun prinsipial jihatdan muhim.
Bolalarning stollariga har qaysi bola uchun yog`och idish (unda don
bo`ladi),taxsimcha ,oshqoshiq,cho`p(fishkalar nabori) quyilgan bo`ladi.Tarbiyachi
oldindan stakanlarga 5 oshqoshiqdan don solib qo`yadi.Ammo bu haqda bolalarga
indamaydi.Tarbiyachining
stoliga
usha
buyumlar
turadi.Mashg`ulot
tog`orachadi,qog`oz xaltadagi don miqdorini qanday aniqlashni oydinlashtirishdan
boshlanadi.Tarbiyachi bir qoshiq donni qanday to`lalikda olishni ko`rsatadi shu
maqsadda o`z idishining 2 oshqoshiq don solinadi va cho`tning ikkita toshi so`rib
qo`yiladi.Bolalar
ham
mustaqil
o`lchanayotganlarida
har
bir
qoshiq
olinib,to`kilganidan keyin cho`tning bitta toshni surib qo`yishlari kerka
bo`ladi.Tushuntirib va ko`rsatib bo`linganidan keyin bolalar ishlashga kirishmoqlari
mumkin.Tarbiyachi bolalarning ishlarini kuzatib turadi,ammo har bir bolaga
qoshiqni qanday to`ldirishni ko`rsatmaydi.U so`z bilangina eslatib turadi,ya`ni
og`zaki eslatib turadi:”Esingizdami,men sizga qoshiqqa qancha don solishni
ko`rsatgan edim,yana esingizdami,hamma qoshiqlarni bir xil to`ldirish kerakligini
aytgan edim”.
Bolalar dastlab xato qiladilar,yanglishadilar.O`lchash jarayoni ularni o`ziga jalb
qiladi,shu sababli ular o`lchash mazmuniga kiradiganhamma komponentga ham
alohida e`tibor bermaydilar.Odatda ular qoshiqqa qancha guruch olinganidan qatiy
nazar,qoshiqda qo`l bilan bajarilgan harakatlar miqdorini sanaydilar.Birinchi
mashg`ulot natijalarini qarayotganida,ya`ni to`gri o`lchashning afzalligi eng ayoniy
bo’lgan paytda bolalarning xatolariga e’tibor berish imkonini beradi.Keyingi hamma
mashg’ulotlar davomida o’lchovning to’la bo’lishini kuzatib borish kerak.Bolalarning
birinchi o’lchashlarida xato qilishlari turgan gap bo’lgan holda qiyin axvoldan
qanday chiqish kerak?Bu xatolarga nisbatan qandayb minosabatda bo’lish kerak? Biz
o’tkazgan mashg’ulotlardan misol keltiramiz
Donni qanday o’lchash tushuntirilganidan keyin ,bolalar ishlashga kirishadilar.
Idishlardagi donni taqsimchaga to’kishadi,har gal natijani chotka belgilab
borishadi,Mashgulot davomida o’lchovning to’la bo’loishi kerakligini bollarga eslatib
turdik ammo hozircha eslatish ish boshlash uchun yo’llanma emas edi,shunga ko’ra
bollalar cho’t donalarini surishdi. Natijada Anvarda 5donagina surildi,Samadda xatto
26ta soqqa bo’ldi,boshqalarda anchgina soqqa so’rildi.BIZ Anvardan stakaniga
qancha don borligini so’radik ammo topgan natija boshqalarnikidan shunchalik kam
ekanligidan juda siqilib,javobni eshitirib aytishni xoxlamadi va tarbiyachining
o’zigagina ayttish uchungina javob so’radi.Boshqa bollarning o’lchash natijalarini
oydinlashtirdik : kimda 7,kimda 13,kimda,26 chiqqanini so’radik.”e\Endi esa,-dedi
tarbiyachi,-men sizlarga sirni ochib beraman;har qaysi idishda besh qoshiqdangina
don bor edi.Bittagina aniq javob bunday bo’lishi mumkin:”Mening stakanimda 5
qoshiq don bor”
Anvar o’rnidan turib,baland tovush bilan aytdi:”Men to’gri topdim,mening
bokalimda 5 qoshiq don bor.Men buni o’lchab bildim.Men qoshiqqa siz
ko’rsatgandek, miqdorda don soldim”.
Endi,nega shunchali har xil javob chiqqanini bolalarning o’zlari qanchalik
tushunganliklarini aniqlash muhim edi.Shu tufayli tarbiyachi bolalarga tegishli
savollarni berdi.Mana ularning javoblari.
LOLA Saidda shuncha ko’p chiqishining sababi, u qoshiqlarni to’ldirmay olabergan
va cho’tda qoshiqlarni donga to’la, dep hisoblab, donalarni surabergan.Buning ustiga
u poldagi guruchlarni ham terib olgan va taqsimchaga solgan,buni to’la qoshiq,dep
hisoblab donalarni surabergan
Gulnora.Menda 7qoshiq bo’ldi,chunki men qoshiqni juda to’ldirib olishga qorqdim
va mena siz qancha olgan bo’lsangiz shuncha olgandek bo’lib tuyuldi,aslida esa men
qamroq olgan ekanman,shu sababli menda olingan guruch miqdori 5emas,ozgina
ko’p-7 qoshiq bo’ldi.
Shunday qilib,ko’rib turibmizki,bolalar faqat o’rtoqlarining ishlarinigina emas,balki
o’zlari bajargan ishlarini ham taxlil qila olimlar,sabab bog’lanishlarini topa olar
ekanlar.
Tarbiyachi mashg’ulot oxirida bolalar e’tiborini yana o’z stoliga qaratadi.Stolga suv
solingan grafin turibdi.Suv sezilib turishi uchun unga ozgina rang berish maqsadga
muvofiqdir.Grafin bilan stakan ham turadi.Tarbiyachi bolalarga suvni qanday
o’lchamni ko’rsatadi,tushuntiradi.Bu ish bajarilish texnikasiga ko’ra,sochiluvchi
jismlarni o’lchashni eslatadi,shu sababli tarbiyachining o’zi ko’p emas,ikki stakan
o’lchaydi,bolalar o’z stollariga tegishli miqdorda fishka qo’yadilar.Tarbiyachi qolgan
suvni o’lchash uchun bir qancha bolani bittadan (yoki ikkitadan) chaqiradi,qolgan
bolalar o’z stollariga fishkalar qo’yish bilan o’lchash natijalarini belgilaydilar.
Shu bilan ikkinchi mashg’ulot tamomlanishi mumkin.Nechta stakan olindi va aynan
nechta yog’och idish olindi?Stakanlar yog’och bo’lishi shart emas plastmassa bo’lsa
ham bo’laveradi,ammo shaffof bo’lmasligi kerak.Shisha stakan to’gri
kelmaydi,chunki bolalar moddalar miqdorining bir xil satxda ko’radilar va o’lchashni
o’z qo’shnilarining “javobiga to’g’rilashga “ga harakat qiladilar,aslida esa,
hammadan don satxi bir xil ekanini oldindan ko`rmasdan,har qaysi bola o`zini
o`lchashni o`rganishi muhimdir.Nega stakanlar olinadi?Baland idishdan bolalar
guruchni qoshiqqa oson oladilar,uncha semehnat emas,bolalar e`tiborini o`lchashning
barcha
shartlarini
bajargandagina
jarayonning
o`zida
to`playdilar,ortiqcha
qiyinchilikka uchramaydilar.
Bolalarning ko`nikmlari mustahkamlanib,avtomatlashgan keyin suyuq yoki
sochiluvchi moddalarni o`lchash mashg`ulotlarga kiritiladi,ana o`shanda yassi
idishlar yordamida o`lchashlarni ham qarash mumkin bo`ladi.
Mashg`ulotlarda suyuqliklarni yoki sochiluvchi moddalarni o`lchashlarda bolalar
e`tiborini shunga tortish kerakki,o`lchashning boshida suyuqlik yoki don ko`pligiga
stakan yoki qoshiq (umuman biz nima bilan o`lchamoqchi bo`lsak o`sha) ixtiyorsiz
to`la bo`lishiga , o`lchashning oxirida esa, stakan yoki qoshiqni to`ldirish ancha
mushkul bo`ladi,shu sababli ular yetarlicha bo`lmasligiga qaratish kerak.Bolalar bu
qiyinchiliklarni eslariga tutishlari va o`z ishlarida bir tekislikni o`lchashning boshida
ham oxirida ham o`lchovlarning bir xilda to`la bo`lishlariga amal qilgan
holda,saqlashlari muhimdir.Bolalarni o`lchashga o`rgatishga ketma-ket 7-9
mashg`ulotni ajratish kerak.Shundan keyin mashg`ulotga dasturning boshqa
masalalari davriy ravishda kiritib turiladi.Bolalarni yana nimaga o`rgatish
kerak?Ularni bu buyumlarning uzunligi va kengligini o`lchashda o`rgatish
kerak.Bunda ushbular o`lchanadigan buyumlar bo`lishi mumkin:har xil shakldagi va
har xil rangdagi qog`oz varaqlari;bolalar va kattalar uchun stollar(bunda bolalar
stolini o`lchashda nafaqat uning uzunligi va kengligini,balki balandligini ham
o`lchaydilar);bular har xil uzunlikdagi lenta va arg`amchilar bo`lishi mumkin.
Har bir predmetning uzunligi va kengligi bir o`lchovning o`zi bilan o`lchanishi
muhimdir,shunday bo`lganda bolalar o`lchash natijasida predmetning uzunligi
kengligidan qancha ortiqcha ekanligini ayta oladilar.Bu ma`lumotni aniqlashda ularga
fishkalar ham yordam beradi.
Qog`oz
varag`i
uzunligini
shartli
o`lchov
yordamida
o`lchashda
bolalar,masalan,ko`k
doirachalarini,varag`ning
kengligini
o`lchashda
qizil
doirachalarni qo`yadilar.Shundan keyin ko`k doirachalarni ham,qizil doirachalarni
ham sanashadi,qaysi doirachalar ko`pligini aniqlashadi va tarbiyachining ushbu
savoliga javob berishgadi: (nima uchun va qancha uzun?)
Bolalar
o`lchashni
yetarli
darajada
egallab
olishlaricha
va
sanoqda
yanglishmaydigan bo`lgunlariga qadar natijalarini belgilovchi fishkalar ishlatila
beriladi.
Buyumlarning uzunliklari va kengliklarini o`lchashni to`g`ri to`rtburchak
shaklidagi qog`oz varaqdan boshlashdan qulay.Bunda tarbiyachi oldindan
kenglik,uzunlikni qoldiqsiz ,aniq son marta joylashadigan o`lchovni ( masalan,karton
tasmachani) tanlab qo`yadi,”qoldiq” qoladigan o`lchashdan ham qo`rqmaslik
kerak,bu shunday o`lchashni , masalan,o`lchov 4 mart ato`la joylashtiriladi va yana
ozgina o`lchanmagan joy qoladi.Bolalar bunday holda qancha qolganini qo`llarida
yoki o`lchov yordamida ko`rsatishlari kerak ammo bu xil o`lchashlarni bajarishga
shoshilmasligi kerak.Bolalarni buyumlarning uzunlik va kengliklarini har xil
kattalikdagi o`lchovlar bilan mashq qildirish kerak.Bolalar qog`oz varag`i va
kengligini karton tasmacha bilan o`lchab bo`lganlaridan keyin va o`lchov necha
marta to`la joylashganligini aniqlab olganlaridan keyin tarbiyachi bolalarga shartli
o`lchov sifatida oldingisodan ancha katta tasmani taklif qilishi kerak.Bolalar o`sha
qog`oz
varag`ini
o`lchaydilar,o`lchash
natijasida
mutlaqo
boshqa,oldingilaridannancha kichik sonlar hosil bo`ladi.Nega?O`lchanayotgan
kattalik o`zgarmagan holda sonlarning o`lchov kattaligiga bog`liqliklariga,bu
qonuniyatga bolalar e`tiborini oddiygina qaratish emas balki shunday tushuntirish
mumkinki,bu qonuniyatlar ular uchun tushunarli bo`lsin.Bu bolalarni sisitematik
ravishda mustaqil mashq qilishlari natijasida tushunarli bo`ladi.Bolalar har xil
kattalikdagi o`lchovlar bilan nafaqat qog`oz,stollar va boshqa narsalarni o`lchashlari
balki suvni donlarni o`lchashlari va har qanday holda ham varaqlab o`sha-o`sha don
miqdori o`zgarmay qolganiga,ammo bir xil holda o`lchov masala,5 marta
joylashgani,boshqa bir holda 10 marta joylashganiga,3chi holda esa hammasi bo`lib
2marta joyalshganiga va ularning hammasi o`lchovlar har xil bo`lganligi sabab
ekaniga o`lchov qancha katta bo`lsa,shuncha marta kam sonda joylashganiga,va
ayniqsa o`lchov qancha kichik bo`lsa shuncha marta ko`p son qadar joylashganlariga
ishonch hosil qilishlari kerak.Yana shuni ham namoyish qilish muhimki,idishdagi
suyuqlikning balandligiga qarab,uning hajmi haqida fikr yuritish mumkin emas.Bizga
suv ko`pdek ko`ringanda ham kamday ko`ringanda ham haqiqiy holda bilib olish
uchun har doim bir xil o`lchov bilan o`lchash kerak.Buni bolalarga konkret (aniq)
misolda ko`rsating:tarbiyaching stolida ikkita yarim lkitrli bankada sut turibdi,bolalar
sutlarni qarab ,bankalar ham bir xil ulardagi sut ham teng ekanligiga ishonch hosil
qiladilar shundan keyin tarbiyachi bir xil bankadagi sutni baland va ingichka shishaga
qo`yadi,ingichka bankadagi sutni esa keng kasturulkaga qo`yadi.
Ikkala idishdagi sut miqdori teng bo`lishiga qaramay, suyuqlik sathi tez o`zgardi.
Shunday qilib bolalarni shartli o`lchov yordamida don,suyuqlik hajmini
,buyumlarning uzunlik va kengliklarni o`lchashga o`rgatdik.Bu mashqlarning
hammasini bajarish natijasida u yoki bu buyumlarning uzunligi qanday ekanligini
ko`z bilan chamalab aniqlab olishni o`rganishadi.Bu haqida ham,shunday ekangligiga
ishonch hosil qilish uchun tarbiyachi bolalarga lenta va qog`ozni,poloskani ko`rsatadi
hamda bu qog`oz poloska lenta uzunligiga necha marta joylashishini ko`z bilan
aniqlashni taklif qiladi.Bolalar u yoki bu sonni ko`rsatishadi.Shundan keyin
tarbiyachi lentani o`lchaydi ,bolalar esa xato qilganliklari yoki qilmaganliklarini
ko`rishadi.Agar mashqlar yetarli bo`lgan bo`lsa,xatolar sodir bo`lmaydi.Bolalarga
buyumlarning o`zini har xil kattalikdagi o`lchovlar bilan ko`zda chamalab o`lchashni
mashq qildirish ma`qul,bunda har xil xuddi shu o`lchovni ko`z bilan chamalshni
haqiqiy o`lchash bilan tekshirib turilishi kerak.
Tahminan, yetinchi mashg`ulotdan boshlab buyumlarni teng qismlarga qanday
bo`lishini o`lchashdan foydalanib bolalarga o`rgatish kerak.
3-5-7ta teng qismga qanday bo`lishi kerak?Juda oson bolalarga shartli o`lchov bilan
o`lchashni o`rgatishga o`lchov buyumga (xususan,holda qog`oz varag`iga) uch marta
ham,5 marta ham,7 marta ham joylashish hollari bo`ldi.Bolalar varaqning uzunligi
bo`yicha o`lchovni qo`yib borar ekan har gal o`lchov tugagan joydan qalam bilan
nuqta qo`yadilar,so`gra shu nuqtadan o`lchovni yana qo`yadilar h.k.
Biz qog`oz varag`ini buklab,shu bukilgan chiziq bo`yicha qirqib 3, 5 yoki
shuningdek, 2-4-6-8 va h.k qismga ega bo`lamiz.
Har xil qismlarning kattaliklarini taqqoslash muhim.Bolalar ushbu savollarga qiziq-
qiziq javob beradilar:”Sen nima deysan,1/7 qism katta yoki 1/3 qismimi?”.Ko`pincha
bunday javob berishadi:”Albatta 1/7 katta” biz bolalarga ko`rsatadigan va bolalarning
o`zlari qog`oz varaqlarini (bunda hamma varaqlar teng) 3ta ,5ta va 7ta teng qismga
bo`lishga oid mashg`ulotda biz bolalardan 1/3ni va 1/7 ni ko`rsatishni,qaysi varaq
katta ekanligini taqqoslab aytishni so`raymiz.Bunda farq anchagina bo`lsa ham
bolalar bunda xato qilmaydilar,ular 1/3ni 1/7dan katta ekanligini to`g`ri aniqlaydilar.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarning olgan bilimlarini o`yinlarda va o`yin
mashqlarida
puxtalanadi.Masalan,”Qo`g`irchoqni
kiyintir”
o`yinida
ularga
qo`g`irchoqning balandligini o`lchash va rangli qog`ozdan unga mos uzunlikda
ko`ylak bichish taklif qilinadi.Bolalarga kitoblarni yamash, uchun topshirig`ini berish
mumkin.Ular qog`oz varag`i o`lchovini olishadi.Bola varaqni o`lchaydi va qancha
zagatovka tayyorlash mumkinligini aytadi,shundan keyin ularni qirqadi.
| 