| Mustaqil yechish uchun masala va mashqlar
Metan va noorganik moddalardan foydalanib butan olish uchun zarur reaksiyalarning tenglamalarini yozing.Metandan metil bromid olish: CH4+ Br2 CH3Br + HBr
Metil bromidni natriy metalli bilan qizdirib (Vyurs reaksiyasi) etan olish:
CH3B1- + 2Na + B1CH3 2NaBr + CH3-CH3
Brom etan (etil bromid) olish:CH3-CH3+ Br2 CH3-CH2Br + HBr
Brom etanni natriy bilan qizdirib butan olish:CH3-CH2Br + 2Na + BrCH2-CH3 2NaBr + C4H10
Quyidagi o'zgarishlarni amalga oshirish uchun zarur reaksiyalarning tenglamalarini yozing:
A14C3— CH4 CH3Br →C2H6 → C02→CO →CH4 →С
Ohaktosh va zarur reaktiv hamda jihozlardan foydalanib sirka etil efirni, geksaxlorotsik- logeksanni hosil qilish uchun zarur reaksiya tenglamalarini yozing.
Tarkibida 40% uglerod, 53,34% kislorod va 6,66% vodorod bo'lgan modda bug'ining vodorodga nisbatan zichligi 30 ga teng. Modda metallar, metall oksidlari va asoslar bilan reaksiyaga kirishib tuzlar hosil qilishi ma'lum bo'lsa, uning formulasini va tuzilishini aniqlang.
Oq va qizil fosfor faqat fosfor atomlaridan tashkil topgan moddalar bo'lsa-da, ularning turlicha fizik xossalarga ega ekanligini tushuntirishga harakat qiling.
Vodorodga nisbatan zichligi 13 ga teng bo'lgan uglevodoroddan toluol (metilbenzol) hosil qilish uchun zarur reaksiya tenglamalarini yozing.
Quyida berilgan moddalarning har birini o'ziga xos reaksiyalar yordamida qanday aniqlash mumkin: benzol; stirol; sirka aldegid; sirka kislota; toluol.
Propinning trimerlanishidan qanday modda hosil bo'ladi? Reaksiya tenglamasini yozing.
Butanol-1 dan qanday qilib butanol-2 olish mumkin. Zarur reaksiya tenglamalarini yozing.
1 tonna oddiy shisha tayyorlash uchun zarur bo'ladigan xomashyolar miqdorini aniqlang.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Kimyoviy rеaktsiyalarning qonuniyatlari haqidagi bilimlarni umumlashtirish.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Kimyoviy rеaktsiyalarning qonuniyatlari haqidagi bilimlar
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsning bayoni.
Siz umumiy o`rta ta'lim maktablarining 7-9-sinflarida kimyo fanining nazariy asoslarini o`rganish davoraida, xalq x o`jaligida ishlatiladigan juda k o`p moddalar haqida tushunchalarga ega b o`ldingiz va kimyo m o`jizakor fan ekanligiga ishonch hosil qildingiz. Kimyoning m o`jizakorligi shundaki, gazsimon moddalardan suyuqliklar yoki qattiq moddalardan gazlar, ulardan esa gazlama yoki dorivor moddalar olish mumkin. Kimyoviy moddalarning k o`pi kimyo korxonalarida ishlab chiqariladi. Masalan, azotli, fosforli va kaliyli mineral o`g`itlar, nitrat, fosfat va sulfat kislotalar, qora va rangli metallar, neft, toshk o`mir va tabiiy gaz mahsulotlari kimyo korxonalarida ishlab chiqariladigan mahsulotlardir.Xomashyo kimyoviy tarkibining o`zgarishi bilan bog`liq b o`lgan bir qator jarayonlarni o`z ichiga olgan ishlab chiqarish korxonalari - kimyoviy ishlab chiqarish korxonalaridir. Bunday korxonalardagi ilmiy, nazariy va amaliy bilimlarni kimyoviy texnologiya o`rganadi.Demak, kimyoviy texnologiya kam xomashyo va energiya sarflash bilan xomashyoni qayta ishlab, sifatli mahsulot tayyorlash usullarini o`rganuvchi fandir.Har bir kimyoviy ishlab chiqarish jarayoni asosida bir qator kimyoviy reaksiyalar yotadi. Kimyoviy reaksiyalarning tezligi, kimyoviy reaksiyalar tezligiga ta'sir etuvchi omillar, kirayoviy muvozanat, kimyoviy muvozanatni siljituvchi omillar haqida fan, kimyoviy kinetikaning riazariy asoslarini kimyoviy texnologiyaga tatbiq etish uni jadal suratlar bilan rivojlantirish demakdir.Siz k o`mir, oltingugurt, kolchedanning yonishi kabi qaytmas reaksiyalarni, oltingugurt (IV)-oksidni oksidlash azotni vodorod bilan
bog`las h ammiakni oksidlash kabi qaytar reaksiyalarning borish qonuniyatlari bilan tanishgansiz. Bu reaksiyalarni sanoat miqyosida amalga oshirish uchun optimal sharoit tanlash esa lexnologik jarayonning asosiy vazifasidir. ,
-Xomashyo sifatida havo, suv va istalgan texnologik qurilmalardan foydalanib biron xil mineral o'g'it ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan quyidagi jarayonlarning kimyoviy va texnologik asoslarini tushuntiring:
- Havodan azotni ajratib olish;
-.Suvni elektroliz qilib vodorod va kislorod olish;
-Olingan azot va vodoroddan ammiak olish;
-.Ammiakni oksidlab azot (Il)-oksid olish;
-Azot (Il)-oksiddan azot (IV)-oksid olish;
-Azot (IV)-oksiddan kislorodli muhitda nitrat kislota olish;
-Nitrat kislota va ammiakdan ammoniy nitrat olish;
-Ammoniy nitratni donador holatga keltirish va buyurtmachilarga tarqatish.
-Reaksiyaning harorat koeffitsienti 2 ga teng. Harorat 10°C dan 100°C ga ko'tarilganda, reaksiya tezligi necha marta ortadi?
-Harorat koeffitsienti 3 bo'lgan reaksiya tezligini 100 marta oshirish uchun haroratni 0°C dan necha darajaga ko'tarish kerak?
-Harorat 20°C dan 70°C ga ko'tarilganda reaksiya tezligi 1200 marta ortgan. Reaksiyaning harorat koeffitsientini aniqlang?
-Quyidagi reaksiyalarda gazlar aralashmasining hajmi 3 marta oshirilsa, reaksiya tezligi necha marta o'zgaradi? a)H2+F2=2HF; b) 2NO +O2=2NO2.
-Etilenning yonish reaksiyasi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: C2H4+3O2=2CO2+2H2O.
Bu reaksiyada kislorodning konsentratsiyasi 3 marta oshirilsa, reaksiya tezligi necha marta
- 2NO+O2=2NO2 reaksiyasida muvozanat qaror topganda moddalaming konsentratsiyasi quyidagicha: [N0]=0,056 mol g/l, [0,1=0,028 mol g/l, [N0,]=0,044 mol g/l. Reaksiyaning muvozanat konstantasini hisoblab toping.
-2NO+O2=2NO2 reaksiyasida ishtirok etayotgan moddalaming konsentratsiyalari quyidagicha bo'lganda muvozanat qaror topdi. [NO]=0,2??k>W, [0,]=0,3 nwl/l va [N0,]=0,06 mol/l reaksiyaning muvozanat konstantasini va dastlabki moddalaming boshlang'ich konsentratsiyala- rini hisoblab toping?
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: O`zbеkistonning tabiiy boyliklari.
O`zbеkistonda kimyo fani va kimyo sanoatini rivojlanishi.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: O`zbеkistonning tabiiy boyliklari. O`zbеkistonda kimyo fani
va kimyo sanoatini rivojlanishi.
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
1.O`zbеkistonning tabiiy boyliklari. 2.O`zbеkistonda kimyo fanini rivojlanishi.
3. O`zbеkistonda kimyo sanoatini rivojlanishi.
Yangi darsning bayoni.
O`zbekistonda kimyo fani va kimyo sanoatining rivojlanish istiqbollari.Kimyo fani va kimyo sanoati insoniyatning farovon hayot kechirishini ta'minlashda muhim ahamiyatga egadir. Bugungi kunda inson hayoti davomida eng zarur b o`lgan toza suv, oziq-ovqat, kiyim-kechak, dori-darmon, atir-upa, turli xil yuvuvchi moddalar, turar joy uchun qurilish materiallarini tayyorlashda kimyo fani va kimyo sanoati o`zining munosib hissasini q o`shib kelmoqda. Kimyo fani boshqa tabiiy fanlar: fizika, biologiya, matematika, geografiya, geologiya, mineralogiya, astronomiya kabi fanlar bilan hamkorlikda tabiatdagi hali kashf etilmagan sirlarni o`rganishga yordam bermoqda. o`zbekistonda kimyo fanini rivojlantirishda Respublika Fanlar Akademiyasining bir qator ilmiy tadqiqot institutlarida hamda universitetlarning kimyo fakulteti, kafedralarida xalq x o`jaligining turli sohalari b o`yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Bioorganika instituti olimlari tomonidan taklif etilgan Logoden, Timoptin, Gazolidon singari fiziologik faol birikmalar tabobatda, feromonlar esa qishloq x o`jaligida muvaffaqiyat bilan ishlatilmoqda. o`simlik moddalari kimyosi ilmiy tadqiqot instituti olimlari tomonidan ishlab chiqilib amaliyotga joriy etilgan Allopinin, K-strofantin, olitorizid, ekdisten kabi o`nlab preparatlar tabobatda q o`llanilmoqda.Kimyo ilmiy tadqiqot instituti olimlari tomonidan ishlab chiqilgan bir qator mineral o`g`itlar, defoliantlar va boshqa fiziologik faol moddalar qishloq x o`jaligida muvaffaqiyat bilan ishlatilmoqda.
Akademik K.S.Ahmedov tomonidan yaratilgan suvda eriydigan polimerl xalq x o`jaligining turli sohalarida q o`llanilmoqda. "K" tipidagi preparatlarda burg`ulas H2 tuproqni erroziyadan saqlas H2 ko`chma qumlarni mustahkamlash shuningdek, beton va ganchkorlikda foydalanilmoqda.Akademik Z.Z.Salimov tomonidan chiqindisiz texnologiya asosida Farg`oru kimyoviy tolalar zavodi chiqindilaridan aseton bug`larini yutib qolishg m o`Ijallangan sferik va yarirn sferik yutgichlar ishlab chiqildi va amaliyotgE joriy qilindi. Shuningdek, iqtisodiy samarador "Pnevmo" qurilmalari ishlab chiqili yog`-moy kombinatlarida amaliyotda q o`llana boshladi. o`zFA muxbir a'zosi N.Q.Abubakirov tabiiy glukozidlarning kimyoviy tuzilis va farmakologik xossalarini o`rganib, "Erizimozid", "Strofantidin asetat", "Psorolen dorivor moddalarini ajratib olgan va amaliyotga joriy etganKimyo fani va kimyo sanoati insoniyatning farovon hayot kechirishini ta'minlashda muhim ahamiyatga egadir. Bugungi kunda inson hayoti davomida eng zarur bo'lgan toza suv, oziq-ovqat, kiyim-kechak, dori-darmon, atir-upa, turli xil yuvuvchi moddalar, turar joy uchun qurilish materiallarini tayyorlashda kimyo fani va kimyo sanoati o'zining munosib hissasini qo'shib kelmoqda. Kimyo fani boshqa tabiiy fanlar: fizika, biologiya, matematika, geografiya, geologiya, mineralogiya, astronomiya kabi fanlar bilan hamkorlikda tabiatdagi hali kashf etilmagan sirlarni o'rganishga yordam bermoqda.O'zbekistonda kimyo fanini rivojlantirishda Respublika Fanlar Akademiyasining bir qator ilmiy tadqiqot institutlarida hamda universitetlarning kimyo fakulteti, kafedralarida xalq xo'jaligining turli sohalari bo'yicha ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Bioorganika instituti olimlari tomonidan taklif etilgan Logoden, Timoptin, Gazolidon singari fiziologik faol birikmalar tabobatda, feromonlar esa qishloq xo'jaligida muvaffaqiyat bilan ishlatilmoqda.O'simlik moddalari kimyosi ilmiy tadqiqot instituti olimlari tomonidan ishlab chiqilib amaliyotga joriy etilgan Allopinin, K-strofantin, olitorizid, ekdisten kabi o'nlab preparatlar tabobatda qo'llanilmoqda.Kimyo ilmiy tadqiqot instituti olimlari tomonidan ishlab chiqilgan bir qator mineral o'g'itlar, defoliantlar va boshqa fiziologik faol moddalar qishloq xo'jaligida muvaffaqiyat bilan ishlatilmoqda.Akademik K.S.Ahmedov tomonidan yaratilgan suvda eriydigan polimerlar xalq xo'jaligining turli sohalarida qo'llanilmoqda. "K" tipidagi preparatlardan burg'ulash, tuproqni erroziyadan saqlash, ko'chma qumlarni mustahkamlash, shuningdek, beton va ganchkorlikda foydalanilmoqda.Akademik Z.Z.Salimov tomonidan chiqindisiz texnologiya asosida Farg'ona kimyoviy tolalar zavodi chiqindilaridan aseton bug'larini yutib qolishga mo'ljallangan sferik va yarim sferik yutgichlar ishlab chiqildi va amaliyotga joriy qilindi. Shuningdek, iqtisodiy samarador "Pnevmo" qurilmalari ishlab chiqilib yog'-moy kombinatlarida amaliyotda qo'liana boshladi.O'zFA muxbir a'zosi N.Q.Abubakirov tabiiy glukozidlarning kimyoviy tuzilishi va farmakologik xossalaiini o'rganib, "Erizimozid", "Strofantidin asetat", "Psoralen" dorivor moddalarini ajratib olgan va amaliyotga joriy etgan.Kimyo fani barcha tabiiy fanlar bilan yaqin aloqadagi fan bo'lish bilan birga bugungi kunga kelib bir qator ixtisosliklar beruvchi kimyo fanlarini o'z ichiga oladi. Noorganik kimyo, analitik kimyo, organik kimyo, fizik kimyo, elektr kimyosi, yuqori molekular birikmalar kimyosi, element organik birikmalar kimyosi, tovarlarni kimyoviy tarkibi asosida sinflash va sertifikatlash singari o'nlab kimyo fanlari mavjud (darslik muqovasining 3-betiga qarang).Jadvaldan ko'rinib turibdiki, 1997-yilda O'zbekistonda professorlar I.R.Asqarov va T.T.Risqiyevlar tomonidan taklif etilgan tovarlarni kimyoviy tarkibi asosida sinflash va sertifikatlash fani kimyo fanlari qatoridan о'rin oldi.O'zbekiston 1991-yili mustaqillikni qo'lga kiritgach, mamlakat aholisini har tomonlama muhofaza qilish maqsadida O'zbekiston hukumati aholi ehtiyoji uchun tavsiya etiladigan barcha mahsulotlarni sertifikatlashga alohida e'tibor qaratdi.O'zbekistonda yaratilib xalqaro miqyosda e'tirof etilgan yuqoridagi yangi fan mamlakatimiz aholisini sifatli, ekologik toza oziq-ovqat, kiyim-kechak va boshqa mahsulotlar bilan ta'minlashda alohida amaliy ahamiyatga egadir
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: 8-Yakuniy nazorat
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsning bayoni.
8-nazorat ishi. Test sinovi. 1-7 dasrlarda o`rganilgan bilim, ko`nikma vamalakalar asosida.
14.3 gramm soda qattiq qizdirib 5.3 gramm suvsiz Na2Co3 olindi. Kristalgidratning formulasini aniqlang.
A. Na2CO3 10H2O B. D. S.
2. Birilgan metallardan qaysi biri H2SO4(kons) bilan reaksiyaga kirishmaydi.
A. B. D. S.
3
1.
A. B. D. S.
2.
A. B. D. S.
3.
A. B. D. S.
4.
A. B. D. S.
5.
A. B. D. S.
6.
A. B. D. S.
7.
A. B. D. S.
8.
A. B. D. S.
9.
A. B. D. S.
10.
A. B. D. S.
11.
A. B. D. S.
12.
A. B. D. S.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
|
