Mavzu: Elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonun. Atom tuzilishi nuqtai-nazaridan kimyoviy elеmеntlar Davriy sistеmasi va Davriy qonuni. Davr va guruhlarda elеmеntlar xossalarining o`zgarishi. Darsning maqsadi

1. 
   U-simon nayning 3/4 hajmigacha mis (Il)-xlorid eritmasidan quying. Elektrolizyorning bir tomoniga mis, ikkinchi tomoniga grafit elektrod tushiring. Grafit elektrod (katod) ni manfiy ishorali, mis elektrod (anod) ni esa o'zgarmas tokning musbat ishorali manbasiga ulang. Katodda sof mis ajralayotganligini kuzating. Shu sharoitda anodda nima hosil bo'lishi mumkin? Qanday gaz ajraladi? Elektrodlarning qutblarini o'zgartirib yana tok manbasiga ulang. Anoddagi mis qanday o'zgarishga uchraydi. Katodda qanday modda ajraladi?
   
2. 
   Elektrolizyorga 2 M li kaliy yodid eritmasidan quying. Nay ichiga grafit elektrodlarni tushiring va ularni o'zgarmas tok manbasiga ulang. Katodda vodorod pufakchalari hosil bo'lishini, anodda esa yod ajralishini kuzating. Tok oqimini to'xtatib elektrodlarni chiqarib oling. So'ngra U-simon nayning yod ajralgan tomoniga 1-2 tomchi yangi tayyorlangan kraxmal eritmasidan tomizing. Nima kuzatiladi?
   

1. 
   Katod va anoddagi jarayonlarning tenglamasini yozing.
   
2. 
   
   I
   Elektrodlar atrofida elektrolit rangining o'zgarishiga izoh bering.
   

9 g alyuminiy kislorodda yondirilganda 273,5 kJ issiqlik ajralib chiqqan bo’lsa, reaksiyaning issiqlik effekti qancha bo‘ladi?

5.9. 15,2 g magniy oksidi hosil bo‘lganda 305 kJ issiqlik ajralgan. Reaksiyaning issiqlik effekti qancha bo‘ladi?

Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.

“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________

Ularga atom tuzilishi asosida tavsif. Tabiatda uchrashi va olinishi

Ularga atom tuzilishi asosida tavsif. Tabiatda uchrashi va olinishi

haqida bilim ko`nikma va malaka berish;

2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida

nutqini oshirish va tarbiya berish;

dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.

oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik

1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.

3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.

Yangi darsning bayoni.

Kimyoviy reaksiyalarda ishqoriy metallar o'zlarining valent elektronlarini oson beradi va +1 zaryadli ionga aylanadi. Ishqoriy metallar eng kuchli qaytaruvchilar hisoblanadi va barcha birikmalarida +1 oksidlanish darajasini namoyon qiladi.Atom yadrolarining zaryadi ortib borishi bilan ularda elektron qobiqlar soni va atom radiusi ortib boradi, tashqi elektronlarning yadroga tortilish kuchi va ionlanish energiyasi kamayib boradi, metallarning faolligi kuchayadi. Fransiy tabiatda uchramaydigan sun'iy radioaktiv element, shuning uchun mavjud metallar ichida eng kuchli qaytaruvchi, faol metall seziydir.Ishqoriy metallarning biologik ahamiyati va ishlatilishi.Ishqoriy metallardan litiy stimulatorlik xossasiga ega, teratogen, antidepressant xususiyatlari ham bor. Muskul to`qimasida 0.0023-10 %, qonda 0.004 mg/l miqdorda bo`ladi. Har kungi ovqat tarkibida 0,1-2 mg bo`lishi kerak. Zaharli dozasi 92-200 mg ga teng. Inson organizmida (70 kg) o`rtacha 0,67 mg miqdorda bo`ladi. Natriy muskul to`qimasida 0,26-0,78 %, ilikda 1,0 %, qonda 1970 mg/l miqdorda bo`ladi. Har kungi ovqat tarkibida 2-15 g bo`lishi kerak. Zaharli emas. Inson organizmida (70 kg) o`rtacha 100 g miqdorda bo`ladi.Kaliy muskul to`qimasida 1,6 %, ilikda 0,21 %, qonda 1620 mg/l miqdorda bo`ladi. Har kungi ovqat tarkibida 1,4-3,4 g bo`lishi kerak. Zaharli dozasi 6 g. Inson organizmida (70 kg) o`rtacha 140 g miqdorda bo`ladi.Natriy va kaliy hayotiy faoliyat uchun muhim ahamiyatga ega elementlardir. Tirik organizmlar hujayralaridagi kaliy-natriy nasosi hujayra shirasidagi (ildizdan barglarga tuz eritmalarining yetkazib berilishi, fotosintez jadallashuvini ta'minlash) va demak, muhim hayotiy biokimyoviy faoliyatlar (qon

0,453 ga teng bo‘lsa, x ni toping.

2. Cr_2(SO₄₎₃^.H₂O tarkibidagi suvning massa ulushi 0,4525 bo‘lsa, x topilsin.

3. K₂S^.xH₂O da suvning miqdori 45 % bo‘lsa, uning formulasi tarkibidagi x

qanchaga teng.

4. Natriy gidrofosfat (Na₂HPO₄^.xH₂O) kristallgidrati tarkibida 65,67 % kislorod

bo‘lsa, kristallgidrat tarkibidagi x ning qiymati nechaga teng?

5. Elementlarning massa ulushlari bo‘yicha kristallgidratlar tarkibidagi x ni aniqlang:

1. 
   Ta`limiy maqsadNatriy va kaliyning fizik va kimyoviy xossalari
   

nutqini oshirish va tarbiya berish;

dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.

oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik

3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.

Natriy fizik va kimyoviy xossalari. Kaliyning fizik va kimyoviy xossalari

2Na + S -> Na₂S natriy sulfid.2Na + 2S - Na₂S₂ natriy disulfid 2K + 5S -» K₂S₅ kaliy pentasulfid Natriy va kaliyning metallmaslar bilan birikmalari ion bog`li qattiq moddalar.Natriy va kaliy suv bilan odatdagi sharoitda juda shiddatli, hatto yonish va portlash bilan ta'sirlashadi. Natijada natriy yoki kaliy gidroksid va vodorod hosil bo'ladi: 2Na + 2H₂O =2NaOH + H₂; 2K + 2H₂O= 2KOH + H₂ Natriy va kaliy kislotalar bilan shiddatli tarzda reaksiyaga kirishadi. HC1, HBr, HI, H₂S, H₂SO₄ (suyul.) natijada vodorodni siqib chiqarib, tuzlar hosil qiladi: 2K + 2HC1 2KC1 + H_2.Eng muhim birikmalari. Natriy va kaliyning amaliy ahamiyatga ega bo 'lgan ko'plab birikmalari bor.Ishqoriy metallarning gidroksidlari, NaO H2 KO H2 LiO H2 RbO H2 CsOH. Suvda juda yaxshi eriydi. Asoslar uchun xos bo'lgan barcha reaksiyalarni beradi. Lakmusni ko'k rangga, fenolftaleinni pushti rangga kiritadi. Natriy gidroksid - NaOH. Amaliyotda kaustik soda deb ham ataladi. Laboratoriya sharoitida NaOH ni natriy metalliga, natriy oksid yoki peroksidlariga suv ta'sir ettirib olish mumkin. Na₂O + H₂O = 2NaOH Sanoat miqyosida NaOH ni olish uchun osh tuzi eritmasini elektroliz qilinadi.Kaliy gidroksid ham laboratoriya sharoitida kaliy metalli va kaliy oksiddan, sanoatda esa kaliy xlorid eritmasini elektroliz qilib olinadi. Natriy va kaliy gidroksidlari amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega bo'lib, sanoatning turli sohalarida qo'llaniladi.natriy gidroksid quyidagilar olinadi.To'qimachilik sanoatida,Sun'iy tolalar ishlab chiqarishda,Qog'oz ishlab chiqarishda,Neft mahsulotlarini tozalashda,Sovun olishda,Organik sintezda Natriyning boshqa birikmalarini olishda ishlatiladi.

2. Xrom (III) oksidda xromning ekvivalenti qanday?

3. Oltingugurt (IV) oksidda oltingugurtning ekvivalenti qanday?

4. Titan (IV) oksidda titanning ekvivalenti qanday?

5. H₂SO₄ kislotadagi H₂ atomlari to‘lig‘icha almashsa, H₂SO₄ ning ekvivalenti qanday bo‘ladi?

6. Ca(OH)₂ ning ekvivalenti qanday? 7. Na₂SO₄ ning ekvivalenti qanday?

8. KMnO₄ kislotali muhitda Mn²⁺ gacha qaytariladi.

Shu modda ekvivalentining molyar massasi qanday bo‘ladi?

9. K₂Cr₂O₇ kislotali muhitda Cr³⁺ gacha qaytariladi.

K₂Cr₂O₇ ekvivalentining molyar massasi qanday bo‘ladi?

10. Kristallgidrat tarkibidagi kislorodning massa ulushi bo‘yicha x ni aniqlang:

1. 
   Li₂SO₄xH₂O, _O =62,5 %; b) Cr₂(SO₄)₃xH₂O, _O=67,04 %;
   

e) Mg(NO₃)₂xH₂O, _O=75 %; f) FeSO₄xH₂O, _O=63,31 %;

“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________

Ishqoriy mеtallar va ularning birikmalarini biologik ahamiyati. Ishlatilishi.

Ishqoriy mеtallar va ularning birikmalarini biologik ahamiyati.

Ishlatilishi haqida bilim ko`nikma va malaka berish;

2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida

nutqini oshirish va tarbiya berish;

dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.

oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik

3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.

kaliyning eng muhim birikmalari.

Natriy va kaliyning eng muhim birikmalarini ishlatilishi.
Yangi darsning bayoni.

Kaliy o'simliklar oziqlanishida katta ahamiyatga ega. Kaliy miqdorining kamayishi qishloq xo'jaligi mahsulotlari hosilining pasayib ketishi, sifatining buzilishiga olib keladi. Kaliy xlorid KC1, kaliy nitrat KNO₃, kaliy sulfat K₂SO₄, kaliy karbonat (o'simlik kulida mavjud) K₂CO₃ kabi birikmalari o'g'it sifatida ishlatiladi.Kaliy muskul to'qimasida 1,6 %, ilikda 0,21 %, qonda 1620mg/l miqdorda bo'ladi. Har kungi ovqat tarkibida 1,4-3,4 g bo'lishi kerak. Zaharli dozasi 6 g. Inson organizmida (70 kg) o'rtacha 140 g miqdorda bo'ladi.Natriy va kaliy hayotiy faoliyat uchun muhim ahamiyatga ega elementlardir. Tirik organizmlar hujayralaridagi kaliy-natriy nasosi hujayra shirasidagi (ildizdan barglarga tuz eritmalarining yetkazib berilishi, fotosintez jadallashuvini ta'minlash) va demak, muhim hayotiy biokimyoviy faoliyatlar (qon bosimi, yurak muskullarining ishini me'yorlashtirish) uchun zaruriy jarayondir. Natriy xlorid NaCl osh tuzi sifatida ma'lum va tirik organizm uchun juda kerakli modda. Undan tibbiyotda (fiziologik eritma), oziq-ovqat va kimyo sanoatida keng foydalaniladi. Glauber tuzi Na₂S0_4*10H₂0 tibbiyotda (surgi vositasi) va kimyo sanoatida ishlatiladi. Chili selitrasi NaN O3 qishloq xo'jaligida o'g'it sifatida ko'p miqdorda qo'llanadi. Suvsiz soda Na₂CO₃ va kristall soda Na₂C O3 10H₂0 shisha, sovun, natriy birikmalari olishda, bug' qozonlarida suvni yumshatishda, bo'yoq ishlab chiqarishda, qog'oz fabrikalarida, kir yuvishda, turmushda ishlatiladi.

Rubidiy stimulator xossasiga ega. Muskul to'qimasida 20-70-10 ⁴ %, ilikda 0,1 -5* 10 ⁴ %, qonda 2,5mg/l miqdorda bo'ladi. Har kungi ovqat tarkibida 1,5-6 mg bo'lishi kerak. Zaharliligi kam. Inson organizmida (70 kg) o'rtacha 680 mg miqdorda bo'ladi.

Tabiatda uchrashi. Natriy va kaliy tabiatda keng tarqalgan bo'lib, faqat biiikmalari shaklida ko'plab tog' jinslari va minerallar tarkibiga kiradi. Natriy xlorid (osh tuzi) ko'l, dengiz va okean suvlarida, ayrim joylarda esa toshtuz shaklida yer ostida 100 m qalinhkkacha bo'lgan qatlamlar tashkil qilgan holda uchraydi.Glauber tuzi Na₁S0₄-10H₁0 va Chili selitrasi NaN O3 ham natriyning tabiatda ko'p uchraydigan birikmalaridir.Silvinit KCl-NaCl, karnallit KCl-MgCl^H^O minerallari tarkibiga kaliy ham kiradi va u barcha o'simliklarda uchraydi.

O'zbekistonda kaliyning tuzlari Qashqadaryo viloyatidagi Tubokat, Surxondaryo viloyatidagi Xo'jaikon konlaridan qazib olinadi.Toshtuz (natriy xlorid) Xo'jaikon, Tubokat, Borsakelmas, Boybichakon, Oqqal'a konlaridan qazib olinadi.Borsakelmas toshtuzidan Qo'ng'irotda soda ishlab chiqarilmoqda. 2Na + H₂ = 2NaH Natriy gidrid. Natriy va kaliyning oltingugurt bilan ta'sirlashuvidan M₂S_n tarkibli sulfidlar olinadi.2Na + S -> Na₂S natriy sulfid.2Na + 2S - Na₂S₂ natriy disulfid 2K + 5S -» K₂S₅ kaliy pentasulfid Natriy va kaliyning metallmaslar bilan birikmalari ion bog`li qattiq moddalar.Natriy va kaliy suv bilan odatdagi sharoitda juda shiddatli, hatto yonish va portlash bilan ta'sirlashadi. Natijada natriy yoki kaliy gidroksid va vodorod hosil bo'ladi: 2Na + 2H₂O =2NaOH + H₂; 2K + 2H₂O= 2KOH + H₂ Natriy va kaliy kislotalar bilan shiddatli tarzda reaksiyaga kirishadi. HC1, HBr, HI, H₂S, H₂SO₄ (suyul.) natijada vodorodni siqib chiqarib, tuzlar hosil qiladi: 2K + 2HC1= 2KC1 + H_2.