3-§. Katta guruh .
Katta guruhda bolalarni sanoqqa o’rgatish davom ettirladi. 10ichida miqdor sonlarni
ham , tartib sonlarni ham ishlatish malakasi ham mustahkamlanadi . Bolani “qanday?
“ ( buyumning sifati , alomati haqida : yashil , katta , dumaloq ); “qancha? “
( buyumlarning miqdori haqida ); “nechanchi ? “ ( buyumning boshqa buyumlar
orasidagi o’rni tartib son bilan aniqlanadi , masalan , beshinchi ) kabi savollarni farq
qilgan (differensial ) holda tushunishga o’ragatish muhimdir .
Bolalarda sonlar orasidagi bog’lanishlarni shakllantirish davom ettiriladi: har bir
keyingi son oldingisidan katta , keyingisi esa kichik . Shu asosda yonma-yon turgan
sonlar orasidagi munosabatlar haqidagi tasavvurlar o’zlashtiriladi: har bir keying son
oldingisidan bitta ortiq , har bir oldingi son keyingisidan bitta kichik . ( 5 6 dan 1ta
kichik , 6 5 dan bitta katta , 6 7 dan 1ta kichik) . Bolalr bir son ikkinchisidan 1ta
kichik ( yo katta ) ekanini o’zlashtirganlaridan keyin , ularga agar kichik songa 1
qo’shilsa , keying katta son hosil bo’lishini , agar katta son 1ta akamaytirilsa, kichik
, ya’ni oldingi son hosil bo’lishi tushuntirib beriladi . Sonlar orasidagi bog’lanish va
munosabatlarning hammasi buyumlar guruhlarini taqqoslash asosida tushuntiriladi
.Bunday mashqlar jarayonida tarbiyachi “ qancha edi ? “ , “ qancha qo’shishdi (
ayirishdi ) ? “ , “qancha bo’ldi ? “ , kabi savollardan foydalaniladi .
Katta guruhda bolalarga har bir son o’z ichiga ma’lum sondagi birliklarni olishi
haqida bilim berish zarur . 5 ichidagi sonlarning birliklardan iborat tarkibi haqidagi
tasavvurlar ham konkret misollarda shakllantiriladi.
Bolalar buyumlar guruhini , ularning belgilari , sifati bo’yicha tahlil qilishga ,
so’ngra sonning birliklarini aytishga o’rgatiladi.Masalan , tarbiyachi stol ustiga har
xil rangdagi 4ta kubchani qo’yib , kublar nechta ? , qanday rangdagisi nechta ? , deb
so’raydi . Oxirgi savol buyumlar miqdorini ularning ranglari bo’yicha tahlil qilishga
yo’naltiriladi : “Qandaylari qancha ? “ – 1ta qizil , 1ta ko’k , 1 ta sariq , 1ta yashil -
hammasichi ? “ – “Hammasi 4ta kub “ – Demak , 4- bu 1 ,1, 1 va 1 . Shundan keyin
yana bolalardan sonning birliklarini , so’ngra sonning o’zini aytish so’raladi (1 , 1 , 1
, va 1 – bu 4 ) .
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarni o’qitishda buyumlar haqidagi har xil
bilimlaridan , ularni differensiallash yoki guruhlarga birlashtirish , alohida
alomatlari bo’yicha umumlashtirish malakalaridan foydalanish kerak . Masalan ,
hammasi bo’lib 5ta o’yinchoq bor .”Qandaylari qancha ? “- “ 1ta quyon , 1ta
matryoshka , 1ta ayiq , 1ta qo’g’irchoq , 1ta tulki.”-Demak ,5bu 1, 1, 1, 1 , va 1.”
Bolada butun miqdorni ko’rish va uni aytish , ularni birlashtirib , bir son bilan aytish
malakasi shunday shakllantirildi .
Sonning birliklardan iborat tarkibini o’rganishda bolalarning geometrik figuralar
haqidagi bilimlardan , buyumlarning kattaliklari bo’yicha munosabatlarni
bilishlaridan va ularning nisbatan kattaliklarini ayta olishlaridan foydalanish kerak .
Masalan , 3 sonining birlardan tarkibini tahlil qilishda geometrik figuralarni –
uchburchak , doira , to’rtburchak olis mumkin ; 5 sonining birlardan iborat tarkibini
tahlil qilish uchun har xil uzunlik va rangdagi qog’oz poloskarni olish mumkin . Bu
poloskalarning bittasi sariq –eng qisqa , bittasi ko’k – biroz uzunroq , bittasi yashil –
yanada uzunroq , bittasi oq – 2ta kam uzunroq , bittasi qizil – eng uzun , jami esa 5 ta
bu – 1, 1, 1 ,1, 1, va 1 .
Bolalar olgan bilimlarini har xil topshiriqlar yordamida mustahkamlash kerak .
Masalan , tarbiyachi sonli kartochka ko’rsatadi va bolalarga buyumlarni sonda
nechta birlik borligini ko’rinib turadigan qilib joylashtirishni takif qiladi . Yoki u 3ta
doirachali sonli kartochkani ko’rsatadi , bolalar esa doira , uchburchak va kvadratni
qo’yadilar . Bolalardan 3ta figurani nega ajratib sanaganini , u qaysi figuralarni
ajratib qo’yganini (1ta doira , 1ta uchburchak , 1ta kvadrat ) , 3sonida nechta birlik
borligini so’rash mumkin .
Sunday qilib , tarbiyachi bolalarni natural sonlarning hosil bo’lishi bilan
tanishtiradi : sonni bir birlik orttirish yoki kamaytirishga qarab , katta yoki kichik son
hosil bo’ladi .
Katta guruhda bolalarda tartib sonlardan foydalanish malakasini rivojlantirish
davom ettiriladi . Bola shu yoshda ham ko’pincha sonning tartib qiymatini miqdor
qiymati bilan almashtirib yuboradi . Shu sababli bolalarga tartib sonning mohiyatini
ochib berish , miqdor son har doim ham tartib son bilan ustma-ust tushavermasligini
ko’rsatish , tartib son esa har doim buyumlarning ma’lum miqdorini bildirib turishini
ko’rsatish kerak.
Atash munkinligini so’rab, ularni to’rtdan bir, chorak so’zlari bilan
tanishtirish kerak. Bolalar to’rtdan bir qism nima ekanligini - shunday to’rtta
qismdan biri ekanligini tushinishlari kerak . Tarbiyachi quyidagidek mashqlarni
o’tkazishi mumkin: bitta qismni olib , stolda nechta to’rtdan bir qism qolganini ,
son’gra ikkita qismni olib, bularning qaysini katta , qaysini kichik degan
savollarni beradi . Doira, qog’oz paloskasi bilan ham shunday mashqlarni
o’tkazish mukin.
Bolalar buyumlarni 2 va 4 ta teng qismlarga bo’lish malakasini
egallab olganlaridan keyin,ular qismlari bo’yicha butunni va butun bo’yicha
uning qismni toppishga o’rgatiladi. Mashg’ulotni manabundat tashkil qilish ham
mumkin. Tarbiyachi bolalarga kvadrat shaklidagi qog’oz varag’ini 4 qismga
bo’lishni taklif qilaladi. Katta o’lchamdagi kvadratni olib , uni qismlarga
bo’ladi. Hmmadan varaqning to’rtdan bir qismini ko’rsatishni so’raydi va
o’zidagi namunani ko’rsatadi. Bolalarning e’tiborini o’lchamdagi farqqa tortadi ,
sababi haqida o’ylab ko’rishga imkon beradi.
Agar bolalar qismlarning o’lchamlari orasidagi farqni payqamasalar ,
tarbitachi flanelelegrafga kichkina katta kvadratlarni mahkamlaydi bolalarga
qo’llarida kichik varq qismlari turgani tushuntiradi. Bolalarni bunday xulosaga
olib keladi: agar buyum katta o’lchamli bo’lsa , uning bo’lagi ham katta
bo’ladi, kichik buyumning bo’lagi katta buyumning bo’lagidan kichik bo’ladi.
Shundan keyin har qaysi varaqqa mos choraklar (to’rtdan bir qismlar)ni qo’yishni
taklif qiladi. Shunday qilib bolalar o’zaro bog’lanishlarni o’rnatishni
o’rganadilar. Bu ishning mantiqiy tafakkurni rivojlantirishdagi ahamiyati katta .
Maktabga tayyorlash guruhida bolalarni tanga chaqalar bilan
tanishtirish vazifasi qo’yiladi. Tarbiyachi bolalarga 1 2 3 5 10 tiyinlik tanga
chaqalarning kartondan qirqilgan na’munalarni tarqatadi. Ularni qarab chiqishni
taklif qiladi. ( ‘’ to’g’ri , bular pullar, bularni tanga chaqalar ham deyiladi”).
“ Qaranglar- chi uyerda qanday raqamlar turibti? - deydi tarbiyachi:-
Qaradinglarmi ? Bir tiyinlikni toping, ko’rsating ( o’zi tegishli chaqani
ko’rsatadi) . Ikki tiyinlikni toping, unda ikki raqami bo’lishi kerak. Uch
tiyinlikni , besh tiyinlikni , …, o’n tiyinlikni toping. Hozir “Magazin “ o’yinini
o’ynaymiz. Hamma tanga chaqalarni oldinga qo’yinglar. ( Tarbiyachi oldindan
qimmatlari (qancha turishi) malum bo’lgan buyumlarni tayyorlab qo’yadi , bir
varaq oq qog’oz – 1 tiyin , 1 varaq rangli qogoz 2 tiyin, qora qalam -3 tiyin ,
daftar 3 tiyin, rasm- 5 tiyin ) .Magazi ochiq , nima qancha turushni bilish
kerak. Bir varaq oq qog’oz 1 tiyin turadi.Bir varaq oq qog’oz uchu to’lash
kerak bo’lgan pulni ko’rsating . Bu rangli qog’oz varag’I esa 2 tiyin turadi.
Shunday pulni ko’rsating. Bu yerda daftar ham sotiladi.U 3 tiyin turadi. 3
tiyinlik chaqani ko’rsating. Rasm 5 tiyin turadi. 5 tiyilikni toping va ko’rsating
“ va H.K.
“ Magazin “ o’yinini 3-3 mashg’ulotda , harxil buyimlardan foydalanib ,
takrorlash mumkin .
Keyingi mashg’ulotlarda bolalar egallagan bilimlarini hisobga olib,
mashqlar tashkil qilish kerak. Masalan , 5 ta 1 tiyinlik , 2 ta 2 tiyinlik, 1 ta 3
tiyinlik va 1 ta 5 tiyinlik tangalardan foydalanish mumkin . Bolalar sonning
birliklarida , ikkita kichik sondan iborat tarkibini o’rganishgan . Oldin bolalarga
5 tiyinlikkacha bo’lgan pullar bilan , keyin 10 tiyingacha bo’lgan pullar bilan
ish ko’radigan mashqlarni berish tafsiya etiladi.
Quyidagidek o’yin - topshiriqlar maqsadga muvofiq :
1 “ Bir varaq oq qog’oz 1 tiyin , bir varoq qizil qog’oz esa ikki tiyin
turadi. Bir varoq qizil qog’oz uchun haqqini qanday to’lash mumlinligini o’ylab
ko’ring ( 1 tiyin + 1 tiyin ) ;
2 Daftar 3 tiyi turadi. Uning haqqini qanday to’lash mumkin ? ( 1 tiyin +
1 tiyin +1 tiyin ; 1 tiyin + 2 tiyin ) ;
3 .Atkiritka 5 tiyin turadi. Unini qanday to’lash mumkin ? ( 1 tiyin + 1
tiyin + 1 tiyin + 1 tiyin + 1 tiyin ; 2 tiyin + 3 tiyin ; 2 tiyin + 2 tiyin +1 tiyin; 3
tiyin +1 tiyin + 1 tiyin )
So’ngra qiymatlari 10 tiyinlikkacha bo’lgan chaqa - tangachalar bilan
shunga o’xshash mashqlar o’tkaziladi . Topshiriqni kim tog’ri bajarsa , bunga
fishka yoki bayroqcha berish mumkin. Mashg’ulot oxirida bolalar kim necha
marta tog’ri javob berganini hisoblaydilar.
Agar bolalar “ chaqa - tangalar “ tushunchalarini o’zlashtirib olishgan
bo’lsa , ushbu xildagi mashqlardan foydalanish mumkin : “ Bir varaq oq
qog’oz 1 tiyin turadi ; bir varaq rangli qog’oz uchun esa undan 1 tiyin ortiq
to’lash kerak. Bir varoq rangli qog’oz qancha turadi? “
“ Nima qancha turadi ?” o’yini bolalar o’zlashtirgan bilimlarni
mustahkamlashga yordam beradi. Bolalarga chaqa- tangalar komplekti beriladi.
Tarbiyachi o’z stoliga har xil buyumlarni yoyib qo’ydi va ularni bahosini
aniqlab qo’yishni taklif qiladi.
‘’Bu pero ikki tiyin turadi, bir varoq oq qog’oz esa undan bir tiyin arzon
turadi. Bir varoq oq qog’oz qancha turadi?’’- de so’raydi tarbiyachi. ( Bolalar
o’zlaridan kerakli tangalar topishlari, uni yuqoriga ko’tarishlari, so’ngra oq qog’oz
varag’i oldiga qo’yishlari kerak). Pero ikki tiyin turadi, daftar esa undan 1 tiyin ortiq
turadi. Daftar qancha turadi? Qanday chaqani ko’tarish va daftar oldiga qo’yish
kerak? Va h. k. Shunday qilib, bolalar tarbiyachi bilan birgalikda har qaysi
buyumning qancha turishini topadilar, shundan keyin ularni sotish boshlanadi.
Tarbiyachi boladan so’raydi, ‘’Ayt-chi, sen nima sotib olmoqchisan, u qanday narsa,
u qancha turadi?’’
| 