Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
O`zbekistonda metallurgiya sanoati, asosan, Bekobodda joylashgan bo`lib, Bekobod metallurgiya zavodida qora metall mahsulotlari: po`lat va cho`yan ishlab chiqariladi.Cho`yantarkibida2,14%nko`puglerodtutgantemirvauglerodqotishmasi.Po`lat - tarkibida 2,14 % dan kamuglerodtutgantemirauglerodqotishmasi.Cho`yanning otinishi. Cho`yan tarkibi, asosan, temir oksidlaridan iborat bo`lgan temir rudalaridan domna pechlarida-domnalarda suyuqlantirib olinadi. Domna pechlari o`tga chidamli g`ishtlardan qurilgan, balandligi 27-31 m gacha bcfladigan minoralardir. Domnaning yuqori qismidan temir rudasi, koks - C, flyus - ohaktosh va qum aralashmasi beriladi. Domnaning pastki qismidan furmalar - maxsus teshiklar orqali 6OO-8OO°C gacha qizdirilgan havo purkaladi. Ko`piucha havo bilan toza kislorod ham purkaladi (kislorodli purkama). Koksning yonishidan domnada yuqori harorat hosil qilinadi. Kislorodli purkama haroratning ko`tarilishi va cho`yan suyuqlantirishning tezlashishini ta'minlaydi. Domnada koks harorat va qaytaruvchi vazifasini bajaruvchi CO manbayi bo`lib hizmat qiladi.
Domnada quyidagi kimyoviy jarayonlar sodir bo`ladi:
1) koksning bir qismi yonib, CO2 hosil qiladi:
2) yuqori haroratda CO2 koks bilan ta'sirlashib, CO ga aylanadi:
3) CO temir rudasini erkin temirgacha qaytaradi:
Rudadan qaytarish natijasida olingan g`ovak temir CO, koks uglerodi, kremniy marganes, fosfor, oltingugurt bilan ta'sirlashib, suyuq cho`yan hosil bo`ladi Cho`yan va shlak domnaning quyi qismi - gornga oqadi. Gornda ikki suyu qatlam - yuqorida shlak, pastda cho`yan qatlami hosil qiladi. Shlak qatlam cho`yanni oksidlanishdan himoya qiladi. Cho`yan va shlak davriy ravishda maxsu tirqishlar orqali domna pechidan chiqarib turiladi.
Domna pechi 1O yilgacha uzluksiz ishlatiladi. So`ngra pech ta'mirlanadi Domna pechida sutkasiga 1OOOO t atrofida cho`yan olish mumkin. Keyingi yillard domnaga kislorod bilan tabiiy gaz ham purkash yo`lga qo`yildi. T`biiy gaz tarkibidagi metan yonib, karbonat angidrid va suv bug`larini hosil qiladi, ular ese cho`g`langan ko`mir bilan ta'sirlashadi, natijada domna gazi is gazi va vodorod-kuchli qaytaruvchilar bilan boyiydi:Tabiiy gazni bu jarayonga qo`shish bilan koks sarfi 1O-2O % ga kamaytiriladi.
Cho`yanning xossalari. Domnalarda olingan cho`yan 2-4,5 % C va o
miqdorlarda kremniy, marganes, oltingugurt, fosfor tutadi. Cho`yan temirdai
qattiq, mo`rt bo`ladi, bolg`alanmaydi. Quyma va to`yingan cho`yanlar farqlanadi
Quyma cho`yandan buyumlar tayyorlanadi. To`yingan cho`yandan po`lat olinadi
Cho`yan-temirning uglerod bilan hosil qilgan qotishmasi bo`lib, tarkibida 2-4,5% uglerod bo`ladi. Shuningdek, cho`yan tarkibida 1,5% gacha Mn, 4,5% gacha Si va oz miqdorda S hamda P bo`ladi. Legirlang Cho`yan domna pechlarida olinadi. Xom-
ashyo temir rudasi: Fe2O3, Fe3O4 va koks.Cho`yan qora metallurgiyaning birlamchi
mahsuloti. Po`lat cho`yandan olinadi.Quyma cho`yan kulrang bo`lib, undagi
uglerod grafit shaklida mavjud. Undantrubalar, ko`priklar uchun panjaralar,
mashina qismlari, kimyoviy uskunalartayyorlanadi.To`yingan cho`yan oq rangli bo`lib, unda-gi uglerod temir karbid shaklida bo`ladi
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Po’lat ishlab chiqarish. Laboratoriya ishi 13.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Po`lat olish. Po`lat olish jarayonining mohiyati cho`yan tarkibidagi uglerod, iltingugurt, fosfor, kremniy va boshqa qo`shimchalarni kuydirib chiqarib uborishdan iborat. Uglerod miqdori qaucha kamaytirilsa, po`latning qattiqligi unchalikchalik kamayib boradi. Kislorod manbayi havo va rada yoki metallom shaklida axsus qo`shiladigan temir oksidlaridan foydalaniladi. Dastlab, temir qisman :sidlanadi, so`ngra FeO kremniy, marganes, fosfor va uglerodni oksidlaydi:o`yingan cho`yandan po`lat olish kislorod konvertori, marten pechi yoki :ktr yoyi pechida amalga oshiriladi. Bekobod metallurgiya zavodida marten usulidan foydalaniladi. Po`latning xossalari. Kimyoviy tarkibiga ko`ra po`latuglerodli va legirlangan 'latlarga bo`linadi. Legirlangan polatlar tayyorlashda po`latning xossalarini `uchli tarzda o`zgartirish xususiyatiga ega bo`lgan turli legirlovchi qo`shimchalar:, nikel, titan, molibden, vanadiy, volfram va boshqalar qo`shiladi. Hamma po`latlar umumiy bo`lgan mustahkamlik va plastiklik xususiyatlariga . Ularni bolg`alas H2 yoyis H2 shtamplas H2 sim qilib cho`zish mumkin. Po`latlar exnikada ishlatilish sohalariga qarab, konstruksion, asbob-uskunabop va alohida ossali turlarga bo`linadi.Po`lat - tarkibida 2% gacha uglerod bo`lgan temirning qotishmasi.Uglerodli po`lat - tarkibida 2% gacha C, O,1-1% gacha Mn, O,4% gacha
Si, S va P bo`lgan po`latdir.Legirlangan po`lat - po`latga alohida xossalar (mexanik puxtalik,korroziyaga bardoshlilik, elektr, magnit xossalari) berish uchun Cr, Ni,
Mo, Al va boshqa qo`shimchalar qo`shib tayyorlanadi.Marten pechlarida, kislorodli konvertorlarda po`Iat olinadi. Marten pechlarining xomashyosi cho`yan va po`lat hamda cho`yan buyumlariningchiqindilaridir.Po`latni toblas H2 qizdiris H2 sementlas H2 azotlas H2 bolg`alash yo`llari bilanxossalari o`zgarishini qadimdan mahalliy hunarmandlar, temirchilar,
pichoqchilar juda yaxshi bilishgan.Konstruksion po`latlar yuqori darajada mustahkamlikka va plastiklikkaega bo`lib, ularga bosim ostida ishlov beris H2 ularni kesis H2 payvandlash
qiyiuchilik tug`dirmaydi. Ulardan mashina qismlari, konstruksion
buyumlar va binolar qurishda foydalaniladi.Asbob-uskunabop po`latlar yuqori darajada mustahkamlikka va qattiqlikkaega, yemirilishga chidamli bo`Iadi. Ular kesuvchi va o`lchov asboblari,shtamplar tayyorlashda ishlatiladi. Ularning alohida guruhini tez kesuvchi
po`latlar tas ikkil etib, ular katta tezlikda kesish jarayonida ham (600-700° C) kesish xususiyatlarini saqlab qoladi.Alohida xossali po`latlar (zanglamaydigan, yuqori haroratga chidamli,magnit xossali va b.) yuqori haroratlarda ham atmosferada, kislotalar
eritmalarida va boshqa korrozion muhitlarda korroziyaga chidamli bo`Iib, ulardan gaz turbinalari, reaktiv dvigatellar, raketa qurilmalari, magnit qurilmalari tayyorlanadi.Cho`yan va po`lat ishlab chiqarishda atrof-muhit muhofazasi. Cho`yan olish va uni qayta ishlovdan o`tkazib, po`lat olish murakkab jarayonlardan iborat va atrof-muhitning chang, qurum, zaharli gazlar, shlaklar, oqova suvlar bilan ifloslanishiga olib keladi. Shuning uchun rudalardan temir va po`latni to`g`ridan-to`g`ri olish usullarini ishlab chiqish ustida tadqiqolar olib borilmoqda
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Masala va mashqlar yechish.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Mis, oltin kumushning davriy sistemadagi tutgan o’rni, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi, xossalari va ahamiyati
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Rux va II-gurux yonaki guruxchasi elementlarining davriy jadvaldagi o’rni va atom tuzilishi. Xossalari (Berilliy, bariyning davriy sistemadagi tutgan o’rni, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi, xossalari)
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Xromning davriy jadvaldagi o’rni va atom tuzilishi. Xossalari
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Xromning 2,3,6 valent birikmalari va xossalari.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Marganesning davriy jadvaldagi o’rni va atom tuzilishi. Xossalari. Birikmalari. (Qalay, qo’rg’oshin, xromning davriy sistemadagi tutgan o’rni, atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi, xossalari)
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: 5-Oraliq nazorat
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Organik kimyo uglerod birikmalari kimyosidir.
Organik birikmalarning kimyoviy tuzilish nazariyasi
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
Yangi darsning bayoni.
Qadim davrlardanoq insonlar xo`jaliklarida nafaqat mineral, balki o`simlik va hayvonlardan olinadigan moddalardan harn foydalanib kelishgan. Bu moddalar oziq-ovqat, kiyim-kechak va insoniyatning rivojlanib borishi jarayonida dori-darmon, bo`yoq, pardoz-andoz vositalari va boshqalarni tayyorlash uchun ishlatilib kelingan. Insonga o`simlik va hayvon mahsulotlari bo`lgan: qand, yog`-moy, efir moylari, bo`yovchi va kayfiyatni o`zgartiravchi moddalar qadim davrlardan ma'lum. Barcha sanab o`tilgan moddalar faqat o`simlik va hayvon hayotiy faoliyati yoki ularni qayta ishlash mahsulotlari bo`lib, shuning asosida «organik moddalar» tushuuchasi paydo bo`lgan va ularni o`rganuvchi bo`lim organik kimyo deb atala boshlagan.Olimlar orasida uzoq vaqtlar organizmlar hayotiy faoliyatidan ajratib olingan moddalarning tuzilishini aniqlash va sintez qilish imkoni yo`qligi, organik moddalar alohida «hayotiy kuch» orqali vujudga keladi (vitalistik ta'limot; "vis vitalis"-hayotiy kuch) degan xato fikr shakllanib qoldi. Lekin, keyiuchalik bu xato fikrdan voz kechishga majbur qiluvchi dalillar olina boshlandi.Insonga dastlab ma'lum bo`lgan organik moddalar: sirka, vino, shakar,efir moylari, bo`yoqlar.Organik birikmalar tarkibiga kiruvchi elementlar: uglerod, vodorod,kislorod, azot, fosfor, oltingugurt.Dastlab organik moddalardan - oksalat kislota va mochevina sintezlangan (nemis olimi F.Veler, 1824-1828).Anilin sintezi (rus olimi N.N.Zinin, 1832).Sirka kislotasi sintezi (nemis olimi G.Kolbe va ingliz olimi Franklend,1848).Sun'iy yog`simon modda sintezi (fransuz olimi MBertlo, 1854).Shakarsimon modda sintezi (rus olimi A.M.Butlerov, 1861).Natijada, olimlar, organik moddalarning vujudga kelishida noorganik moddalar Vujudga kelishidagi qonuniyatlarga amal qilinishini tushunib yetishdi.Hozirgi vaqtda organik kimyoni uglerod birikmalari kimyosi deb atash va organik moddalar sifatida uglerodning boshqa elementlar bilan birikmalarini tushunish qabul qilingan. Uglerodning ba'zi birikmalariga (oksidlari, karbidlari, karbonat kislota va uning tuzlari) tipik noorganik moddalar xususiyatlari xos bo`lgani uchun ular noorganik kimyo kursida ko`rib chiqiladi.Organik moddalar soni millionlar bilan hisoblanadi. Organik moddalar o`simlik va hayvonlar organizmini tas ikkil qiluvchi asosiy material hisoblanadi.Organik moddalar noorganik moddalarga nisbatan beqarorroq, ular qizdirilganda oson o`zgaradi, ko`pchiligi yonuvchan. Ularning tarkibiga albatta uglerod va vodorod kirganligi uchun yonish jarayonida karbonat angidrid va suv hosil bo`ladi.Organik moddalar orasidagi kimyoviy reaksiyalar noorganik moddalarga nisbatan sekinroq boradi,Hozirgi vaqtda o`simlik va hayvon organizmlarida uchrovchi ko`plab moddalar (vitamin, gormon, bo`yoqlar) hamda tirik tabiatda uchramaydigan moddalar (sun'iy va sintetik tolalar, sintetik kauchuk, plastmassalar, qishloq xo`jaligi zararkunan-dalariga qarshi kurashish vositalari, antibiotiklar, dori-darmonlar va b.) sintez qilib olingan.Tarkibi bir xil bo`lsa-da, xossalari bir-biridan farq qiluvchi moddalar ham mavjudmi?A.M.Butlerovning kimyoviy tuzilishi nazariyasidagi asosiy qoidalar.Kimyoviy tuzilish molekulalarda atomlarning birikish va o`zaro ta'sir etish fartibi ekanligi.Izomeriya.Modda xossalarini molekulaning kimyoviy tuzilishiga bog`liqligi.Kimyoviy tuzilish nazariyasining ahamiyati.Organik birikma va organik kimyo tushuuchalarini 1827-yilda shved kimyogari I.Ya.Berselius kiritgan. U organik kimyoni o`simlik yoki hayvonlardan olinuvchi moddalar kimyosi deb e'tirof etdi.Har qanday fanning asosini nazariya tas ikkil qiladi. Har qanday nazariyaning kuchini ma'lum dalillarni tushuntirish va yangilarini oldindan aytib berish imkoniyati belgilaydi.Organik kimyoning ilmiy asosini kirayoviy tuzilish nazariyasi tas ikkil qiladi.1858-1861-yillarda rus olimi A.M.Butlerov Parij va Shpeyer (1861-yil 16-sentabr) shaharlarida kimyoviy tuzilish nazariyasi asoslariga doir ma'ruza qilgan:1. Atom va molekulalar real mavjud. Atomlar molekulada tartibsiz holda emas, balki valentliklariga mos ravishda ma'Ium izchillikda bir-biri bilan kimyoviy bog`lar orqali birikadi. 2. Moddaning xossalari nafaqat sifat va miqdoriy tarkibga, balki molekulalarning kimyoviy tuzilishiga ham bog`liq. 3. Molekuladagi atom yoki atomlar guruhi bir-biriga bevosita va bilvosita ta'sir ko`rsatadi.A.M.Butlerovning kimyoviy tuzilishi nazariyasidagi asosiy qoidalarni to`liqroq ko`rib chiqarniz.Biriuchi holat. A.M.Butlerovgacha olimlar bitta moddaning tarkibini bir necha formula bilan ifodalash mumkin va modda tuzilishini bilib bo`lmaydi degan fikrga ega edilar. A.Kekule birgina sirka kislotasining 2O ta formulasidan foydalangan. Ko`pchilik olimlar esa real atom va molekulalar mavjudligiga umuman ishonmaganlar. o`sha vaqtlarda organik moddalar soni ko`pligi, ularda valentlik tartibi qoidalari saqlanishi kabi bir qaucha dalillar tushuntirilmagan edi.A.M.Butlerov atom va molekulalar mavjudligining realligidan kelib chiqib, o`sha vaqtda ma'lum bo`lgan ilmiy dalillarni umumlashtirdi.1823-yilda YuXibix va F.Vyoller tomonidan izomeriya hodisasi ochildi.1876-yilda J.Dyuma va P.Buley tomonidan organik moddalarni radikallar asosida biriuchi tuzilish nazariyasi taklif etildi.Elementlar valentligining ochilishi (E.Franklend, 1858).Uglerodning to`rt valentliligi aniqlanishi (A.Kekule, 1857).Uglerod atomlarining bir-biri bilan bog`lana olish qobiliyatininganiqlanishi (A.Kuper, A.Kekule, 1857 ). Atomlarning ulanish kimyoviy kuchini belgilash uchun valentshtrixining kiritilishi (A.Kuper, 1858).«Atom» va «molekula» tushuuchalarining aniqlashtirilishi va ajratilishi (Karlsruedagi xalqaro syezd, 1860).A.M.Butlerov moddaning kimyoviy tuzilishi tushuuchasini kiritdi. Molekuladagi atomlar bog`lanishi ketma-ketligini (tartibini) kimyoviy tuzilish deb atadi.Organik birikmalarda uglerod to`rt valentli bo`lib, uglerod atomlari to`g`ri, tarmoqlangan, yopiq zanjir hosil qilib birika oladi.A.M.Butlerov har qanday organik modda faqat bitta tuzilish formulasi bilan ifodalanuvchi aniq kimyoviy tuzilishga ega deb qat'iy ta'kidladi.Masalan, etan, etilen va asetilen molekulalarida atomlarning bog`lanish tartibi quyidagicha tasvirlanishi lozim: Struktura formulasi asosida moddaning ko`p xossalarini aytib berish mumkin.Ma'lum birikmaning kimyoviy tuzilishi uning kimyoviy xossalarini va hosil bo`lish reaksiyalarini o`rganish yo`li bilan aniqlanishi mumkin.Ikkiuchi holat. A.M.Butlerovgacha izomerlar mavjudligi va izomeriya hodisasini tushuntirib bera olmaganlar.Bir xil molekular massa siTat va miqdoriy tarkibga ega, lekin kimyoviy tuzilishi, fizik va kimyoviy xossalari turlicha bo`lgan moddalar - izomerlar deb ataladi.A.M.Butlerov bu hodisani tushuntirib bera oldi. Uning ta'kidlashicha izomerlar Iturlicha tuzilganligi uchun turli xossalarga ega bo`ladi.
|
