Ikkinchi kichik guruh
Kattalik.Ikkinchi kichik guruhda tarbiyachi bolalarga uzunligi, kengligi, balandligi,
shuningdek, kattaligi bo`yicha butunlay keskin farq qiluvchi buyumlarni (lentalar,
qog`oz, karton poloskalari, brusoklar va b.) taqqolashni o`rgatadi.Buyumlarning
o`lchamlari bo`yicha nisbatlarini aniq so`zlardan foydalanib ifodalashga o`rgatadi:
uzun-qisqa, uzunliklari bo`yicha bir xil (teng); keng-tor, kengligi bo`yicha bir xil
(teng) baland-past, balandligi bo`yicha bir xil(teng); ortiq-kam, miqdori bo`yicha bir
xil(teng).
Bunday taqqoslash uchun avval bir-biridan kattaligi bo`yicha biror alomatiga
ko`ra farq qiluvchi buyumlar,masalan,kengligi jihatdan bir xil,bir xil rangli,bir xil
materialdan tayyorlangan,uzunliklari bo`yicha bir xil bo`lgan lentalarni berish
mumkin.Bir lenta ikkinchisidan biroz uzunroq (qisqaroq) bo`lishi kerak.Bu
bolalarning buyumlardagi masofa elementlarini ajratib yordam beradi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni kattalik alomatlari bo`yicha buyumlarni
taqqoslashga o`rgatishda u yoki bu obyektning uzunligi,kengligi,balandligi,deb
nimani aytilishini qo`l harakati bilan ko`rsatish zarur.Masalan, 2ta lentaning
uzunliklari bo`yicha taqqoslashda tarbiyachi qo`lini birinchi lenta bo`ylab
ham,ikkinchisi lenta bo`ylab ham (chapdan o`ngga) yurutib,”Bu lenta uzunroq, bu
lenta esa qisqaroq (kaltaroq)” deb tushuntiradi.Shundan keyin bolaga barmog`i (kafti)
bilan lenta bo`lib (uning bir chekkasidan ikkinchi chekkasigacha) o`tishini taklif
qiladi.Obyektlarning balandliklari bo`yicha taqqoslashda tarbiyachi qo`lini buyum
bo`ylab pastdan yuqoriga ,asosidan ustki qirrasigacha o`tkazadi;buyumlarning
butunicha kattaligi bo`yicha taqqoslashda tarbiyachi qo`lini oldin birinchi,keyin
ikkinchi buyum atrofida aylantirib chiqadi.
Bolalar buyumlarning uzunligi,kengligi,balandligi bo`yicha yonma-yon qo`yib
va birini ikkinchisining ustiga qo`yib taqqoslashga o`rgatiladi.dastlab buyumlarni
yoniga qo`yib taqqoslashdan boshlash maqsadga muvofiq, chunki taqqoslash uchun
bir xil rangdagi buyumlar beriladi,bunday buyumlar bir-birining ustiga qo`yib
taqqoslansa,qo`shilib ketadi.Har xil rangdagi buyumlardan foydalanayotganda ustiga
qo`yib taqqoslash usulidan foydalanish kerak.Tarbiyachi bu usullardan foydalanish
kerak.Tarbiyachi
bu
usullardan
qanday
qilib
to`g`ri
foydalanishni
ko`rsatadi:buyumlarning uzunligini yoniga qo`yib taqqoslanganda buyumlarni
shunday qator qilib qo`yish kerakki, ularning bir tomondagi (masalan, chapdagi)
oxirlari yonma-yon tursin.Ustiga qo`yish usulidan foydalanganda buyumlarning
nafaqat(chapdagi) oxirlarini,balki ularning ustki va ostki qirralari (chekalari)ni ham
ustma-ust joylashtiriladi.Tarbiyachi bir qismi ko`rinib turgan buyum uzunroq ekanini
tushuntiradi.
Tarbiyachi bolalarga ajratilgan belgilarni,taqqoslanayotgan ikkala buyumning
nomini so`zlar bilan aytishni o`rgatadi (“Qizil lenta yashil lentadan uzun, yashil lenta
esa qizil lentadan qisqa”).
Tarbiyachi buyumlardagi belgilarni (kenglik,balandlik) taqqoslashga doir mashqlarga
bolalarning qiziqishlarini oshirishini uchun har xil o`yin vaziyatlarini hosil
qiladi.Masalan,ayiqchalarga
sharflar
bog`laydi,qo`g`irchoqlarga
esa
lentalar
taqishadi.Bitta
sharf(lenta)
bog`landi,ikkinchisi
esa
bog`lanmadi.Nega?Bir
sharfni(lentani) ikkinchisiga yonma-yon qo`yib,tarbiyachi birinchisi ikkinchisidan
qisqa ekanini ko`rsatadi.Ikkinchi bir o`yin vaziyatida nega bir ko`prikchadan parovoz
o`tgan-u, ikkinchisidan nega o`tmaganini aniqlash;mashina qaysi darvozadan
o`tgan,qaysi darvozadan o`tmagani,nega o`tmagani aniqlash talab qilinadi.”kimning
barmoqlari uzun?” ”Kimning uyi baland?”,”kimning sharfi keng?” va boshqa turdagi
o`yin-mashqlarni o`tkazish ham mumkin.
Shundan
keyin
bir
xil
shakldagi,har
xil
rangdagi
bittadan
boshqa
komponentlari(parametrlari) teng buyumlarni taqqoslashga kirishiladi, bunda
(balandligi yoki uzunligi va b) bolalarning e`tiboei teng bo`lmagan parametrlarga
qaratiladi.Ajralib turadigan parametri,kattaligi bo`yicha contrast bo`lgan buyumlar
taqqoslash uchun olinadi,bu hol ularni ajratishni ancha osonlashtiradi.O`yin
vaziyatdan foydalanish mumkin. Masalan, ikkinchi kichik guruh bolalari bilan
o`tkaziladigan mashg`ulotlarda (uzunlik haqida tasavvurlarni tarkib toptirishda)
tarbiyachi har qaysi bolaga bir-biridan uzunligi bilan farq qiluvchi ikkitadan rangli
qalam beradi.O`yinchoq quyon uzun qalamlarni,o`yinchoq mushuk esa kalta
qalamlarni “yig`adi”.Tarbiaychi bolalarning e`tiborini quyonning quloqlari
uzun,dumi esa kalta ekaniga,mushukning dumi uzun,quloqlari esa kalta ekaniga
qaratadi.
Shundan keyin tarbiyachi bolalarni ajratilgan parametric bo`yicha buyumlarni
bevosita taqqoslashga o`rgatadi.Bu bosqichda bolalar amaliy harakatlar (ustiga
qo`yish,yoniga qo`yish)ni o`zlashtirishadi.Bunday harakatlar natijasida bolalar nisbiy
kattalikni aniqlaydilar.Shu maqsadda taqqoslanuvchi parametrlari contrast bo`lmagan
buyimlardan foydalanishadi.Shu bilan bir vaqtda bolalarning tenglik haqidagi
tasavvuri(“balandligi,uzunligi,kengligi”
va
b.bo`yicha
teng)
tarkib
topadi.Chunonchi,”baland-past-teng”(balandligi
bo`yicha)
ekanligi
haqidagi
tasavvurlarni
tarkib
toptirishda
balandlikning
o`zini
ajratilganidan
keyin
bolalarga,masalan,balandligi bo`yicha (contrast bo`lgan) farq qilmaydigan ikkita
minorachani berish mumkin.Tarbiyachi ikkita minorachani stolning har xil chetlariga
qo`yadi va bolalardan ular balandliklari bo`yicha teng yoki teng emasliklarini
so`raydi.Odatdagidek bolalarning fikrlari bir xil bo`lmaydi.Ulardan qaysilari
haq,qaysi minora baland ekanini qanday bilish mumkin?Tarbiyachi ikkala minorani
yonma-yon qo`yib,o`z harakatlarini tushuntiradi.Bunday holatda qaysi minoracha
baland ekani hammaga ko`rinib turadi.
Bolalarning masofalarni aniqlashlarini osonlashtirish uchun atrof-muhitdagi shunday
buyumlardan foydalanish kerakki,ularda masofa ko`proq o`rinni egallasin, shu bilan
bir qatorda dastlabki mashg`ulotlarda yassi buyumlardan ko`proq foydalanish kerak.
Bundan tashqari , bolalar uchun amaliy ahamiyatga ega bo`lgan , har xil
faoliyatlarida ular keng foydalanadigan buyumlardan foydalanishga harakat qilish
kerak;bular har xil uzunlik va kenglikdagi lentalar,har xil uzunlikdagi
sakragichlar,qurilish materiallari detallari (har xil uzunlikdagi brusoklar,kengligi har
xil plastinalar,yo`g`onliklari har xil silindrlar,tayoqlar),har xil balandlikdagi
piramidalar ,kegllar,archachalar va boshqa ko`pgina buyumlar va o`yinchoqlar
bo`lishi mumkin.Har qaysi mashg`ulotda bolalarga tarqatma material (kengligi teng
bo`lgan holda har xil uzunlikdagi qog`oz poloskalar va,aksincha,uzunligi teng
bo`lgan har xil kenglikdagi qog`oz poloskalar;har xil uzunlikdagi,har xil kenglikdagi
kenglikdagi qog`oz poloskalar,iplar,har xil qalinlikdagi latta-puttalar va b.) bilan
ishlash imkonini berish kerak.TArqatma materiallar bilan ishlash har bir bolaga
buyumlarning kattaliklarini har tomonlama tekshirish imkonini beradi.
Bolalarda har xil uzunlikdagi buymlarni farqlash va tegishli atamalar bilan
aniqlash malakalari tarkib topishiga va shakllanishiga imkon bergan ba`zi
mashg`ulotlarni qaraymiz.
Ikkinchi kichik guruhda o`tkazilgan birinchi mashg`ulotning dastur mazmuni
quyidagilardan iborat:
1) bolalarga taqqoslash natijasida buyumlardagi masofani ajratishni o`rgatadi;
2) yoniga qo`yish va ustiga qo`yish usullaridan foydalanib,taqqoslash bilan uzun va
kalta buyumlarni farqlash malakasini rivojlantirish;
3) bolalarni har xil uzunlikdagi buyumlarni mos atamalar bilan aniqlash bo`yicha
mashq qildirish.
Mashg`ulotlar uchun har xil uzunlikdagi ikkita lent ava ikkita chizg`ich
didaktik material bo`lib xizmat qiladi;bolalar uchun va qisqa (kalta) qog`oz
poloskadan foydalanishadi.Tarbiyachi bolalar e`tiborini doskadagi biri ikkinchisining
tagiga qoqib qo`yilgan lentalarga qaratadi va ularning kattaliklarini topishni taklif
qiladi.Bolalar bir lenta baland,ikkinchisi past (Lola);biri uzun ,ikkinchisi qisqa
(Zamira);biri
kalta,ikkinchisi
esa
katta
(Said)
deb
javob
beradi.Ko`rib
turibmizki,Zamiragina to`g`ri javob bergan.Bolalarning javoblarini aniqlashtirib,
tarbiyachi ta`kidlaydi :”Lentalar uzunliklari bo`yicha har xil.Biri uzun,ikkinchisi
kalta”.Tarbiyachi lentalarning kattaliklarining aytish bilan bir vaqtda ularni
ko`rsatadi.(“Mana uzun lentaning uzunligi,mana kalta lentaning uzunligi”).Shundan
keyin bolalar lentalarning uzunliklarini ko`rsatishadi,bunda ular ko`rsatilayotgan
lentaning kattaligini aytib turishdi.5-6 ta boladan so`ralganidan keyin tarbiyachi
yakun yasalgandek bo`ldi:”Bu lentalar uzunliklari bo`yicha har xil.Bir lenta
uzun,ikkinchisi lenta esa kalta”.Har xil uzunlikdagi chizg`ichlarning kattaliklari ham
xuddi shunday usul bilan taqqoslandi va aniqlandi.Mashg`ulotning ikkinchi qismida
bolalarning hammasi tarbiyachisining ushbu topshirig`ini bajarishadi:uzun,kalta
poloskani ko`rsat,kalta poloska tagiga uzun poloskani shunday qo`yki,ularning chap
oxirlari tekis tursin;uzun,kalta poloskaning uzunligi bo`ylab barmog`ing uchini
yurgaz,uzun poloskaga bayroqcha,kalta poloskaga koptok rasmini chiz.Har bir
topshiriq bajarilgandan keyin tarbiyachi bolalardan so`rab,ularni taqqoslanayotgan
buyumlarning kattaliklariga aniq ta`rif berishga o`rgata bordi.Mashg`ulot oxiriga
kelib,ba`zi bolalar hatto bunday yoyiq gaplarning ham uddasidan chqishdi:”Men
uzun poloskaga bayroqcha rasmini,kalta poloskaga koptok rasmini soldim”.
Bolalarning hammasi uzun va kalta buyumlarni to`g`ri ko`rsatishdi ammo ba`zi
bolalar poloskalarni katta va kichik poloska,deb aniqlashni davom ettirishdi. Bunday
aniqlashlarnini bir mashg`ulot davomida amalga oshirilib bo`lmaydi.Shu sababli
navbatdagi ikki mashg`ulotda tarbiyachi bolalarning uzun va kalta buyumlarni mos
atamalar bilan aniqlab taqqoslash va farqlash malakalarini mustahkamladi.Bunda u
bolalar har qanday uzunlikdagi buyumlar uzun-qisqa(kalta),uzunroq-kaltaroq
buyumlar kabi umumiy tasavvurni tarkib toptirish uchun taqqoslanadigan buyumlar
doirasini asta-sekin kengaytirib borishni lozim topdi.
Shunday mashqlar natijasida bolalar buymning nisniy kattaligini asta-sekin ko`z
bilan chamalab aniqlashga o`rgatiladi.Bolada kattalik bo`yicha munosabatlarni
aniqlash usulining o`zi shakllanadi.
“Keng-tor-teng”(kengligi bo`yicha) tasavvuri ham buyumlarni ustiga qo`yish
usuli bilan shakllantiradi.
“Yo`g`on-ingichka-teng”(qalinligi(yo`g`onligi)bo`yicha) tasavvuri har xil
buyumlarni bevosita taqqoslash(yoniga qo`yish usuli bilan)da shakllanadi.Buning
qiyinligi bo`yicha har xil ,yo`g`onligi bo`yicha har xil qalamlarni olish mumkin.
Bolalar har xil o`lchamli buyumlarni taqqoslay oladigan va tegishli belgilarda
ajrata
oladigan
bo`lganlaridan
keyin
“Topshiriq”
didaktik
o`yini
o`tkaziladi.Topshiriqni tarbiyachi beradi(masalan,qo`g`irchoq nomidan),bolalar esa u
aytgan buyumni (qo`g`irchoqni),masalan,baland archani,uzun qalamni,keng lentani
(2-3 juft buyumlar oarsidan tanlab) ko`rsatishlari yoki keltirishlari kerak.
Bolalar contrast o`lchamli buyumlarni taqqoslashga o`rnatilganidan keyin
tarbiyachi ularni buyumlarning uzunliklari,balandliklari bo`yicha teng bo`lish bilan
tanishtiradi, uzunliklari bo`yicha bir xil(teng),balandliklari bo`yicha bir xil(teng)
degan ifodalardan foydalanishga o`rgatadi.Shu maqsadda “shunday uzunlikdagi
lentani top”,”balandligi shunday archani top” kabi o`yin mashqlardan foydalanish
mumkin.
| 