Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: To’yingan uglevodorodlarni metan misolida tushuntirish.
Metanning tuzilishi, tabiatda uchrashi, xossalari, olinishi, ishlatilish sohalari
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Kimyoviy xossalari. Alkanlardagi barcha valentliklar to`yingan bo`lganli uchun ular kimyoviy jihatdan inertlik namoyon qiladi. Ularning asosiy kimyov xossalarini metan misolida ko`rib chiqiladi.Metanning nisbiy molekular massasi, zichligi, vodorodga va havoga nisbatan zichligini aniqlang?Tabiatda uchrashi.To`yingan uglevodorodlarning izomeriyasi, nomlanishi, xossalari.Sikloparafinlar, ularning tuzilishi, tabiatda uchrashi, amaliy ahamiyati
Fizik xossalari va tabiatda uchrashi. Metan - alkanlarning oddiy vaki bo`lib, rangsiz, hidsiz, havodan yengil, suvda yomon eriydigan gaz modda. Meta tabiiy gazning 9O-98% ini tas ikkil qiladi. Toshko`mirni quruq haydash hamc neftni qayta ishlashdan olinadigan gazlar, yo`ldosh gazlar tarkibida uchraydi.Metan ko`piucha botqoq yoki ruda gazi deb ham ataladi. Botqoq sharoitk o`simliklar havosiz chiriganda, yer ostida toshko`mirning sekin-asta parchaL nishidan metan hosil bo`ladi.Kimyoviy xossalari. Metan ham boshqa alkanlar kabi kimyoviy faolligi kichi bo`lib, birikish reaksiyalariga kirishmaydi, kaliy permanganat va ishqorlar eritmalar bilan ta'sirlashmaydi, bromli suv va konsentrlangan sulfat kislotaning sovu eritmasiga ta'sir qilmaydi. Oksidlanish reaksiyalari faqat yuqori haroratda borad
Yonish. Metan och ko`kish rang berib yonadi (tabiiy gazning yonishin ko`rgansiz. Tabiiy gazning 9O-98% metandir):Reaksiya natijasida katta miqdorda issiqlik ajralib chiqqanligi uchun uni yoqilg`i sifatida ishlatiladi. Metanning kislorod bilan 1:2 hamda havo bilan 1:1O hajmiy nisbatlardagi aralashmalarining portlash xavfi katta.Xonadon va boshqa jamoat tas ikkilotlari binolarida yoqilg`i sifatida tabiiy gazdan foydalanishda ehtiyot bo`ling!Parchalanishi. KuChli qizdirilganda (1OOO°C) metan vodorod va uglerodga chalanadi:CH4 - C + 2H2 o`rin olish reaksiyasi. Metan galogenlar, suyultirilgan nitrat va sulfat kislotalar m o`rin olish reaksiyalariga kirishadi. Galogenlanish nur ta'sirida amalga ladi. Nur kvanti ta'sirida galogen molekulasidagi kovalent bog` uziladi. Bunda ogen (masalan, xlor)ning toq elektronli, kinetik energiyasi yuqori bo`lgan jn radikali hosil bo`ladi: C12 -» 2C1. Galogen radikali uglevodorod bilan sirlashib, erkin uglevodorod radikali hosil qiladi: CH4 + Cl ->HCl + CH3.uglevodorod radikallari yana galogen molekulalari bilan ta'sirlashadi, galogen ikali hosil bo`ladi va h.k. Bunday davomli reaksiyalar zanjir reaksiyalar deb ladi. Natijada metanning galogenli hosilalari aralashmasi hosil bo`ladi: aksiyaning molekular tenglamasi):Ultrabinafsha nur ta'sirida metan xlor bilan portlab reaksiyaga kirishadi:CH4 + 2C12 - C + 4HC1Olinishi. Metan sanoatda quyidagi usullar yordamida olinadi:
1) vodorod va grafitni nikel katalizatori ishtirokida 5OO°C da o`zaro ta'siriashtirib
Inadi:3) alkanlarni natriy metalli bilan va uglevodorodlar galogenli hosilalarining |zaro ta'siridan ham olish mumkin (Vyurs reaksiyasi)
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu:To’yinmagan uglevodorodlar.Etilen qatori.Tuzilishi,ishlatilish sohalari va ahamiyati.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
chiziqli tuzilishga ega. Etindagi uglerod atomlari yaqinlashishi shu ugleroc atomlarining ikki py-elektronlaridan ikkita Ji-bog` hosil bo`lishi bilan izohlanadi Etindagi uchbog` bitta a-bog` va ikkita perpendikular jt-bog`dan iborat. Burchaknins 18O° ga teng bo`lishi esa sp-gibridlanish natijasidir. Etendan farqli ravishda etind; bitta s-orbital va bitta p-orbital gibridlanadi. Natijada etindagi har bir uglerod atom bittadan sp-gibrid orbitaliga ega bo`ladi. Ular uglerodlararo bitta a-bog` vj vodorodning s-orbitali bilan yana bitta o-bog` hosil qilishida ishtirok etadi. Etii molekulasi beshta bog`ga: uchta o-bog` va ikkita rc-bog`ga ega.Izomeriya. Alkenlarda butendan boshlab, stmkturaviy izomeriya va geometrL stereoizomeriya, alkinlarda esa faqat strukturaviy izomeriya (butindan boshlab kuzatiladi. Alkenlarni nomlashda tegishli alkan norni negiziga - en qo`shimchasi alkinlarda esa - in qo`shimchasi qo`shiladi va izomerlarni nomlaganda ugleroc atomlari qo`shbog` yoki uchbog` turgan tomondan raqarnlanadi.
To`yinmagan uglevodorodlarning izomerlar soni to`yingan uglevodorodlarnin izomerlar sonidan aucha ko`p. Chunki, to`yinmagan uglevodorodlar tarkibid it-bog` bo`ladi. jt-bog` ham uglevodlar zanjirida o`rnini o`zgartirib turadi.Penten izomerlari va nomlanishi.1) Qo`shbog`ning siljishi hisobiga izomeriya: C H2 = CH - C H2 - CH
Stereoizomerlar agar bir xil o`rinbosarlar qo`shbog`dan bir tomondagi tekislikd joylashsa sis- va turli tomonda joylashsa f/ww-prefiksi alken noini oldiga qo`yib noralanadi. Masalan, buten-2 ning sis- va trans-izomerlari mavjud.Fizik xossalari. Quyi alkenlar - gaz, C5H1O dan boshlab C14H28 gacha-suyuq, Iqori alkenlar - qattiq moddalar. Barcha alkenlar suvda deyarli erimaydi, spirtda sman eriydi.Alkinlarning dastlabki uch vakili gaz, C4 dan C8 gacha suyuq, undan keyingilari qattiq moddalardir.Kimyoviy xossalari. Alkenfar va alkinlar alkanlarga qaraganda aucha faol (oddalar. Ularning kimyoviy xossalarini etilen - eten va asetilen - etin misolida /rib chiqamiz. p-elektronlarning molekula tekisligidan tashqarida o`zaro qoplama qilgani uchun p-bog` barqarorligi kichikroq bo`lishi ularning kimyoviy lolligiga sabab bo`ladi. Kimyoviy reaksiyalarga dastlab qo`shbog` yoki uchbog` ftgan uglerodlar kirishadi. Shuning uchun ularga birikish reaksiyasi xos. Galogenlarning birikishi (galogenlanish):Bromli suv ta'sir ettirilganda alkenlar va alkinlar uni rangsizlantiradi. Bu taksiya to`yinmagan uglevodorodlarni aniqlash uchun qo`llanadi.To`yinmagan uglevodorodlarga vodorod birikish reaksiyasi platina, palladiy, [ikel va boshqa metallarning katalizatorligida amalga oshadi:Galogenvodorodlarning birikishi (Markovnikov qoidasi bo`yicha):CH3-CH=CH2 + HBr -«• CH3- CH2Br-CH3 2-brompropanAlkinlarga galogenvodorodlar birikishi 12O-18O°C va faol ko`mir yoki simob :i ishtirokida amalga oshadi:Modda tuzilishining zamonaviy nazariyasi bu hodisani quyidagicha izohJaydi. IMetil radikali C H2-o'zidan elektron juftini itaradi (musbat induksion effekt), vinilradikali CH2=CH-esa o`ziga elektronlarni tortadi (manfly induksion effekt). Buning natijasida nosimmetrik qo`shbog` qisman qutblanadi. Shuning uchun H+ kationi elektron zichligi katta bo`lgan uglerod atomiga, anion (Br) esa kichik elektron zichligiga ega bo`lgan uglerod atomiga birikadi.• Markovnikov qoidasiga ko`ra, to`yinmagan bog`li birikmalarga harakatchan vodorod atomiga ega bo`lgan moddalar birikkanda, vodorod atomi ko`proq gidrogenlangan uglerod atomiga birikadi (molekulaning qolgan qismi ozroq gidrogenlangan uglerod atomiga birikadi).Suvning alkenlarga birikishi Markovnikov qoidasi bo`yicha atnalga osh Bu reaksiya qaytar tabiatga ega. Yuqori bosim, harorat va fosfat kislot) katalizatorligida spirtlar olinadi. Spirtlarni konsentrlangan sulfat kislota ishtiroki qizdirib, alkenlar olinadi.Alkinlarga suvning birikish reaksiyasi sanoatda alohida ahamiyat kasb etadi. HOCH + HOH -» CH3CHO - sirka aldegid.Bu reaksiya simob tuzlari - HgSO4, Hg(NO3)2 lar ishtirokida amalga osha Sirka aldegid sanoat uchun muhim xomashyo, undan plastmassalar, etanol, sir! kislota olinadi. Bu reaksiyani 1881-yilda rus olimi M.G.Kucherov kashf etgan uning nomi bilan ataladi.Oksidlanish. Alkenlar va alkinlar oson oksidlanadi. KMnO4 kalpermanganatning suvli eritmasi etilenni etilenglikolgacha; asetilenni esa oksal kislotagacha oksidlaydi:Bu reaksiya ham bromli suv kabi to`yinmagan uglevodorodlarga sifat reaksiy sifatida qo`llanadi.Kislorodda va havoda alkenlar oq-sariq rangli alanga hosil qilib, asetilen kislorodda yorqin, ko`zni qamashtiruvchi alanga hosil qilib yonadi
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu:To’yinmagan uglevodorodlar.Asetilen qatori.
Tuzilishi, ishlatilish sohalari va ahamiyati.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: To’yinmagan uglevodorodlar.Asetilen qatori.
Tuzilishi, ishlatilish sohalari va ahamiyati.
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Asetilenning yonish reaksiyasidan metallarni kesish va payvandlash uchun
dalaniladi.Polimerlanish. Alkenlar va alkinlar polimerlanish xususiyatiga ega. Polimerlanish - bir xil molekulalarning ketma-ket yanada yirik
molekulalar hosil qilib birikish reaksiyasi.Polimerlanish natijasida yuqori molekular moddalar - polimerlar hosilbo`ladi.Polimer molekulalari makromolekula deb ataladi.
Makromolekulani hosil qiladigan quyi molekular birikmalar monomerlar deb ataladi.
Yuqori harorat va katta bosimda (•» 151987 kPa) etilen polietilenga aylanadi. ida qo`shbog` uziladi va shu joydan molekula yangi bog` hosil qiladi.n-bu yerda polimerlanish darajasi. Bu kattalik doimiy kattalik emas. Shuning un polimerlar molekular massasi, odatda, o`rtacha hisoblangan qiymatlardir. reaksiyada etilen-monomer, polietilen-polimer. Polimerlar to`g`risida batafsil lumotlarni yuqori molekular birikmalar mavzusida ko`rib chiqamiz. Asetilenning polimerlanish reaksiyasi uni olib borish sharoitiga bog`liq ravishda i mahsulotlar beradi.Asetilenni 8OO°C gacha cho`g`lantirilgan ko`mir ustidan o`tkazilsa benzol il bo`ladi: 3CH • CH -» C H2. Mis (I) tuzlari ishtirokida asetilen vinilasetilen hosil qiladi: HC=CH + HC=CH -* CH =CH-OCH.
Vinilasetilen xloropren kauchuk olinishida muhim xomashyo hisoblanadi.
Kislota xossalari. Alkanlar va alkenlardan farq qilib, asetilen kislota xossalariga uning vodorodi metallarga almashinish xususiyatiga ega. Masalan, asetilenni kumush yoki mis tuzlarining ammiakdagi eritmasidan o`tkazilsa, asetilenidlar cho`kmaga tushadi:Mis va kuraush asetilenidlar zarba ta'sirida portlaydi. Kalsiy karbid ham asetilenid hisoblanadi.Kislotalar ta'sirida asetilenidlardan asetilen ajralib chiqadi: Ag-C-C-Ag + 2HC1 -AgCl + HOCH
Asetilenning kislotalilik xossasini C-H bog`ining etan va etendagidan ko`ra kuchliroq qutblanganligi bilan izohlanadi. Alkanlar, alkenlar va alkinlardagi C-H bog`larining farqlanishi ulardagi C-C bog`ining tavsifiga bog`liq.
Modda tuzilishining zamonaviy nazariyasiga ko`ra, uglerod atomining s-orbitali a-bog` hosil bo`lishiga qauchalik ko`p hissa qo`shsa, elektron juftini shuuchalik tortadi va C-H bog`ining qutbliJigi ham ortadi. Shuning uchun asetilendagi C-H bog`inirig qutbliligi alkan va alkenlardagidan kuchli bo`ladi.
a-bog` hosil bo`lishida s-orbitallarning hissasi alkanlarda- 25 % (p-orbitallar 75 %), alkenlarda - 33 % (p-orbitallar 67 %), alkinlarda - 5O % (p-orbitallar 5O %) ni tas ikkil etadi.
Olinishi. To`yingan birikmalardan ba'zi atomlarning ajralishi natijasida qo`shbog`li va uchbog`li birikmalar hosil bo`ladi. Alkenlarni va alkinlarni olish shu tamoyilga asoslangan.
Digalogenli hosilalardan galogen ajralishi [1], galogenli hosilalardan vodorod galogenid ajralishi [2], spirtlardan suvning ajralishi (degidratlanish) [3], alkanlardan Vodorod ajralishi (degidrogenlanish) [4] kabi reaksiyalardan qo`shbog`li birikmalar olinadi. Quyidagi reaksiya tenglamalarini o`zingiz yozing. Bu reaksiyalarda vodorod kam gidrogenlangan uglerod atomidan ajraladi (Zaysev qoidasi):
1. 1,2-dibrompropan + rux metalli- 2. 2-brombutan + (spirt, ishqor) -
3. butanol-2 + (35O-5OO°C, A12O3 yoki kons. H2SO4, ZnCl2)`
4. butan + (45O-6OO°C, Cr2O3, A12O3 4- KOH) -»
Neft raahsulotlarining krekingi va pirolizidan ham to`yinmagan alkenlar tutgan gazlar olinadi (700°C, alkenlar 43 %):
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: To’yinmagan uglevodorodlar. Diyen qatori.
Tuzilishi, ishlatilish sohalari va ahamiyati.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Tabiiy kauchuk izopren polimeri hisoblanadi. Kauchuk molekulasi hosll bo`lishida izopren quyidagicha tuzilgan polimer zanjiriga birikadi: uch2=C(CH3)-CH=CH2 - (-CH`-CCCH`CH-CH.,-Kauchuk molekulasi chiziqli tuzilishga ega. Tabiiy kauchukdagi metilen guruhlari-CH2-qo`shbog'dan bir tarafda joylashib, sis-holatdagi stereoregular tuzilishdagi molekulalar hosil qiladi. Kauchuk molekulalari kuchli darajada egilgan, buralgan holda bo`ladi, kauohuk cho`zilganda molekulalar to`g`rilanadi va kauchuk namunasi uzunlashadi. Molekulaga ta'sir to`xtatilsa, ic ikki issiqlik harakati natijasida zvenolar dastlabki buklama holatiga qaytadi, kauchuk o`lchamlari qisqaradi.Kauchuklar qizdirilganda yumshaydi, yopishqoq bo`lib, sovutilganda esa qattiq, mo`rt bo`lib qoladi. Bu kamchiliklar unga oltingugurt qo`shib qizdirish natijasida bartaraf etiladi. Vulkanlash - kauchukni oltingugurt bilan qo`shib qizdirib rezinaga aylantirish jarayoni.Oltingugurt polimerdagi qo`shbog`larga birikib, kauchuk molekulalarini «tiki qo'yadi». Natijada rezina - to`ldirgichli fazoviy tuzilishga ega polimer hosi bo`ladi. Rezina xom kauchukka nisbatan yanada elastik va harorat, erituvchila ta'siriga chidamli (benzinda erimaydi). Bu rezinadagi chiziqli makromolekulal orasida molekulalararo kuchlardan tashqari kimyoviy bog` kuchlari ham mavjudlig bilan izohlanadi. Kauchukiii vulkanlashda tarkibida 32 % gacha oltingugurt tutga mahsulot ebonit deb ataladi. Ebonit - qattiq, izolatorlik xususiyatiga ega modda Kauchuk xalq xo`jaligida katta ahamiyatga ega, uni avtomobil, aviatsiya elektrotexnika sanoatida, tibbiyotda keng qo`llanadi.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Aromatik uglevodorodlar. Tuzilishi, ishlatilish sohalari va ahamiyati.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Aramatik uglevodorodlar o`ziga xos bo`Igan qanday xususiyatlarga ega? Aramatik uglevodorodlar molekulasida benzol yadrosi tutgan
iarbotsiklik uglevodorodlardir.irnmatik uglevodorodlar halqali tuzilishga ega.
Lromatik uglevodorodlarning ayrim vakillari xushbo`y hidga ega.
iromatik uglevodorodlarning dastlabki a'zosi benzol - CfcH6.
Mneriyasi va nomlanishi. Yadrosida ikki yoki undan ortiq o`rinbosar tutgan ktik uglevodorodlarda joylashuv holati izomeriyasi kuzatiladi. Quyida ksilol `rlari: orto-ksilol yoki 1,2-dimetilbenzol; meta-ksilol yoki 1,3-dimetilbenzol; csilol yoki 1,4-dimetilbenzol ko`rsatilgan
  
1865-yilda nemis olimi A.Kekule benzol un oddiy va qo`shbog`lar navbatlashib keladigan olti a'zolitxizilishini taklif qildi. `ekin bu formula benzolning xossalarini to`liq ifodalay olmaydi. Benzol [inmagan birikmalarning xossalarini namoyon qilmaydi: bromli suv va kaliy nanganat eritmalarini rangsizlantirmaydi, birikish reaksiyalaridan ko`ra o`rin reaksiyalari tavsifliroq. Undan tashqari, halqadagi uglerod atomlari orasidagi Ityoviy bog`lar teng kuchli, ularning uzunligi bir xil bolib, O,139 nm ga teng |diy bog` O,154 nm; qo`shbog` O,133 nm). Bu kabi dalillarni zamonaviy atom jilish nazariyasi izohlab beradi. Bu nazariyaga ko`ra benzoldagi uglerod plarining har biri sp2-gibridlangan holda bo`ladi. Uglerod atomi ikki qo`shni uglerod atomlari va vodorod atomi bilan 3 ta oddiy O-bog` orqali bog`langan. Natijada C-C va C-H bog`lari bir tekislikda yotuvchi oltiburchak hosil bo`ladi. Gibridlanishda ishtirok etmagan to`rtiuchi gantelsimon shakldagi p-elektron buluti shu oltiburchak tekisligiga perpendikular holda bo`ladi va tekislik usti va ostida bir-birini qoplab turadi, natijada oltita elektrondan barcha uglerod atomlari uchun umumiy bo`lgan olti elektronli it-bog` hosil bo`ladi.Benzolning zamonaviy struktura formulasi ichida uzluksiz aylanali yoki punktir aylanali olti a'zoli halqa shaklida ifodalanadi va shu bilan birga Kekule formulasidan ham foydalanib turiladi.Fizik xossalari. Benzol - rangsiz, uchuvchan, yonuvchan, o`ziga xos hidga ega suyuqlik. Suvda erimaydi. Bug`lari havo bilan portlovchi aralashma hosil qiladi. Suyuq benzol va uning bug`lari zaharli. Ko`p aromatik uglevodorodlar odatdagi sharoitda suvda erimaydigan rangsiz suyuqliklardir.Kimyoviy xossalari. Benzol va boshqa aromatik uglevodorodlar to`yingan va to`yinmagan uglevodorodlardan farq qiladi. Ular uchun to`yingan uglevodorod-lardagiga nisbatan oson boruvchi o`rin olish reaksiyalari xos.o`rin ottsh reaksiyalari.Galogenlash - benzol yadrosidagi vodorod atomlarining katalizator ishtirokida (A1C13, FeCl3, Fe) galogenlarga almashinishidir:Hosil bo`lgan brombenzol 156°C da qaynaydigan, rangsiz, suvdan og`ir suyuqlikdir.Nitrolash - benzol yadrosidagi vodorod atomlarining sulfat kislota ishtirokida nitroguruh -NO2 ga almashinishidir:Sulfolash - benzol yadrosidagi vodorod atomlarining sulfat kislota qoldig`i sulfoguruh -SO2OH ga almashinishidir. Birikish reaksiyalari.Gidrogenlash - benzol halqasini vodorod bilan to`yintirish nikel yoki platina tirokida 2OO°C va 5O66,25 kPa da olib boriladi:C6H6 + 3H2 -» C6H12 siklogeksanBu reaksiya qaytar bo`lib, 3OO°C va atmosfera bosimida degidrogenlanish dir bo`ladi.Galogen birikishi - benzolga galogenlar, masalan, xlor yorug`lik nuri ta'sirida •ikadi. Ultrabinafsha nur ta'sirida geksaxlorsiklogeksan hosil bo`ladi: C6H6 + 3C12 -» C6H6C16 geksaxlorsiklogeksan.Oksidlanish reaksiyalari.Benzol oksidlovchilar ta'siriga juda chidamli. Kislorodda dudli alanga hosil ib yonadi: 2C6H6 + 3O2 - 12C + 6H2O
Olinishi. Benzol va uning gomologlari ko`mirni kokslash mahsuloti bo`lgan ,hko'mir smolasidan olinadi. Hozirgi vaqtda arenlarni neftdan ham ajratib nadi (asetilenning kimyoviy xossalariga qarang).Ishlatilishi. Benzol va uning gomologlari nitrobenzol, xlorbenzol, yuqori )lekular birikmalar, bo`yoqlar, dori-darmonlar, qishloq xo`jaligi zararkunan-lariga qarshi vositalar olishda qo`llanadi
|
