Adabiyotlar:
1. O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi. 8-jild. Toshkent, 2004. 26-bet3.
2.A.Nurmonov Hozirgi o‘zbek tili Toshkent "ILM ZIYO" -2015
3.Usmonova SH va b.Sotsiolingvistika.T.2014.B.12.
4.Беликов В.Крысин Л.Социолингвистика Москва.2001.стр.42
5.Dadaboev.H ...Xorijiy sotsiolingvistika.T.,2014.B.4.
6.Дешериев Ю.Д.Социальная лингвистика…Москва.Наука.1977.стр..17.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
162
BADIIY NUTQDA UYUSHIQ BO‘LAKLAR SHAXS RUHIYATINI OCHIB
BERUVCHI VOSITA SIFATIDA
Matyoqubova Dilfuzaxon G‘aniyevna
Andijon davlat universiteti
Annotatsiya. Mazkur maqolada uyushiq bo‘laklarning uslubiy xususiyatlari
muayyan badiiy matn asosida yoritib berilgan.Uyushiq bo‘laklar badiiy asarlarda
ruhiyatni ochib beruvchi vositalardan ekanligi haqida so‘z yuritilgan.
Tilning jamiyatdagi asosiy vazifasi kommunikativlik-kishilar o‘rtasidagi
aloqa-munosabatlarni shakllantiruvchi vosita ekanligidir. Til paydo bo‘lgan ilk
davrlardan to hozirgi holatigacha muloqotni yuzaga keltirish-axborot uzatish va
axborot qabul qilish uchun xizmat qiladi. Bu esa, o‘z navbatida, tilning jamiyatdagi
beqiyos va betakror o‘rnini belgilab beradi.
Ma’lumki, fikr ifodalashning eng kichik birligi gapdir. Gap orqali muayyan
maqsad anglatiladi va anglashiladi. Gap orqali bayon etilayotgan mazmun-
mundarijani anglashda nutqiy vaziyat alohida o‘rin egallaydi. Shuning uchun ham
muayyan vaziyat uchun tushunarli bo‘lgan gap boshqa bir vaziyatda butunlay boshqa
ma’no kasb etishi tabiiy. Til kishilar orasidagi munosabatni tashkillashtirar ekan,
tilni inson omilidan ajratib o‘rganish mumkin emas. Shuning uchun ham bugun
tilshunoslikda tilning tabiatini yanada yorqinroq ko‘rsatib berishga xizmat qiluvchi
sotsiolingvistika, pragmalingvistika, lingvokulturologiya, psixolingvistika kabi
yo‘nalishlar jadal rivoj topmoqda.
Nutq vaziyati bilan kontekst pragmatik tadqiqotlarning asosini tashkil etadi.
Shuning uchun sintaktik qurilma ifodalagan propozitsiyaning so‘zlashuvchilarga
tushunarli bo‘lishi uchun nutq vaziyati yoki kontekst zarur bo‘lgan joyda
pragmatikaga ehtiyoj ortadi.
1
Tilda bir qator birliklar, ifodalar mavjudki, ularni sotsiolingvistik
yondashuvsiz o‘rganishning also imkoni yo‘q, xususan, xilma-xil deyksis birliklar,
undovlar, mimemalar, murojaat so‘zlari, undalmalar va boshqa birliklarning
mohiyati va qo‘llanish qoidalari-qonuniyatlarini ochish uchun, albatta, birinchi
navbatda, sotsiolingvistik omillarga murojaat qilmaslikning iloji yo‘q.
2
1
Nurmonov A., Hakimov M. Sintaktik birliklarning pragmatik tomoni//Nurmonov A. Tanlangan asarlar. 3-jild.
Toshkent:Akademnashr,2012-yil. 245-bet.
2
Mahmudov N. O‘zbek tili sotsiolingvistiksasi muammolari//O‘TA, 2020-yil. 3-son. 3-bet.
Tilshunoslikdagi zamonaviy yo
‘
nalishlar: muammo va yechimlar
163
Darhaqiqat, har qanday gapni yoki matnni tushunishda va tahlil qilishda
nutqiy vaziyatlarni e’tiborga olmaslik, bu jarayonda sotsiolingvistik omillarni
nazardan chetda qoldirish qator chalkashliklarni yuzaga keltiradi.
Tilning sintaktik vositalari nutqda, ayniqsa, badiiy nutqda boy uslubiy
imkoniyat hisoblanadi. Shu jumladan, uyushiq bo‘lakli gaplar ham badiiy nutq
ta’sirchanligini oshiruvchi vositalardandir.
Bitta gapda birdan ortiq bir tipdagi gap bo‘laklari, ya’ni ega, kesim yoki bir
tipdagi ikkinchi darajali bo‘laklar kelishi mumkin. Bur xillik hosil qiladigan bunday
bo‘laklar uyushiq bo‘lak hisoblanadi. Shunday bo‘laklar ishtirok etgan gap uyushiq
bo‘lakli gap sanaladi.
1
Uyushiq bo‘lakli murakkablashgan sodda gaplar badiiy nutqda salmoqli o‘rin
tutadi. Yozuvchilar teran idrok sohiblari sifatida ulardan unumli foydalanib
o‘quvchiga vaziyatlarni yaxshiroq anglatishga, turli holatlarni aniqroq tasvirlashga
harakat qiladilar.
Yuksak iste’dod sohibi Abdulhamid Sulaymon Cho‘lponning “Kecha va
kunduz” romani badiiylikning go‘zal namunasi sifatida bugun ham kitobxonlar
uchun qadrli asarlardandir. Mazkur asardagi uyushiq bo‘laklar qatnashgan gaplarni
tahlil qilish jaronida yozuvchining tildan foydalanish mahoratini yangidan kashf
qildik. Muallif uyushiq bo‘laklardan tasvirni boyitish, vaziyat chizgilarini aks
ettirish jarayonida keng foydalanadi. Ayniqsa, uyushiq bo‘laklarning qahromonlar
ruhiyatini ochib berishdagi imkoniyati adib tomonidan mahorat bilan ochib berilgan.
Ma’lumki, inson xarakter-xususiyatlarining shakllanishida atrof-muhit, tabiat
va jamiyat muhim ahamiyat kasb etadi. Tabiat va jamiyatda bo‘layotgan turli xil
o‘zgarishlar, o‘zaro insoniy munosabatlar uning ma’lum bir fikrlarga kelishiga,
mantiqiy xulosalar chiqarishiga asos bo‘ladi. Insonning obyektiv olam bilan
bog‘liqligi unga nisbatan ma’lum bir munosabatning yuzaga kelishi uchun zamin
hozirlaydi. Tashqi ta’sirlar tufayli yuzaga kelgan ruhiy kechinmalar, his-tuyg‘ularni
ifodalash, munosabat bildirish, ya’ni baholash zarurati nutq jarayonida tilda mavjud
bo‘lgan birliklardan keraklisini tanlab olib qo‘llashni taqozo qiladi.
2
Badiiy matndagi psixologik holatlarni tahlil qilish yozuvchining o‘quvchiga
yetkazmoqchi bo‘lgan maqsadini teranroq anglashga imkon beradi. Asardagi
uyushiq bo‘laklar qatnashgan gaplarni tahlil qilish orqali bunga yana bir bor amin
bo‘ldik.
Badiiy asar tahlilida unga bir butunlik sifatida yondashish asar orqali yetkazish
maqsad qilingan mohiyatni anglashga yordam beradi. Har qanday uzib olingan
parcha yoki gap tahlili bir butun asar mazmuni bilan yaxlitlikda o‘rganilishi
yozuvchi mahoratining nozik nuqtalarigacha yoritib berilishini ta’minlaydi.
1
Ashurova D. va boshqalar. Gapning uyushgan va ajratilgan bo‘laklari. – T.: Fan, 1962. 15-bet.
2
Pardayev Z. nutq innovatsiyasi va ularda baho munosabatining ifodalanishi// O‘TA, 2009-yil. 1-son. 105-bet.
|
