Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: 6-Oraliq nazorat
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsning bayoni.
1. Аlkаnlаrning qаysi biridа izаmеrlаri yo`q?
A. mеtаn, etаn, prоpаn B. gеksаn, dеkаn, mеtаn, butаn.S. pеntаn, gеksаn, etаn, prоpаn
2. To`yingаn uglеvоdоrоdlаr nimа dеb аtаlаdi?
A.to`yinmаgаn, to`yingаn, аrоmаtik, uglеvоdоrоdlаr
B.аlkаnlаr, pаrаfinlаr, to`yingаn аlifоtik uglеvоdоrоdlаr S.to`g`ri jаvоb yo`q
3.Mеtаnning elеktrоn tuzilish qаndаy?
A. Tеtrаеdr B. to`rtburchаk S. to`g`ri jаvоb yo`q
Аlkаnlаr dеb nimаgа аytilаdi?
оchiq zаnjirli to`yingаn uglеvоdlаr
eng sоddа оrgаnik mоddа
ikkаlа jаvоb hаm to`g`ri
Gаmоlоgik qаtоr dеb nimаgа аytilаdi?
uglеrоdv аtоmlаri o`zаrо bоg` bilаn qоlgаn vаlеntliklаri vоdоrоd bilаn to`yingаn uglеvоdlаr
yopiq zаnjirli to`yingаn uglеvоdоrоdlаr
tаrkibi vа kimyoviy xоsslаri o`xshаsh CH2-gоmоlоgik gruppаdаn fаrq qiluvchi mоddаlаr qаtоrigа аytilаdi
Gеksаdеkаnning аgrеgаt hоlаti qаndаy?
suyuq
qаttiq
gаz
Ulаr ko`prоq qаyеrlаrdа uchrаydi?
tuprоqdа, tеmirlаngаn nеftdа
tuprоqdа, suvdа, nеftdа
nеft vа tаbiiy yo`ldоsh gаzlаrdа
Аlkаnlаrning umumiy fоrmulаsini tоping?
CnHn
CnHn+2
CnHn-2
Uglеrоd zаnjiridаgi uglеrоd аtоmlаri оrаsidаgi bоg` xаrаktеrigа qаrаb nеchа qismgа bo`linаdi?
аtsiklik vа аlitsilik uglеvоdоrоdlаrgа
to`yingаn vа to`yinmаgаn аrаmаtik uglеvоdlаrgа
hаlqаli tuzilishigа egаbo`lgаn uglеvоdlаrgа
Uglеvоdоrоd nimаlаrdаn tаshkil tоpgаn?
uglеrоd vа оltingugurtdаn
uglеrоd vа kislоrоddаn
uglеrоd vа vоdоrоddаn
Mеtаnning sаnоаtdа оlinish rеаksiyasi?
HC+2ClC+4HClC+2HCHCHC+2H
Mеtаnning оch ko`kish rаng bеrib yonish rеаksiyasi qаndаy?
CH4- C+2H2
CH4+2O2-CO+2HO
to`g`ri jаvоb yo`q
Kuchli qizdirilgаn mеtаn nеchа grаdusdа uglеrоd vа vоdоrоdgа pаrchаlаnаdi?
500 °C.
1000° C
1500 °C
Butаnning fоrmulаsi qаndаy?
C H
C H
C H
To`yinmаgаn uglеvоdоrоdlаr nеchа hil?
3 hil
5 hil
2 hil
Pеntаnning suyuqlаnish аgrеgаt hоlаti qаndаy?
129,7 C vа suyuqlik
138,3 C vа gаz
29,7 C vа gаz
Mеtаn qаndаy hоsil bo`lаdi?
yo`ldоsh gаzlаr tаrkibidаn hоsil bo`lаdi
yеr оstidа tоsh-ko`mir sеkin аstа pаrchаlаngаndа
ikkаlа jаvоb hаm to`g`ri
Mеtаn hаqidа mа`lumоt
rаngsiz, xidsiz, qаttiq mоddа
hаvоjаn yеnnil, suvdа eriydigаn gаz mоddа
hаmmа jаvоb to`g`ri
Mеtаn ko`pinchа qаndаy nоm bilаn аtаlаdi?
оlifinlаr
bоtqоq yoki rudа gаzi
siklоаlkаnlаr
Siklоаlkаnlаrning gоmоlоgik qаtоri umumiy fоrmulаsi qаndаy?
CnH n
CnH n-2
CnH n+2
Аlkаnlаr dеb nimаgа аytilаdi?
mоlеkulаsidа bittа uchbоg` tutgаn butunning uglеvоdоrоdlаr
mоlеkulаsidа ikkitа uchbоg` tutgаn butning uglеvоdоrоdlаr
mоlеkulаsidа bittа uchbulоq tutgаn butunning uglеvоdоrоdlаr
Bu qаndаy rеаksiya CH4+2Cl2-C+4HCl dеb аytilаdi?
ultrаbinаfshа nur tа`siridа mеtаn xlоr bilаn pоrtlаb rеаksiyagа kirishgаni
nаtriy аsеtаtning nаtriy gidrооksidi bilаn аrаlаshmаsini qizdirib оlinishi
siklоаlkаnlаrning rеаksiyasi
Siklоаlkаnlаrning birinchi mаrtа qаysi оlim tоmоnidаn o`rgаnilgаn?
Bаgеr
А.M.Butlеrоv
V.V.Mоrkоvnikоv
Аlkаnlаr nimаlаr sifаtidа ishlаtilаdi?
yoqilg`i sifаtidа
eritmа sifаtidа
to`g`ri jаvоb yo`q
Dеkаndа nеchtа izаmеr mаvjud?
70 tа
73 tа
80 tа
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Uglevodorodlarning tabiiy manbalari. Laboratoriya ishi 14.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Uglevodorodlarning asosiy tabiiy manbalari toshko`mir, neft va tabiiy gaz hisoblanadi Toshko`mir, neft va tabiiy gaz hamda ulardan olingan mahsulotlardan foydalanishda kundalik ehtiyot choralarini ko`rish talab etiladi.zbekistonda qidirib topilgan gaz zaxiralari 2 trillion kubometrga yaqin 16O dan ortiq neft konlari mavjud.Neft va gaz mavjud bo`lgan beshta asosiy mintaqa: Ustyurt, Buxoro-Xiva, Janubi-G`arbiy Hisor, Surxondaryo, Farg`ona. Respublikamizda neft va gazni qayta ishlaydigan zavodlar Farg`ona, Oltiariq, Sho`rtan, Muborak va Ko`kyumaloqda faoliyat ko`rsatmoqda.Toshko`mir. Yoqilg`i sifatida ishlatilishidan tashqari, undan metallurgi sanoatida rudalardan temirni suyuqlantirib olishda ko`p miqdorda kerak bo`ladig koks ham tayyorlanadi.Koks olish maxsus koks tayyorlash zavodlarida amalga oshiriladi. Toshko`rr maxsus koks pechlarida havosiz sharoitda 1OOO°C gacha qizdirib, quruq haydal (kokslanadi), bunda uchuvchan moddalar, uglerod va kul aralashmasidan ibor g`ovak birlashma (substansiya) - koks hosil bo`ladi. Bu aralashma 25-79c gacha sovutilganda undan toshko`mir smolasi, ammiak suvi, koks gazi deb ataluvc gazsimon mahsulotlar olinadi.Toshko`mir smolasi dastlabki vaqtlarda koksokimyo sanoati va gaz sano chiqindisi sifatida tashlab yuborilardi, hozir esa undan bir qator organik modda' olishda manba sifatida foydalaniladi. Buning uchun uni fraksion haydashga beril: natijada bir necha fraksiyalar: 1) arenlar va ularning hosilalarini (benzol, tohn kislotalar va b.) tutuvchi, qaynash harorati 17O°C gacha bo`lgan yengil moy; fenol, naftalin tutuvchi, qaynash harorati 17O-23O°C oralig`ida bo`lgan o`r moy; 3) naftalin va uning gomologlarini tutuvchi, qaynash harorati 23O-27OC oralig`ida bo`lgan og`ir moy; 4) antratsen, fenantren va boshqalarni tutuvcl qaynash harorati 27O-35O°C oralig`ida bo`lgan antratsen moyi; 5) pek (kuyinc deb ataluvchi qora qoldiq massa olinadi.Ammiak suvi ammiak, ammoniy xlorid va karbonatdan iborat suvli eritr bo`lib, undan azotli o`g`itlar ishlab chiqarishda foydalaniladi.Koks gazi tarkibiga benzol, toluol, ksilollar, fenol, ammiak, vodorod sulfi sian birikraalari va boshqa moddalar kiradi. Koks gazidan ammiak, vodor id, sian birikmalari alohida ajratilgandan so`ng benzol va boshqa qimmatbaho Idalar olinadi. roshko`mirni to`g`ridan to`g`ri yoqib ishlatish undan foydalanishning samarali li emas. Ekologik va iqtisodiy jihatdan samarali usul uni gazsimon va suyuq ilg`i holiga qayta ishlab, qimmatbaho kimyoviy moddalarini ajratib olib dalanishdir. Hozirgi vaqtda ko`mirlarni suyuq yoqilg`i - benzin, dizel yoqilg`isi, zut holida qayta ishlab bera oladigan uskunalar mavjud. Neft - gazsimon, suyuq va qattiq uglevodorodlarning aralashmasidan iborat ysimon, rangi - sariq yoki och-qo'ng'ir rangdan qora ranggacha, yoqimsiz ga ega, suvdan yengil, zichligi 73O dan 86O kg/m3 gacha bo`lgan suyuqlik. Neftda uglevodorodlardan tashqari biroz miqdor naften kislotalari, oltingugurt izot tutgan birikmalar bo`ladi. Turli joylardan qazib olinadigan neftning tarkibi har xil bo`ladi. Ic ikki yonuv dvigatellari uchun suyuq yoqilg`ining asosiy ibayi va kimyo sanoati uchun qimmatbaho xomashyo bo`lgan neftdan sintetik chuklar, plastmassalar, kimyoviy tola va boshqa ko`plab moddalar olinadi. tni qayta ishlashda uni gazlardan, suv va oltingugurt birikmalaridan, naften )talari va tuzlardan tozalab olinadi. Shundan so`ng uni fraksiyali haydashga
. Bunda bir qator fraksiyalar: 1) C4-Cp uglevodorod tarkibli biriuchi fraksiya 195°C) - benzin; 2) C9-C,6 uglevodorod tarkibli ikkiuchi fraksiya (200-300°C) rosin; 3) 300°C dan yuqori haroratda qaynovchi uglevodorodlar fraksiyasi -M olinadi.
3enzin va kerosinni ikkilamchi fraksiyali haydashga berilganda turli markadagi sus yoqilg`ilar, turli navdagi aviatsiya va avtomobil yoqilg`ilari, yorituvchi, or uchun yengil va og`ir kerosinlar olinadi. Kerosin raketa dvigatellari uchun
l'i hisoblanadi.
azut bug` qozonlari uchun yoqilg`i, surkov moylari, vazelin, paraim olishda ashyo sifatida ishlatiladi. Uni o`ta qizigan bug` yordamida (uglevodorodlar
alanib ketishining oldini olish uchun) haydaladi. Mazutdan mashina moyi, aviatsiya moylari kabi bir qaucha turdagi mineral moylar ham olinadi.
eftni haydashdan qolgan qoldiq - neft kuyindisi (pek) yoki gudron deb di va yo'1 qoplamalari tayyorlashda ishlatiladi.
4eftni to`g`ridan to`g`ri haydashda benzinning chiqish unumi 5-14 % ni cil etadi. Neftning boshqa fraksiyalari hisobiga benzin unumini oshirish sadida uni krekingga uchratiladi:
;2ft krekingi benzinning chiqish unumini 65-7O % gacha orttirishga imkon i. Kreking paytida ajraladigan gazlar ham katta ahamiyatga ega. Ular kimyo ati uchun xomashyo bo`ladigan to`yinmagan uglevodorodlar tutadi
Har bir neft qazib olinadigan joylarda erigan yoki erkin holda tabiiy, yo 'Idosh gazlar uchrab turadi. Ularda metan kamroq, asosan, etan, propan, butan va boshqa uglevodorodlar bo`ladi.
Neft-kimyo korxonalari (neft haydash zavodlari, neftni qayta ishlash zavodlari organik sintez zavodlari) atrof-muhitning zararli moddalar bilan ifloslanishida inson organizmi uchun zaharli moddalar havoga tarqalishida salbiy o`rin tutadi Shuning uchun atrof-muhitni himoya qilish va tozalikni saqlash yo`lida chiqindisiz texnologiyalar, xomashyoni kompleks qayta ishlash imkoniyatini beruvch: konstruksiya-tuzilmalarni loyihalashtirish hozirgi kunning dolzarb masalalaridandir
Tdbiiy gazlar. Tabiiy gaz tarkibi ham qazib olinadigan joyiga bog`liq ravishdc o`zgarib turadi: uning asosiy qismini metan, qolganini etan, propan, butan, pentan kabi gazsimon uglevodorodlar tas ikkil qiladi.
Tabiiy gazlar yoqilg`i sifatida va kimyo sanoatida xomashyo sifatida ishlatiladi Xomashyo sifatida tabiiy gaz tarkibidan quyi haroratli fraksiyalash yoki gazlarni erituvchilar bilan adsorbsiyalab, so`ngra fraksiyalarga ajratib haydash orqali olingan metan, propan, butan va boshqa uglevodorodlar ham ishlatiladi.
o`zbekistonda katta miqdorda toshko`mir, neft va tabiiy gaz zaxiralari mavjud bo`lib, kimyo sanoati tarmoqlarida ularni qayta ishlovchi korxonalar samaral faoliyat ko`rsatmoqda.
Hozirgi kunda insoniyat oldida organik yoqilg`ilarni energetik maqsadlarda qo`llashning o`sishini oldini olis H2 uning o`miga quyos H2 shamol, daryo va dengiz okean suvi kuchlari, atom yadrosi, biologik chiqindilar kabilardan foydalanish ozod etilgan organik yoqilg`ilarni esa kimyoviy xomashyo sifatida ishlatish muammosi turibdi, ko`plab olimlar
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Spirtlar. Metil va etil spirti. Tuzilishi, ishlatilish sohalari va ahamiyati.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Bir atomli spirtlar kislorodli organik birikmalar Nisbiy molekular massasi 58 bo`lgan butan gaz, molekular massasi 46 bo`lgan etil spirti suyuqlik ekantigini qanday izohlash mumkin?Hozirgi vaqtgacha biz vodorod va ugleroddan tas ikkil topgan organik moddalarni o`rgandik. Bu elementlardan tashqari kislorodni ham o`z ichiga oluvchi ko`plab moddalar ham ma'lum bo`lib, ularga spirtlar, fenollar, aldegidlar, ketonlar, organik kislotalar, oddiy va murakkab efirlar, uglevodlarni misol qilib keltirish mumkin.Spirtlar-tarkibidagi bir yoki bir nechta vodorodni -OH gidroksidfunksional guruhiga almashtirgan uglevodorod hosilalaridir.Spirtlarda vodorod bog`i mavjud.Spirtlarning umumiy formulasi - ROH bo`lib, bu yerda R-uglevodorodradikalini bildiradi, radikal to`yingan va to`yinmaganligiga qarab,spirtlar ham to`yingan va to`yinmagan spirtlarga bo`linadi.Tarkibida tutgan gidroksiguruhi soniga qarab, spirtlar bir atomli (bitta-OH guruh tutgan), ikki va ko`p atomli (bir nechta - OH guruh tutgan)spirtlarga bo`linadi.Birlamchi uglerod atomi gidroksiguruh tutsa - birlamchi spirt (R-CH2-OH), ikkilamchi uglerod atomi tutsa - ikkilamchi spirt (R2CH-OH), uchlamchi uglerod atomi tutsa - uchlamchi spirt (R3C-OH) deb ataladi (R,, R , R -uglevodorod radikallari).Bir atomli to`yingan spirtlar umumiy formulasi CnH2n+1OH bo`lgan bir-biridan CH2-metileii guruhiga farq qiluvchi gomologik qatorni tas ikkil qiladi.Nomlanishi. Spirtlarni nomlashda trivial nomlanish bilan birgalikda (metil, etil, propil spirtlari, glitserin) xalqaro nomenklaturadan ham keng foydalaniladi. Bunda mos uglevodorod nomiga -ol qo`shimchasi qo`shiladi va -OH guruh J°ylashgan uglerod atomi raqami ko`rsatiladi, raqamlash gidroksiguruh yaqin turgan tomondan boshlanadi. CH3OH-metanol CH3CH2OH-etanolIzomeriyasi. Spirtlarda zanjir va gidroksiguruh turgan holat izomeriyasi mavjud. Shuning uchun spirtlar mos uglevodorodlardan ko`proq izomerga ega bo`ladi. Holat izomeriyasini propanoldan boshlab kuzatish mumkin (propanol-1 va propanol-2): Bir atomli spirtlarning oddiy efirlar qatorida ham izomerlarini kuzatish mum-kin (etanol va dimetil efiri);Fizik xossalari. Tarkibida 15 tagacha uglerod atomi tutgan spirtlar suyuc (vodorod bog`i hisobiga), undan ortiq uglerod atomi tutganlari qattiq holda bo`ladi Ularning barchasi suvdan yengil. Metanol, etanol va propanollar suv bilan cheksi` aralasha oladi. Molekular massa ortishi bilan spirtlarning suvda eruvchanlig kamayib boradi. Yuqori spirtlar suvda deyarli erimaydi. Mos uglevodorodlardar spirtlarning suyuqlanish va qaynash haroratlari, eruvchanligi yuqoriligi vodoroc bog` mavjudligi bilan izohlanadi.Kimyoviy xossalari. Spirtlarning kimyoviy xossalari gidroksiguruh va radikalg; bog`liq. Barcha organik raoddalar kabi spirtlar ham yonadi:Gidroksiguruh bilan bog`liq kimyoviy reaksiyalarni quyidagicha bo`lisli mumkin:1. O-H bog`ining uzilishi bilan boradigan reaksiyalar: Faol metallar bilan reaksiyaga kirishib, etilatlarni hosil qiladi:Oddiy efirlar hosil qilish (spirtlar o`zaro bir-biri bilan reaksiyaga kirishil oddiy efirlarni hosil qiladi):Murakkab efirlar hosil qilish (spirtlar organik va noorganik kislotalar bilan reaksiyaga kirishib murakkab efirlarni hosil qiladi): C-O bog`ining uzilishi bilan boradigan reaksiyalar:Gaiogenvodorod kislotalar bilan ta'sirlashuvi natijasida galogenalkanlamihosil qiladi:
C2H5OH + HCl -» C2H5C1 + H2O C2H5OH + HCl -» C2H5C1 + H2O
(reaksiya H2SO4 ishtirokida qizdirilganda boradi). Ham gidroksiguru H2 ham radikal qatnashadigan kimyoviy reaksiyalar: Degidratatsiya reaksiyalari. Spirtlar degidratlanganda sharoitga qarab turli alkenlarni hosil qiladi:Oksidlanishi. Spirtlar kuchli oksidlovchilar (M: KMnO4+H2SO4) ta'sirida aldegid va kislotalarga aylanadi.ksidlashda avval aldegid hosil bo`ladi:.C2H5OH + [O] -* CH3-CHO + H2O sirka aldegid )ksidlash davom ettirilsa kislota hosil bo`ladi: C2H5OH + 2[O] -» CH3-COOH + H2O sirka kislota
letil spirti. Metil spirti (metanol, karbinol, yog`och spirti) - oddiy bir atomli bo`lib, rangsiz, harakatchan suyuqlik, kuchli zahar (3O g gacha miqdori ko`r i, undan ortig`i o`limga olib keladi). Metanol uglerod (II)-oksid va vodoroddan -4OO°C haroratda, 5O mPa bosim ostida rux oksid va mis (II)-oksid izatorligida katalitik sintez qilib olinadi:
CO + 2H2 -» CH3OHletanolni yana yog`ochni quruq haydash yo`li bilan ham olinadi. Formaldegid, oqlar, fotoreaktivlar, farmatsevtik preparatlar olishda va erituvchi sifatida tiladi.Ko`p atomli spirtlar Tuzilishi va fizik mssalari. Ko`p atomli spirtlar gomologik qatorining dastlabki lari etilenglikol (ikki atomli) va glitserin (uch atomli) bo`lib, ularda va qa ko`p atomli spirtlarda gidroksiguruh turli uglerod atomlarida joylashadi, uglerod atomida birdaniga ikkita gidroksiguruh bo`lmaydi, chunki bunday ma nihoyatda beqaror modda bo`ladi (faqat suvli eritmasida mavjud bo`luvchi onat kislota bilan solishtiring).tilenglikol va glitserin - rangsiz, siropsimon suyuqlik, shirin ta'mga ega, a yaxshi eriydi. Etilenglikol zaharli, glitserin gigroskopik, zaharli emas, nizm tomonidan yengil o`zlashtiriladi.imyoviy xossalari. Gidroksiguruh tutganligi uchun ko`p atomli spirtlarning alari bir atomli spirtlarnikiga o`xshash bo`ladi:
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Aldegidlar. Tuzilishi, ishlatilish sohalari va ahamiyati.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Fenolning fizik xossalari. Fenol - rangsiz (vaqt o`tishi bilan havo kislorodi ta'sirida och pushti rangga kiradi), o`tkir o`ziga xos hidli kristall modda. Fenol 42,3°C da suyuqlanadi, 182°C da qaynaydi. Suvda qisman (1OO g suvda 6 g) eriydi. Kuchli antiseptik (mikroblarni o`ldirish) xossaga ega. Kuchli zahar. Teriga tegsa kuydiradi, uzoq vaqt tuzalmaydigan yara va suvli to`planmalar hosil qiladi.
Kimyoviy xossalari. Oddiy fenol C6H5OH karbol kislota deb ham ataladi va
kuchsiz kislota xossasini namoyon qiladi (karbonat kislotadan kuchsiz). Natriy metallidan tashqari ishqorlar bilan ham suvli eritmalari barqaror bo`lgan fenolyatlar hosil qiladi (bir atomli spirtlar bilan solishtiring):Fenolyatlar gidrolizga uchramaydi, lekin mineral kislotalar, hatto karbonat kislota ta'sirida ham parchalanib ketadi Benzoldan farq qilib, fenol bromli suv bilan reaksiyaga kirishadi, uni rangsizlantiradi va tribromfenol hosil qiladi:Fenol formaldegid bilan ta'sirlashib, fenolformaldegid smolalar hosil qiladi.Olinishi va ishlatilishi. Sanoat ehtiyojlari uchun fenol toshko`mir smolasidar olinadi. Sintetik usul bilan fenolni benzoldan quyidagi sxema bilan ham olish mumkin:Fizik xossalari. To`yingan alifatik aldegidlar CnH`n+iCHO umumiy formulaj
ega gomologik qatorni tas ikkil qiladi. Chumoli aldegidi - gaz, keyingi vakillar suyuqlik, yuqori aldegidlar - qattiq moddalardir. Chumoli aldegidi o`tkir hidl zaharli modda. 4O% chumoli aldegidi tutgan suvli eritmasi formalin deb ataladi.Quyi aldegid va ketonlar suvda yaxshi eriydi, molekular massa ortishi bila ularning eruvchanligi kamayib boradi.Kimyoviy xossalari. Aldegidlar quyidagi kimyoviy reaksiyalarga kirishadi. 1. Birikish reaksiyalari. 2. Oksidlanish reaksiyalari. 3. Polimerlanish reaksiyalari. 4. Polikondensatsiya reaksiyalari. 5.Vodorod aldegidga qo`shbog`ning uzilishi hisobiga birikadi:Elektron tuzilishi. Aldegid molekulasida a-va jt-bog`lar mavjud. Karbor guruhdagi uglerod atomi sp2-gibridlangan holda bo`ladi (karbonil guruhning barcl atomlari bir tekislikda yotadi va ular orasidagi valent burchak 12O° ni tashl etadi). Karbonil guruh uglerod atomi boshqa uglerod atomi, kislorod atomi vodon atomi bilan uchta gibrid a-bog` bilan va faqat kislorod atomi bilan bitta or-bo; bilan bog`langan. Jt-bog` uglerod atomining gibridlanmagan p-elektroni a kislorodning juftlashmagan p-elektroni hisobiga vujudga keladi. U a-bog` tekisligi| nisbatan perpendikular joylashadi. Shunday qilib, karbonil guruhdagi uglerod i kislorod alkenlardagi kabi qo`shbog` (a + Jt) bilan bog`langan Karbonil guruhda uglerod va kislorod atomlari orasida bog` spirtlardagidan ko`ra kuchliroq qutblangan. Bu ik sababga ega, biriuchidan, Jt-bog` a-bog`ga nisbata harakatchan va shuning uchun oson qutblanadi Karbonil guruhda uglerod musbat zaryadga, kislorod manfiy zaryadga ega Karbonil guruhning qutbliligi natijasida aldegidlar katta reaksion qobiliyats ega boladi.Polikondensatsiya reaksiyasi deb, yuqori molekular birikma hosil bo`lishida quyi molekular birikmalar (suv, ammiak, vodorod xlorid) ham hosil bo`luvchi reaksiyalarga aytiladi.Fenolformaldegid smolalardan issiqlikka chidamli termoplast-fenoplastlar olini ulardan issiqlikdan himoyalovchi, izolatsion, antikorrozion materiallar ishlaj chiqariladi.Olinishi. Aldegidlar, asosan, spirtlarni oksidlash usuli orqali olinadi. Sanoat formaldegid metanol bug`i va havo aralashmasini mis simli reaktor orqali o`tkazij olinadi:Ikkiuchi usul metanni azot oksidlari katalizatorligida 400-600°C da hav bilan oksidlash reaksiyasidirSirka aldegidini sanoatda M.G.Kucherov ochgan reaksiya - asetilenni sim( tuzlari (hozirgi vaqtda ekologik xavfsiz katalizatorlar ishlatiladi) ishtirokic gidratlash reaksiyasi orqali olinadi:Etilenni 1OO°C haroratda, 1O13 mPa bosim ostida, (PdCl2 + Cu2Cl2) katalizatcishtirokida to`g`ridan to`g`ri oksidlab, sirka aldegid olish ham yo`lga qo`yilga Ishlatilishi. Formaldegid poliformaldegid, fenolformaldegid va boshqa smolal olishda keng ishlatiladi. Bo`yoqlar, farmatsevtik preparatlar, sintetik kauchu portlovchi va boshqa ko`plab organik moddalar ishlab chiqarishda boshlang`i modda sifatida va tibbiyotda kuchli antiseptik vosita o`rnida ishlatiladi.Sirka aldegid sirka kislota, plastmassa, fenoplastlar, dorivor vositalar ishl chiqarishda muhim modda hisoblanadi.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: To’yingan bir asosli karbon kislotalar.
Tuzilishi, ishlatilish sohalari va ahamiyati.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Karbon kislotalarOziq-ovqat sanoatida ishlatiladigan karbon kislotalarni bilasizmi?Organik birikmalar orasida karbon kislotalar sinfi alohida o`rin tutadi. Karbon Jkislotalar vakillari: sirka, vino, limon, olma, shovul kislotalari ajdodlarimizga Ijuda qadimdan ma'lum.Karbon kislotalar deb, molekulasida uglevodorod radikali bilan (chumoli
kislotada vodorod) tutashgan bir yoki bir nechta karboksil –COOH guruh tutgan murakkab organik birikmalarga aytiladi. Karboksil guruh karbonil guruh >C=O va -OH gidroksil guruhlardan iborat.
Karbon kislotalarning umumiy formulasi R-COOH bo`lib, R-
uglevodorod radikalini bildiradi (chumoli kislota H-COOH da karboksil
guruh vodorod bilan birikkan). Sinflanishi. Tarkibidagi karboksil guruh soniga qarab, bir asosli - monokarbon kislotalar, ikki asosli - dikarbon kislotalar va hokazo kislotalar farq qilinadi. Uglevodorod radikali tabiatiga qarab, alifatik (yog` qatori), to`yingan (alkan), to`yinmagan (alken, alkin), arornatik (aren) karbon kislotalar farqlanadi.
Nomlanishi. Xalqaro nomenklaturaga ko`ra karbon kislota tarkibidagi uglei soniga tegishli uglevodorod nomiga kislota so`zi qo`shib nomlanadi. CH3CO( da ikkita uglerod bor, demak, etanga to`g`ri keladi, kislota nomi esa etan kisl deb yuritiladi. Ko`piucha dastlabki karbon kislotalar trivial-tarixiy nomlari bi yuritiladi: chumoli, sirka, moy, shovul, sut, vino, limon va boshqa kislotalarBa'zi to`yingan alifatik monokarbon kislotalar haqida ma'lumotlar 19-jadva ko`rsatilgan (C H2 ,COOH).
CH3COOH
|
Sirka kislota
|
Etan kislota
|
C2H5COOH
|
Propion kislota
|
Propan kislota
|
C3H7COOH
|
Moy kislota
|
Butan kislota
|
C,H7COOH
|
Izomoy kislota
|
2-metilpropan kislota
|
C4 H2COOH
|
Valerian kislota
|
Pentan kislota
|
C5HnCOOH
|
Kapron kislota
|
Geksan kislota
|
C|5 H2,COOH
|
Palmitin kislota
|
Geksadekan kislota
|
C,6H33COOH
|
Margarin kislota
|
Geptadekan kislota
|
CI7H35COOH
|
Stearin kislota
|
Oktadekan kislota
|
Elektron tuzilishi. Karboksil guruhning tarkibiy qisml karbonil guruh va gidroksil guruhlardan iborat ekanligi yuqorida aytib o`tdik. Bu guruhdagi -OH guruh xossal endi spirtdagi xossalarni namoyon qilmaydi, >C=O guru ham aldegidlardagi kabi xossalarni namoyon qilmaydi. Biz ma'lumkS, karbonil guruh kuchli qutblangan (aldegidlarg qarang), elektronlar kislorod tomonga siljigan, uglerod qisman musbat zaryadlangar Shuning uchun, uglerod gidroksiguruh kislorodidagi elektronlarni o`zi tomong tortadi, bu esa O-H bog`ining elektron bulutini kislorod tomoniga siljishiga oli keladi. Buning natijasida kislorod va vodorod orasidagi bog` kuchsizlanad Kislotalarning spirtlardan ko`ra kuchli kislotali xossalarga egaligi shu hodisJ bilan izohlanadi.Fizik xossalari. Karbon kislotalar orasida aldegidlarga o`xshab gazsimonlar yo`q. Karbon kislotalar qatorining quyi vakillari palmitin kislotasigacha o`tki hidli, suvda yaxshi eruvchan, suyuq moddalardir. Yuqori vakillari-palmitir kislotadan boshlab, qattiq, hidsiz, suvda erimaydigan moddalardiro`rinbosarlarning induksion effektlari ta'siri ostida xlorsirka kislota va a-brompropan kislota dastlabki kislotalardan kuchliroq bo`ladi.Ishlatilishi. Chumoli kislota organik moddalar sintezida kuchli qaytaruvchi; oziq-ovqat sanoatida-dezinfeksiyalovchi va konservalovchi vosita sifatida; to`qimachilik sanoatida gazlamalarni bo`yashda; tabiiy kauchukni qayta ishlashda koagullovchi vosita sifatida, tibbiyotda ishlatiladi.Sirka kislota bo`yoqlar ishlab chiqarishda, plastmassalar, dorilar (aspirin, fenatsetin), sun'iy tola, yonmaydigan kinoplenka va hokazolar ishlab chiqarishda; uning tuzlari esa gazlamalarni bo`yashda, tibbiyotda, qishloq xo`jaligi zararkunandalariga qarshi kurashda; murakkab efirlari erituvchi va xushbo`y vositalar sifatida ishlatiladi.Palmitin va stearin kislotalari sham ishlab chiqarishda, ularning natriyli tuzlari xo`jalik sovuni, kaliyli tuzlari esa tibbiyot uchun suyuq sovunlar ishlab chiqarishda qo`llanadi.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Murakkab efirlar. Tuzilishi, ishlatilish sohalari va ahamiyati.
Maishiy kimyoviy vositalar.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Murakkab efirlar tabiatda keng tarqalgan organik birikmalar sinfi bo`lib, latta amaliy ahamiyatga ega.1. Murakkab efirlar deb, ikki uglevodorod radikalini -COO-guruh orqali tutashtiruvchi murakkab organik birikmalarga aytiladi.2. Ularning umumiy formulasi R-COO-Rj.3. Ularni karbon kislotalarning gidroksiguruhidagi vodorodi radikalga almashgan hosilalari deb ham qarash muinkin.4. Ular nafaqat organik karbon kislotalardan, balki noorganik kislotalardan ham hosil bo`lishi mumkin (etilnitrat C.H-O-NOJ.Nomlanishi. Murakkab efirlar nomlari ko`piucha tuzlar nomlariga o`xshab etadi. Masalan, CH3COOC2H5 - etilasetat, HCOOCH3 - metilformiat; efir hosilgan kislota va spirt nomiga efir so`zi qo`shib ham nomlanadi: CH3COOC2H5-ka etil efiri, HCOOCH3 - chumoli metil efiri.Fizik xossalari. Monokarbon kislotalarning murakkab efirlari, odatda, suyuq, shbo`y meva hidiga ega moddalardir. Masalan, izoamil spirti bilan sirka kislotadan sil bo`lgan murakkab efir sirkaizoamil efiridan nok hidi' moy kislota bilan etil drtidan hosil bo`lgan moyetil efiridan ananas hidi, chumoli kislota bilan feniletil irtidan hosil bo`lgan chumolifeniletil efiridan xrizantema hidi, izovalerian izoamil ridan olma hidi keladi. Yuqori spirt va yuqori kislotalardan tas ikkil topgan rakkab efirlar qattiq, hidsiz moddalardir. Odatda, ular suvda yomon, spirt va rda yaxshi eruvchi moddalar.Tabiatda uchrashi. Ularning ko`pchiligi efir moylari tarkibiga kirib, meva gullarning yoqimli hidlari asosini tas ikkil qiladi.Uch atomli spirt glitserin va yuqori yog` kislotalari efiri - yog`-moylarning asosini tas ikkil etadi. Yuqori bir atomli spirtlar va yuqori monokarbon kislotalar efirlari-mum va spermatset asosini tas ikkil etadi.Olinishi. Tabiiy efirlarni o`simliklardan organik erituvchilar yordamida ajratib nadi (ekstraksiya).Murakkab efirlarni sanoatda eterifikatsiya (oldingi mavzuga qarang) reaksiyasi ali olinadi.Bu reaksiyada suv kislota gidrokoguruhi va spirt vodorod atomidan hosil ladi.Kimyoviy xossalari. Murakkab efirlar suv ta'sirida gidroliz yoki sovunlanish ksiyasiga uchraydi.Efirlar gidrolizi eterifikatsiyaga teskari jarayon bo`lib, suvga bir oz noorgai kislota yoki ishqor qo`shib qizdirilsa, murakkab efir parchalanadi. Shuning uch eterifikatsiyada muvozanatni efir hosil bo`lish tomoniga siljitish yoki hc bo`layotgan efirni haydab olib turish yoki dastlabki spirt yoki kislotani ko`pi miqdorda olish kerak bo`ladi:Ishqor qo`shilishi muvozanatni gidroliz tomonga qaytmas holatda suradi, chui hosil bo`layotgan kislota ishqor bilan tuz hosil qiladiAlohida vakillari. Murakkab efirlarning eng ahamiyatli vakillari yog` hisoblanadi. Yog`lar uch atomli spirt glitserinning yuqori yog` monokarb kislotalari bilan murakkab efirlaridir.Yog`-moylar hosil bo`lishida, asosan, to`yingan kislotalardan: ,stearin-CF(CH2)]6-COO H2 palmitin-CH3-(CH2)14-COOH va to`yinmagan kislotalardan: olei CH3-(CH2)7-CH=CH-(C H2)7-COOH kislotalari qatnashadi.Tabiatda hayvonlar (teri ostida va sutda) va o`simliklar (don va mevalarc yog`-moylarning asosiy manbasi hisoblanadi. Tabiiy yog`-moylar turli yo kislotalari radikallarini tutgan aralash triglitseridlardir. Tabiiy yog`-moylar tarkib triglitseridlardan tashqari turli qo`shimchalar, vitaminlar, bo`yovchi moddal erkin yog` kislotalari, mono- va diglitseridlar, karotinoid kabilar kiradi.Yog`lar qattiq konsistensiyaga ega bo`lishi ularning to`yingan yog` kislotalarc hosil bo`lganligi bilan (hayvon - qo`y, mol yog`lari), moylarning suyuq bo`li (o`simlik - paxta, kungaboqar, soya, makkajo`xori, maxsar, zaytun, kunjut, yong` moylari) ularda to`yinmagan yog` kislotalari qoldiqlari ham borligi bilan izohlana. Yog`-moylar, odatda, suvdan yengil bo`ladi, unda erimaydi, emulsiya ho qiladi, organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Yog`-moylar turli hidlarni yutish ushlab qolish xususiyatiga ega, shuning uchun ulardan gullardagi xushbo`y beruvchi moddalarni ajratib olishda ham foydalaniladi. Tarkibi doimiy bo`lmag uchun yog`-moylar aniq suyuqlanish haroratiga ega emas.Suyuq yog`-moylar to`yinmagan yog` kislotalaridan hosil bo`lganligi uchun sanoa turli katalizatorlar, masalan, nikel katalizatori ishtirokida vodorod bilan to`yintiriladi.Sun'iy va sintetik yuvish vositalari.o`zbekistonda ishlab chiqariladigan yuvish vositalarini bilasizmi? Yuvish vositalarining amaliy ahamiyati haqida nimalarni bilasiz? Hozir hayotimizni yuvish vositalarisiz tasavvur qilish qiyin. Insonlar qadimda turli yuvish vositalaridan foydalanib kelishgan. Dastlabki vaqtlarda oddiy suvnin o`zidan boshlab, kul va turli o`simliklar va ularning urug`lari siqmasidan, kul v yog`larni birga qaynatib olingan suvli eritmalardan foydalanishgan. XVIII asrda inson xizmatida yog`-moylarga ishqor bilan ishlov berib olingan sovunlar paydo bo`ldi. Hozirgi vaqtda esa qimmatbaho oziq bo`lgan yog`-moylarni tejash maqsadida sovun va boshqa yuvish vositalarini oziq mahsulotlari bo`lmagan boshqa manbalardan olingan turli-tuman yuvish vositalaridan foydalanilmoqda. Sovun olish uchun zarur bo`lgan karbon kislotalar parafinni oksidlash orqali olinmoqda Yuqori spirtlarning sulfat kislota bilan murakkab efirlarining umumiy formulas; R-CH2-O-SO2-ONa bo`lgan tuzlari asosida alkilsulfatli yangi yuvish vositalari olinib, amalda ishlatilmoqda. Ularning kalsiyli va magniyli tuzlari ham suvd yaxshi erish xususiyatiga egaligi (odatdagi sovunlardan farqli ravishda) qattic suvli sharoitda ham yuvish imkonini bermoqda. Hozir ishlab chiqarilayotgan deyarli barcha yuvuvchi kukunlarning asosiy tarkibiy qismi alkilsulfatlardan iborat Sintetik yuvish vositalari yuz minglab tonna oziq xomashyosini - o`simlik moylari va hayvon yog`larini tejashga imkon bermoqda.Yuvish vositalaridan foydalanish jarayonida ularning parchalanmasligi suv va atrof-muhitning ifloslanishiga sabab bo`ladi. Shuning uchun tabiatdag mikroorganizmlar hayotiy faoliyati natijasida parchalanib ketadigan yuvish vositalari yaratish hozirgi kun kimyosi oldida turgan eng dolzarb masalalardan hisoblanadi
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Uglevodlar. Tuzilishi, ishlatilish sohalari va ahamiyati.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Uglevodlar. Tuzilishi, ishlatilish sohalari va ahamiyati
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
1.Uglevodlarni tuzilishi. 2.Uglevodlar. ishlatilish sohalari 3.Uglevodlar. ahamiyati.
Yangi darsning bayoni.
Uglevodlar tarkibi va guruhlarga bo`linishiUzufii, o`rik va boshqa mcvalarning niazasi shirin bolisliiga sabab ninni?Qrganik moddalar ichida shunday sinf borki, ularsiz organizmlarda modda va energiya almashinuvini tasavvur qilib bo`lmaydi. Bular uglevodlardir. Uglevodlar inson organizmida energiya manbayi hisoblanadi. Insonlar iste'mol qiladigan oziqning 70% ni uglevodlar (non, kartoshka, guruch qand) tashkil etadi. Uglevodlardan gazlamalar, qog`oz tayyorlanadi. Uglevodlar karbonat angidrid va suvdagi yashil o`simliklar organizmida fotosintez jarayonida hosil bo`ladi. o`simliklarning quruq moddasida 80%, inson va hayvonlar organizmida 2% atrofida uglevodlar bo`ladi. Uglevod ruscha so`z bo`lib, uglerod va suv ma'nosini anglatadi. Ular ko`p molekulalarining empirik formulalari bilan bog`liq, ya'ni Cn(H2O)m formulaga qaralsa, molekula xuddi uglerod atomi va suv molekulasidan iboratdek tuyuladi (sirka kislota C2(H2O)2, formaldegid CH2O yuqoridagi formulaga mos kelsa-da, ular uglevod emas). Lekin, aslida ular murakkab tuzilgan moddalardir va ko`p hollarda ular saxaridlar (qandlar) nomi bilan yuritiladi. Uglevodlar - uglerod, kislorod va vodoroddan tas ikkil topgan murakkab moddalardir.Sinflanishi va nomlanishi. Uglevodlar uchta guruhga bo`linadi:Monosaxaridlar - glukoza, fruktoza ... (gidrolizga uchramaydi). Disaxaridlar - saxaroza, maltoza... (gidrolizidan ikki molekula monosaxaridhosil bo`ladi).Polisaxaridlar - kraxmal, selluloza... (gidrolizidan n ta molekulamonosa-xaridlar hosil bo`luvchi yuqori molekular birikmalar).Glukoza.Fizik xossalari va tabiatda uchrashi. Glukoza (uzum qandi) - C6KyO6-z, suvda yaxshi eriydigan, shirin ta'mli, kristall modda. o`simliklarning deyarli barcha organlarida: meva, ildiz, barg, gullari, poyasida uchraydi. Ayniqsa,uzum, shakarqamish qand lavlagi, shirin mevalarda ko`p yig`iladi. Inson qonida 0,1% atrofida glukoza bo`ladi.Tuzilishi. Glukoza molekulasida quyidagi funksional guruhlar aniqlangan:Aldegid -CHO;Spirt -birlamchi -CH2O H2 ikkilamchi- >CHOH.Nemis olimi E.Fisher glukozaning kimyoviy xossalarini o`rganib, uning aldegidospirtga to`g`ri keladigan formulasini taklif etganBu aldegidospirtda uglerod zanjiri oltita atomdan tas ikkil topgan, to`g`ri zanjirda aldegid guruhi tutgan, demak, u aldogeksoza. Lekin, glukozaning bunday ochiq zanjirli tuzilishidan tashqari yopiq, halqaJi tuzilishga ega ekanligi aniqlangan.Halqali shaklning vujudga kelishini quyidagicha tushuntirish mumkin. Uglerod zanjiri atomlarning s-bog`ga nisbatan nafaqat cho`zilgan, balki bukilgan bo`lishi ham mumkin. Bunda karbonil guruh >C=O beshiuchi uglerod atomiga yaqinlashishi mumkin, natijada ic ikki molekular ta'sirlashuv yuzaga kelib, biriuchi va beshiuchi uglerod atomi orasida kislorod orqali bog` hosil bo`ladi. Shu yo'l bilan olti a'zoli halqa - glukozaning poluasetal shakli vujudga keladi (poluasetal deb, spirt guruhi bilan birgalikda aldegidyoki keton tutgan birikmalardagi ic ikki o`zaro to`sirlashuv mahsulotlariga aytiladi.Halqali molekulada aldegid guruh yo`q, uning o`rniga biriuchi uglerod atomida hosil bo`lgan -OH guruhni poluasetal gidroksiguruh deb yuritiladi. U spirtlar gidroksiguruhlaridan ko`ra kuchliroq reaksion qobiliyatga ega va oson reaksiyaga kirishadi. Bu guruh halqa tekisligiga nisbatan turli holatlarda bo`lishi mumkin-yuqoridagi formulada bu guruh halqa tekisligmm` ustida juyiashgan, bunday holatdagi shaklni a-shakl deb ataladi. p-shaklda bu guruh halqa tekisligi ustida joylashadi
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Glukozada aldegid va gidroksiguruh mavjudligini ko'rsatuvchi reaksiya tenglamalarini yozing.
Eritmada glukoza qanday shakllarda bo'ladi?
Glukoza molekulasining shakllari bir-biridan nimasi bilan farq qiladi?
Saxarozadan kalsiy saxarat olish reaksiya tenglamasini yozing.
Nima uchun monosaxaridlar gidrolizga uchramaydi?
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Azotli organik birikmalar. Aminokislotalar. Oqsillar. Tuzilishi, ishlatilish sohalari
va ahamiyati. Laboratoriya ishi 15. (darslikdagi 19 o’rniga) Uy ro‘zg’orda
ishlatiladigan oqsil namunalari bilan tanishtirish.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Azotli organik birikmalar. Aminokislotalar. Oqsillar.
Tuzilishi, ishlatilish sohalari va ahamiyati
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy amaliy mashg`ulot.
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Azotli organik birikmalar.tuzilishi, ishlatilish sohalari va ahamiyati
Aminokislotalar. tuzilishi, ishlatilish sohalari va ahamiyati
Oqsillar tuzilishi, ishlatilish sohalari va ahamiyati
Yangi darsning bayoni.
Ohaktoshdan anilin olish mumkinmi?Javobingizni kimyoviy reaksiya tenglamalari yordamida izohlang.)Azot tutuvchi organik birikmalar turli sinflarni o`z ichiga oladi: nitrobirikmalar, aminlar, aminokislotalar va boshqa azot tutuvchi moddalarning tabiatdagi roli beqiyosdir, barcha tirik organizmlarning muhim tarkibiy qismi bo`lgan oqsillar aminokislotalardan tashkil topgan.Aminlar deb, ammiakdagi NH3 bitta, ikkita yoki barcha vodorodatomlarining uglevodorod radikallariga almashishidan hosil bo`lganmurakkab moddalarga aytiladi.Ammiakdagi bitta vodorod almashgan bo`lsa, birlamchi amin deb ataladi:NH`-R1.Ammiakdagi ikkita vodorod almashgan bo`lsa, ikkilamchi amin debataladi: R`-NH-R2 (R`R2 bo`lishi mumkin).Ammiakdagi barcha vodorod almashgan bo`lsa, uchlamchi amin debataladi: Uglevodorod radikali tabiatiga qarab, aminobirikmalar:alifatik aminlar; alitsiklik aminlar; aromatik aminlar;geterotsiklik aminlar kabilarga bo`linishi mumkin.Nomlanishi. Birlamchi aminlar tegishli uglevodorod nomiga -amin qo`shimchasini qo`shish bilan nomlanadi. Uglevodorodning qaysi uglerodida aminoguruh turgan bo`lsa, nomlanishda shu uglerod raqarni oldin yoziladi:CH3-NH2 metilamin CH3-CH(NH2)-CH2-CH3 2-butilaminBijg`ish. Glukoza bioorganik katalizatorlar - fermentlar ta'sirida bijg`ishga uchraydi. Bijg`ishning bir necha turi ma'lum: spirtli, kislotali va b. Masalan, achitqi fermentlari ta'sirida glukoza spirtli bijg`ishga uchraydi, natijada etanol va karbonat angidrid hosil bo`ladi:Boshqa fermentlar ta'sirida sirka kislota, moy va sut kislotalari, izopropil spirti, aseton hosil bo`lishi mumkin.Oksidlanishi. Inson va hayvonlar organizmida glukoza oksidlanishi natijasida hayotiy faoliyat uchun zarur bo`lgan energiya ajralib chiqadi.Olinishi va ishlatilishi. Sanoatda glukozani kraxmal va kletchatkani (o`simliklar biriktiruvchi to`qimasi, asosan, sellulozadan iborat bo`ladi) gidrolizlab olinadi. (Polisaxaridlar mavzusiga qarang.)
Glukozani tibbiyotda, qandolat mahsulotlari, oyna va yaltiroq o`yinchoqlar ishlab chiqarishda (kumush ko`zgu reaksiyasi), gazlama va teri mahsulotlariga ishlov berishda ishlatiladi.
Fruktoza.Fruktoza (meva qandi C6H)2O6) - rangsiz kristall modda, suvda yaxshi eriydi,
glukozadan shirinroq, asal, sabzavot va mevalarda uchraydi.Fruktoza - ketospirt bo`lib, geksoketozalarga kiradi, glukozaning izomeri. Glukoza kabi fruktoza ham halqali shakllarda mavjud bo`la oladi.Fruktoza glukoza kabi, spirtlar xossalarini namoyon qiladi-saxaratlar va murakkab efirlar hosil qiladi, gidrolizga uchramaydi. Saxarozadan 1,5 barobar, glukozadan 3 barobar shirin bo`lgan bu qimmatbaho oziq moddasi organizm tomonidan oson crzlashtirib olinadi (diabet bilan kasallangan odam organizmiDisaxaridlar.Iste'mol qilinayotgan shakarning tarkibini bilasizmi?Fizik xossalari va tabiatda uchrashi. Saxaroza (qand lavlagi yoki shakarqamish andi C12H22OH) va maltoza (sut qandi C]2H22On) - oq kristall modda, suvdashi eriydi. Saxaroza shakarqamish poyalarida, oq qayin shirasi va ko`plab levalar, poliz ekinlari tarkibida uchraydi. Maltoza esa, asosan, hayvon sutida bo`ladi.
Tuzilishi. Saxaroza halqa shaklidagi glukoza va fruktoza monosaxaridlarining, altoza esa ikki molekula glukozaning birikishidan tashkil topgan disaxariddalardir.Saxaroza va maltoza molekulalarida aldegid guruh ham, karbonil guruh ham, luasetal gidroksiguruh ham yo'q. Ularda faqat spirt gidroksiguruhlari mavjud 'lib, kimyoviy xossalari monosaxaridlarnikidan farq qiladi.Kimyoviy xossalari. Saxaroza va maltoza vodorod ionlari ishtirokidadirilganda gidrolizga uchraydi. Saxaroza ikkita monosaxarid - glukoza vaktozani, maltoza esa ikki molekula glukozani hosil qiladi:Sinflanishi. Oqsillar kimyoviy tarkibiga k o`ra oddiy va murakkab oqsillar% b o`linadi.Oddiy oqsillar yoki proteinlarga t o`liq gidrolizlanganda faqat aminokislotalc hosil b o`luvchi oqsillar kiradi. Ular oqsillar orasida k o`pchilikni tashkil etadi.Murakkab oqsillar yoki proteidlarga gidrolizlanganda aminokislotalards tashqari oqsil b o`lmagan tabiatga ega moddalar (uglevodlar, fosfat kislota, nuklei` kislota va b.) ham hosil b o`ladigan oqsillar kiradi.Oqsillarning umumiy xossalari. Oqsillarning biologik faolligi ularninjj molekulasi fazoviy tuzilishi va kimyoviy tuzilishiga bog`liq b o`ladi. Oqsilla turli fizik xossalarga ega: ba'zilari suvda kolloid eritma hosil qilib eriydi (tuxur oqsili), ba'zilari tuzlarning suyultirilgan eritmalarida eriydi, uchinchilari umumar erimaydi (teri t o`qimalarining oqsillari).Ba'zi oqsillar (qon gemoglobini, tovuq tuxumi oqsili) kristall holda ajratit olinishi mumkin.Kimyoviy xossalari. Gidroliz. Fermentlar ta'sirida yoki kislota va ishqor eritmalari bilan qizdirilganda oqsillar gidrolizlanadi. Gidrolizning oxirgi mahsulotij aminokislotalardir.Amfoter xossalari. Oqsillar molekulasida (aminokislotali b o`g`in radikallarida)! -COOH va NH2-guruhlar b o`lishi amfoterlik xossasini beradi. Ular kislota vaishqorlar bilan tuzlar hosil qilib ta'sirlashadi.Oqsillar denaturatsiyasi - bu oqsillar konfiguratsiyasining (ikkilamchi val uchlamchi strukturalarining) qizdiris H2 radiatsiya, kuchli kislota, ishqorlar, og`ir' metallar tuzlari, kuchli silkitish ta'sirida buzilishidir. Oqsillar denaturatsiyasida fazoviy tuzilish buzilishi (vodorod, tuz, efir, polisulfid bog`larining buzilishi) natijasida oqsillarning biologik faolligi ham y o`qoladi.Oqsillar kuchli qizdirilganda kuygan pat hidini beruvchi uchuvchan moddalar hosil b o`ladi. Bu hodisadan oqsillarni aniqlashda foydalaniladi.Oqsitlarga rangli reaksiyalar.Biuret reaksiyasi - oqsilga ishqor va bir necha tomchi mis kuporosi eritmasidan ta'sir ettirilganda binafsharang hosil b o`ladi. Ksantoprotein reaksiyasi - benzol halqasi tutgan oqsillarga konsentrlangan nitrat kislota ta'sir ettirilganda sariq rang hosil b o`ladi. ishqor q o`shilsa sariq rang zarg`aldoq rangga o`tadi.Oqsillarning biologik ahamiyati. Oqsillar tirik organizmlarning asosiy tarkibiy qismi b o`lib, ular barcha o`simlik va hayvon hujayralarining protoplazmalari va yadrolari tarkibiga kiradi. Hayot oqsillarning yashash usulidir. Hayvonlar organizmi o`zining oqsillarini olayotgan oziqlaridagi oqsillar aminokislotalari hisobiga quradi
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Azotli organik birikmalar qanday sohada ishlatiladi.
Aminokislotalar. qanday sohada ishlatiladi.
Oqsillar. qanday sohada ishlatiladi.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Yuqori molekulyar birikmalar. Laboratoriya ishi 16, 17.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Yuqori molekulyar birikmalar
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
1.Tabiiy polimerlar 2. Sun'iy polimerlar 3.Sintetik polimerlar
Yangi darsning bayoni.
Polimerlarning tuzilishi. ma`umki, polimer makromolekulasining geometrik shakli chiziqli, tarmoqlangan, fazoviy bo'lishi mumkin. Shuni esdan chiqarmaslik lozimki, chiziqli tuzilish uglerod atomlari bir chiziqda yotgandagina emas, balki zigzagsimon joylashgan uglerod zanjirida kuzatilishi mumkin.Polimerlarning muhim tavsifi ularning amorf va kristall strukturalaridir. Polimerlaming kristall strukturasi makromо 1 eku 1 alarning tartibli (parallel) joylashishi bilan, amorf strukturasi esa tartibsiz joylashishi bilan tavsiflanadi. Polimer molekulalari to'la kristall tuzilishga ega bo'lmaydi. Odatda, makromolekulaning bir qismida tartibli joylashuv bo'lsa, boshqa qismida unga nisbatan tartibsiz joylashuv bo'ladi. Ayni polimeming kristallik darajasi o'zgarib turadi. Masalan, polimer cho'zilganda uning molekulalari parallel joylashadi va uning kristalligi ortadi.Polimerlaming nisbiy molekular massasi - o'rtacha qiymat, chunki ayni polimer uchun polimerlanish darajasi barqaror kattalik emas.Polimerlarning tavsifli xossalari. Polimerlar quyi molekular birikmalarga o'xshab aniq haroratda emas, balki ma'lum harorat intervalida suyuqlanadi. Ba'zi polimerlar umuman suyuqlanmaydi. Polimerlar haydalmaydi, kam eruvchan, ularning eritmalari katta qovushoqlikka ega. Polimerlar mexanik jihatdan yuqori mustahkamligi bilan ajralib turadi. Bularning barchasi polimerlar tuzilishining o'ziga xosligi bilan izohlanadi.Moddani suyuqlantirish uchun qizdirib uning molekulalari orasidagi tortishish kuchini yengish kerak. YMB da makromolekulalar bir-biri bilan ko'p sonli bog'lar bilan tortilib turadi va bu tortishish kuchlarini yengish uchun ko'p energiya sarf qilish kerak bo'ladi. Polimerlanish darajasi ayni polimer molekulalari uchun doimiy kattalik bo'lmagani uchun molekulalar massasi har xil, shuning uchun qizdirilganda avval kichik massali molekulalar harakatchanligi ortadi, uzoq vaqt qizdirishdan so'ng katta makromolekulalar ham harakatchanlikka ega bo'lib boradi, shu sababli YMB aniq suyuqlanish haroratiga ega emas. Haydash uchun kuchli qizdirish kerak, shundagina polimer makromolekulalari uchuvchan holga kelishi mumkin, lekin kuchli qizdirishda polimer molekulalari parchalanib ketadi, haydash esa mumkin bo'lmay qoladi.Ko'p polimerlarning kam eruvchanligi erituvchining kichik molekulalari makromolekulalarni ajrata olmasligi bilan izohlanadi.YMB ning mexanik mustahkamligi molekulalararo kuchning kattaligi bilan izohlanadi.Olinishi. Sintetik YMB va polimer materiallar polimerlanish reaksiyalarida, sopolimerlanish reaksiyalari, polikondensatsiya reaksiyalari orqali olinadi, bu reaksiyalaming borishi uchun dastlabki modda molekulasi kamida ikkita boshqa molekula bilan ta'sirlasha olishi kerak. Polimerlanish va sopolimerlanish reaksiyasiga kirishayotgan moddalar (etilen, propilen, stirol, butadiyen va b.) molekulasida qo'shbog' mavjud bo'lib, qo'shbog'ning bittasi uzilish hisobiga boshqa molekulalar bilan bog' hosil qilish imkonini beruvchi ikkita valent bog' hosil bo'ladi.Polimerlanish reaksiyalarierkin raclikal mexanizmi bo'yicha boradi. Erkin radikal hosil qilish uchun dastavval monomerga biroz miqdorda boshqa modda- reaksiya initsiatori qo'shiladi. Initsiator molekulalari monomer molekulasi bilan beqaror oraliq modda hosil qiladi va u oson parchalanib, erkin radikal (R-) hosil qiladi. Radikal monomer molekulasi bilan uchrashganda erkin elektron p-bog'ga ta'sir ko'rsatadi va uning bitta elektroni bilan juft hosil qiladi. Radikal va monomer molekulasi orasida kovalent bog' hosil bo'ladi. p-bog'ning ikkinchi elektroni erkin bo'lib qoladi va hosil bo'lgan zarraerkin raclikal deb ataladi.Plastmassalar. Plastmassalar ishlab chiqarilish hajmi jihatidan polimer materiallar orasida birinchi o'rinda turadi.Plastik massalar (plastmassalar, plastiklar) - tabiiy yoki sintetik polimerlar (smolalar) asosidagi materiallar bo'lib, buyum shaklini tayyorlashda yumshoq qovushoq holatda, buyumdan foydalanganda shishasimon holatda bo'ladi.Plastmassalar tarkibiga polimerlardan tashqaii unga alohida xususiyatlar beruvchi boshqa qo'shimchalar ham kiradi. Bunday qo'shimchalar quyidagilar:Plastmassalar narxini kamaytirish va mexanik mustahkamligini oshirish imkonini beruvchi -to'ldirgichlar (yog'och uni, gazlama, asbest, shisha tola va b.).Materialning elastikligini oshiruvchi va sinuvchanligini kamaytiruvchi - plastifikatorlar (yuqori haroratlarda qaynovchi murakkab efiriar). Plastmassalarga ishlov berish va ulardan foydalanishda xossalarini saqlashga yordam beruvchi - stabilizatorlar (antioksidant, nur stabilizatoriari).Plastmassaga dekorativ ranglar berish uchun -bo'yoqlar va boshqa moddalar.Plastmassa tarkibiga kiruvchi polimer (smola) barcha komponentlami bog Tab turadi. Plastmassalaming xossalari ularni tashkil etadigan polimeriarga ham bog'liq. Buyum tayyorlashda polimer bilan bog'liq o'zgarishlarga qarab, plastmassalar ikkiga: termoreaktiv va termoplastik plastmassalarga bo'linadi:Termoplastik plastmassalar- chiziqli polimerlar (polietilen, polipropilen, polivinilxlorid, polistirol va b.) asosida olinadi, ular yuqori harorat va bosimda plastiklik va oquvchanlik xususiyatiga, sovuganda yana qattiq holatga ega bo'lib qoladi.
|
