Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Metallmaslar. Uglеrod guruhidagi elеmеntlarning umumiy tavsifi.
Uglеrodning elеmеntlar davriy sistеmasida joylashgan o`rni,atom tuzilishi
uglеrod allotropiyasi.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:Metallmaslar. Uglеrod guruhidagi elеmеntlarning umumiy tavsifi.
Uglеrodning elеmеntlar davriy sistеmasida joylashgan o`rni,atom
tuzilishi uglеrod allotropiyasi haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
1. Oddiy moddalarning xossalari. 2. Murakkab moddalarning xossalari.
3. Oddiy va murakkab moddalar oid masala yechish.
Yangi darsning bayoni.
Uglerod tabiatda erkin holda va birikmalar tarkibida uchraydi. Minerallar tarkibida, asosan, karbonat kislota tuzlari holida bo`ladi, masalan, kalsit (ohaktosh) CaCO3 va dolomit CaCO3-MgCO3 lar karbonat kislota tuzlaridir. Havoda uglerod karbonat angidrid - CO2 (uglerod (IV)-oksid) shaklida uchraydi. Uglerod - tirik tabiat, o`simlik va hayvonot olamining hamda ko`mir, neft, torflar asosini tas ikkil qiladi.Uglerod erkin holda grafit va olmos shaklida uchraydi. Ular atom kristall panjarali qattiq moddalardir. Kristall panjaralar tuzilishi fizik xossalari bilan farq qiladi.Olmos - tabiatdagi eng qattiq moddadir. Toza olmos rangsiz, tiniq, nur sindirish xususiyati kuchli, yaltiroq kristall tuzilishiga ega. Olmosda uglerod atomlari orasidagi bog` bir xil va har bir atom to`rtta boshqa atomlar bilan tetraedr uchlariga yo`nalgan kovalent bog` hosil qiladi.
Olmos issiqlikni yaxshi o`tkazadi, lekin elektr tokini deyarli o`tkaz-maydi. Olmosning yirik, tiniq kristallari brilliantlar holida qayta ishlanib, qimmatbaho zargarlik buyumlari tayyorlashda ishlatiladi. Texnik olmos sun'iy usulda olinadi. Undan texnikada abraziv vositalar, oyna kesishmetallarga va boshqa qattiq materiallarga ishlov berish uskunalari tayyorlanadi.Grqfit - metall yaltiroqligiga ega bo`lgan, yurashoq, qora rangli kristall modda. Grafitda uglerod atomlari qatlamlar holida joylashadi. Birqatlam tekisligida joylashgan uglerod atomlari orasidagi bog`dan, qaflamlararo uglerod bog`lari kuchsizroqligi uchun qattiq yuzaga ishqalanganda grafit yemiriladi. Undan quruq surkov vositasi sifatida, elektrodlar, qalamlar ishlab chiqarishda foydalaniladi. Yog`och ko`miri (pista ko`mir), koks, hayvon ko`miri, qurum grafitning juda mayda kristallari to`plamidan iborat bo`ladi.Karbin - uglerodning sun'iy olingan allotropik shakl o`zgarishi bo`lib, atomlar chiziqli tuzilishda bog`langan. Karbinning ikki turi bo`lib, poliin tuzilishida uglerod atomlari yakkabog` va uchbog` oralatib bog`langan bo`ladi: -C=C-C=C-C=C-C=C-(-C=C-)n polimetilen tuzilishida uglerod atomlari qo'shbog'lar orqali bog'langan bo'ladi: =C=C=C=C=C=C=C=C= (=C=C=)n; karbinning zichligi va qattiqligi grafitnikidan yuqori, olmosnikidan kichikroq. Karbin kimyoviy inert, qora kukun, yarimo'tkazgich xossasiga ega modda.Fulleren - uglerodning 80-yillar oxirlarida kashf qilingan allotropik shakl o'zgarishi. 80 dan ortiq uglerod atomlarining 20 ta oltiburchak va 12 ta beshburchakdan iborat ikosaedr shaklida mavjud. U gazsimon uglerodning qattiq holatga o'tishida oz miqdorda hosil bo'ladi.Havo tarkibidagi karbonat angidridning uglerodi fotosintez jarayonida o'simliklar tomonidan o'zlashtiriladi. Bunda organik moddalar hosil bo'ladi va kislorod ajralib chiqadi. O'simliklar tarkibidagi uglerod hay von organizmlariga o'tadi. Toshko'mir, neft, yonuvchi tabiiy gazlar o'simliklar va hayvonlar qoldiqlaridan hosil bo'lgan. O'simlik va hayvonlar nafas olishi, hayotiy faoliyati natijasida, toshko'mir, neft, tabiiy gazlaming yonishidan, vulqonlar otilishidan, mineral manbalaming nurashidan uglerod karbonat angidrid tarzida atmosferaga qaytadi.Tog' jinslarining nurashida havodagi karbonat angidrid ularga birikib, yana minerallar hosil qiladi. Uglerod atomlari tabiatda doimo bir moddadan boshqasiga o'tib turadi.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
1. 234 g kalsiy digidrofosfat [Ca(H2PO4)2] dagi Ca, H2, P va O2 atomlarining sonini toping.
2. Massasi 48 kg bo‘lgan ozonda nechta kislorod atomi bor?
3. 84 t alyuminiy ftoriddagi ftor atomining sonini toping.
4. Ag2O ning qancha massasida Ag3PO4ning 41,86 g massasidagicha kumush atomi bo‘ladi?
5. Ammoniy nitratning qancha massasida 8,5 g natriy nitratdagicha azot atomi bo’ladi?
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Uglerodning tabiatda tarqalishi va biologik ahamiyati.
Uglеrodning fizik va kimyoviy xossalari.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:Uglerodning tabiatda tarqalishi va biologik ahamiyati.
Uglеrodning fizik va kimyoviy xossalari.
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
1.Uglerodning tabiatda tarqalishi va biologik ahamiyati.
2. Uglеrodning fizik xossalari.3. Uglеrodning kimyoviy xossalari.
Yangi darsning bayoni.
Tabiatda tarqalishi. Uglerod tirik organizmlarning asosiy tarkibiy qismidir. Neft, tabiiy gaz, torf, ko`mir, yonuvchi slanes kabi foydali qazilmalar uglerodning turli xil birikmalaridir. Ayniqsa toshko`mir uglerodga eng boy tabiiy foydali qazilmadir. Yer sharida juda ko`p tarqalgan ohaktosh CaCO3 va dolomit CaCO3-MgCO3 lar ham uglerodning tabiiy birikmalaridir.Uglerodning Yer qobig`idagi miqdori O,O23% ni tas ikkil qiladi. Atmosferasida karbonat angidrid uchraydi, u o`simliklarning yashil barglarida fotosintezlanib turli xildagi uglevodlarga aylanadi. 6CO2 + 6H2O = C6H12O6 + 6O2 .Fotosintez natijasida hosil bo`lgan C6H12O6 dan o`simliklarning tanasini (poya, yog`och) tas ikkil qiluvchi selluloza, kraxmal (bug`doy, sholi, kartoshka), disaxaridlar (shakarqamishda, qand lavlagida), glukoza va fruktoza (mevalarda, uzumda) hosil bo`ladi.Fizik xossalari. Uglerod har qanday allotropik shakl o`zgarishida ham hidsiz, ta'msiz, qiyin suyuqlanadigan va odatdagi erituvchilarda erimaydigan modda. Suyuqlanish harorati 355O°C (olmos), qaynash harorati 483O°C (sublimatlariadi);zichligi 3513 kg/m3 (olmos), 226O kg/m3 (grafit); izotop soni 8 (9->16). Adsorbsiya. Pistako`mir yuqori adsorbsiyalovchi xossaga ega.Adsorbsiya - bir modda yuzasiga ikkiuchi moddaning yutilishi.Adsorbent - yuzasida yutilish jarayoni yuz beradigan modda. Suyuqlik yoki qattiq jismlar sirtida boshqa moddalarning molekulalari, atomlari, ionlarining yutilishi adsorbsiya deyiladi. Moddaga tashqi muhitdan boshqa moddalarning yutilishi sorbsiya deyiladi. o`z sirtiga boshqa moddalarni yutgan modda adsorbent, yutilgan modda adsorbtiv deyiladi.Adsorbsiya qobiliyati yuza maydoniga bog`liq bo`ladi. Ko`mirning adsorbentlik xossasini kuchaytirish uchun uni o`ta qizigan suv bug`i bilan faollashtiriladi. Bunda ko`mirning g`ovak bo`shliqlarini to`ldirib turgan moddalar chiqarib yuborilib, yutish yuzasi orttiriladi. Faollashtirilgan ko`mir havodagi va gazlar aralashmasidagi uchuvchan zaharli moddalarni yutishda (protivogaz); inson organizmidan zararli moddalarni tozalashda (qonni, hazm organlarini tozalash); oziq-ovqat mahsulotlarini (yog`-moylarni) tozalashda ishlatiladi.N.D.Zelinskiy biriuchi jahon urushi yillarida zaharli kimyoviy moddalarga qarshi aktivlashtirilgan ko`mirdan foydalanib, protivogazni ixtiro qildi. Zelinskiyning bu kashfiyoti yuz minglab jangchilar hayotini saqlab qoldi.Kimyo sanoatida katalizatorlar sifatida ishlatiladi.Kimyoviy xossalari. Odatdagi haroratda uglerod uucha faol emas. Qizdirilganda ko`plab moddalar: kislorod, oltingugurt, azot, metallar, metall oksidlari bilan ta'sirlashadi; uglerod ftor bilan bevosita ta'sirlashadi (boshqa galogenlar bilan ta'sirlashmaydi). 2F2 + C = CF4 (uglerod (IV)-ftorid).Uglerod tabiatda erkin holda va birikmalar tarkibida uchraydi. Minerallar tarkibida, asosan, karbonat kislota tuzlari holida bo`ladi, masalan, kalsit (ohaktosh) CaCO3 va dolomit CaCO3-MgCO3 lar karbonat kislota tuzlaridir. Havoda uglerod karbonat angidrid - CO2 (uglerod(IV)-oksid) shaklida uchraydi. Uglerod - tirik tabiat, o`simlik va hayvonot olamining hamda ko`mir, neft, torflar asosini tas ikkil qiladi.Uglerod erkin holda grafit va olmos shaklida uchraydi. Ular atom kristall panjarali qattiq moddalardir. Kristall panjaralar tuzilishi fizik xossalari bilan farq qiladi. O`zbekiston ko`mir zaxiralari bo`yicha Markaziy Osiyoda ikkiuchi o`rinda turadi.Ko`mir Angren, Sharg`un va Boysun konlaridan qazib olinadi. o`zbekistonda ko`mirning geologik zaxiralari 2 milliard tonnadan ortiq.Azot atmosferasida ikki grafit elektrodi orasida elektr yoyi razryadi o'tkazilganda, clisian (CN), hosil bo'ladi:2C + N2 = (CN),Metallar uglerod bilan karbidlar hosil qiladi: Ca + 2C = CaC2 Karbidlar uglerodning metall oksidlari bilan ta'sirlashuvida ham hosil bo'ladi: 2A12O3 + 9C = A14C3 + 6CO CaO + 3C = CaC2 + CO.
Ba'zi metall karbidlari suv yoki kislotalar bilan ta'sirlashadi va bunda uglerodning turli tarkibdagi vodorodli birikmalari (asetilen, metan) hosil bo'ladi:
CaC2 + 2H2O = Ca(OH)2 + C2H2 (asetilen) Al4C3 + 12HC1 = 4A1C13 + 3CH4 (metan). Oraliq metallar karbidlari (titan, volfram, temir, nikel va boshqa.) qimmatbaho xossalarga: elektr o'tkazuvchanlik, qattiqlik, yuqori haroratlarga chidamlilik, kimyoviy barqarorlik kabi xususiyatlarga ega.FeO + С = Fe + CO
Yangi mavzuni mustahkamlash.
1. Natriy fosfatning qancha massasida 0,34 g fosfindagicha fosfor atomi bo‘ladi?
2. KMnO4 tarkibidagi elementlarning massa ulushlarini hisoblang.
3. NaPO3 tarkibidagi elementlar atomlarining massa ulushlarini toping.
4. Na2S2O3 tarkibidagi elementlarning massa ulushlarini toping.
5. Magniy sulfat kristallgidrati (MgSO4·7H2O) tarkibidagi suvning massa ulushini toping.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Eng muhim vodorodli va kislorodli birikmalari. Uglеrod (II)-oksid va uglеrod
(IV)- oksidlari. Fizik va kimyoviy xossalari, olinishi va ishlatilishi.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:Eng muhim vodorodli va kislorodli birikmalari.
Uglеrod (II)-oksid va uglеrod (IV)- oksidlari.
Fizik va kimyoviy xossalari, olinishi va ishlatilishi.
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
1.Eng muhim vodorodli va kislorodli birikmalari.
2. Uglеrod (II)-oksid va uglеrod (IV)-oksidlari.
3.Fizik va kimyoviy xossalari, olinishi va ishlatilishi.
Yangi darsning bayoni.
Uglerodning noorganik birikmalari tabiatda keng tarqalgan bo`lib, ko`plab minerallar, tog` jinslari, havo tarkibidagi karbonat angidrid tarzida uchraydi. Uglerodning noorganik birikmalaridan ayrimlari xalq xo`jaligining turli sohalari uchun muhim xomashyo bo`lib hisoblanadi. Uglerodning organik birikmalarisiz inson hayotini tasavvur qilish qiyin. Ulardan eng muhimlari uglerodning vodorod bilan hosil qilgan birikmalari uglevodorodlar deb ataladi va ular turlicha tarkibga ega bo`ladi. Biz ularni organik kimyo kursida o`rganamiz.Uglerod kislorod bilan ikkita oksid: uglerod (II)-oksid CO va uglerod (IV)-oksid CO2 hosil qiladi. Ularning fazoviy tuzilishlari chiziqli ko`rinishga ega (C=O va O=C=O).Uglerod (II)-oksid CO (is gazi) - rangsiz, hidsiz, o`ta zaharli, havodan yengil, suvda kam eriydigan gaz. Befarq oksidlar sinfiga mansub.Uglerod (II)-oksid uglerod (IV)-oksidning havo yetishmagan sharoitda, 45O°C dan yuqori haroratda cho`g`lanib turgan ko`mir bilan ta'sirlashishidan hosil bo`ladi: CO2 + C = 2CO -16O kJ. Havoda va kislorodda ugterod (II)-oksid moviy rang alanga hosil qilib yonadi:
2CO +O2 = 2CO2 + 572 kJ.Uglerod (II)-oksid ham uglerod kabi qaytaruvchidir. U 300-1500°C da metallarning oksidlarini metallargacha qaytaradi. FeO + CO = Fe + CO2 2CO +SnO2 = 2CO2 + Sn. CO faollashtirilgan ko`mir katalizatorligida xlor bilan reaksiyaga kirishib, fosgen deb ataluvchi kuch zaharli gazni hosil qiladi:
CO + C12 = CO C12. CO + C12 = CO C12 .CO + C12 = CO C12
Uglerod (IV)-oksid CO2 (karbonat angidrid) rangsiz, hidsiz, havodan og`ir gaz. Karbonat angidridni havoga nisbatan zichligi 1,52 ga teng. 5,76-1O6 Pa va 2O0C da rangsiz suyuqlikka aylanadi. Bu suyuqlik bug`langanda ko`p miqdorda issiqlik yutiladi va karbonat angidrid oq qattiq massa (quruq muz) ga aylanadi. Olinishi. Laboratoriyada uglerod (IV)-oksid kalsiy karbonat (bo`r, ohaktosh bo`lakchalari, marmar) ga xlorid kislota ta'sir ettirib olinadi.
CaCO3+ 2HC1 - CaCl2+ CO2+ H2O . CaCO3+ 2HC1 - CaCl2+ CO2+ H2O .
Sanoatda ohaktoshni kuydirib olinadi: CaCO3 =CaO + CO2. CaCO3 =CaO + CO2
Tabiatda hayvon va o`simliklarning nafas olishida, organik qoldiqlarning chirishida, yonish jarayonlarida hosil bo`ladi.Karbonat angidrid kislotali oksid xossasini namoyon qiladi. U suvda erib, karbonat kislota hosil qiladi:CO2 +H2O = H2CO3. Metall oksidlari va asoslar bilan reaksiyaga kirishib tnz hosil qiladi: 2NaOH + CO2 = Na2CO3 + H2O . NaOH + CO2 = NaHCO3 CaO + CO2 = CaCO3Ohakli suv orqali karbonat angidrid o'tkazilganda, loyqalanish kuzatiladi (CO, uchun sifat reaksiyasi):Yonishga yordam bermaydi. Ba'zi moddalargina, masalan, magniy unda yonishi mumkin:
Ca(OH)2 + CO2 = CaCO3 + H2O . 2Mg + CO2 = 2MgO + С
Ishlatilishi. Sanoatda soda (ichimlik sodasi, kir soda, texnik soda) olishda, organik kislotalar sintezida, yong'inni o'chirishda, gazlangan ichimliklar tayyorlashda ishlatiladi. Quruq muzdan oziq-ovqat mahsulotlarini sovuq saqlashda foydalaniladi.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
1.Tarkibida 35 % FeO va 65 % Fe2O3 bo‘lgan 120 g aralashma tarkibidagi Fe massasini hisoblang.
2. Tarkibida 14 % pirolyuzit (MnO2) bo‘lgan 5 t ruda tarkibida qancha massa marganets bor? 3. Tarkibida 60 % magnitli temirtosh (Fe3O4) bo‘lgan 2,5 t temir rudasidan qancha Fe olish mumkin?
4. Qisman oksidlangan rux metali kukuni tarkibida 0,5 % kislorod borligi aniqlangan bo‘lsa, shu
namunadagi rux metalining massa ulushini hisoblang.
5. Qisman oksidlangan magniy metali kukuni tarkibida 2 % kislorod bo‘lsa, namuna tarkibidagi magniy
metalining massa ulushini toping.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: 1-Oraliq nazorat.Test sinovi
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:O`tilgan mavzular yuzasidan test sinovi olib
o`quvchilarga bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: Test sinovi
Darsning usuli: Test sinovi.
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsning bayoni.
1. Eritmalari yoki suyultirmalar elektr tokini o’tkazsa bunday moddalarga …… deyiladi.
A. Elektrolitlar B. dielektriklar S. elektrolitmaslar D. to’g’ri javob yo’q
2. Eritmalari yoki suyultirmalar elektr tokini o’tkazmasa ularga …… deyiladi.
A) elektrolitlar B) dielektriklar S) elektrolitmaslar D) to’g’ri javob yo’q
3 . Uglerod gruppachasiga kiruvchi moddalar qaysilar?
a) uglerod, kremniy, germaniy, qalay, qo’rg’oshin s) simob, uglerod, alyuminiy
b) uglerod, surma, temir, mis d) to’g’ri javob b
4) Uglerod gruppachasi davriy sistemaning nechanchi gruppasida joylashgan va nechta elementdan iborat?
a) 4 gruppa 4 element b) 5 gruppa 3 elementdan
s) 4 gruppa 5 elementdan d) 4 gruppa 1 elementdan
5) Uglerodning eng yuqori oksidini aniqlang. a) HO b) RO S. OH d) RO
6) Qaytar reaksiyani aniqlang
a) CO+HO HCO b) NaOH+CO Na CO+HO
s) CaC+HO Ca(OH)+C H d) to’g’ri javob yo’q
7) Kremniynig atom massasi va tartib raqami
a) 28,086 atom massasi tartibraqami 14 b) 28,086 atom massasi tartibraqami 13
s) 28,088 atom massasi tartibraqami 14 d) 28,046 atom massasi tartibraqami 5
8) Kremniyning tashqi qobig’ida nechta electron bor?
a) 3 ta b) 4 ta s) 1 ta d) 5 ta
9) Yer qobig’ida necha foiz kremniy bor?
a) 33% b) 27% S. 65% d) 43%
10) Metakremniy kisotasining formulasi.
a) SO H b) OH R s) NaSO d) H SiO
11) Etan nima va u qancha temperaturada qaynaydi?
a) spirt 100Cº b) kislota 1200 Cº s) gaz -88,6 Cº d) to’g’ri javob yo’q
12) Ko’zni ko’r qiladigan spirt aniqlang.
a) butan b) metal S. etil d) to’g’ri javob yo’q
13) Polosaxaritlarga nimalar kiradi?
a) kraxmal, giligogen, selikoza b) amin, kislota, kraxmal
s) kislata, spirt, selikoza d) to’g’ri javob
14) Gulukozaning formulasi qaysi qatorda to’g’ri berilga?
a) C H O b) C H O s) C H O d) C H O
15) Fenilaminning xossalari qaysilar?
a) rangsiz, moysimon, suvda kam eriydi. b) o’ziga xos hidga ega, rangli
s) rangsiz, moysimon, suvda erimaydi. d) rangli, moysimon, suvda eriydi
16.Yengil metallarga qaysilar kiradi?
A. oltin, kumush alyuminiy B. mis temir oltin
litiy, natriy, alyuminiy, magniy D. rux, temir, oltin mis, simob
17.Og’ir metallarga qaysilar kiradi?
A oltin, kumush alyuminiy B) mis temir oltin
S) liti, natriy, alyuminiy, magniy D) rux, temir, oltin mis, simob
18.Alyuminiyning (Al) Davriy sistemadagi o’rni
2 davr 3 gruppa 14 tartib raqami s) 3 davr 7 gruppa 14 tartib raqami
3 davr 3 gruppa 14 tartib raqami d) 5 davr 3 gruppa 14 tartib raqami
19. Eritmalar necha xil bo’ladi va qaysilar?
a) 2 xil to’yinmagan to’yingan. b) 3 xil to’yinmagan to’yingan o’ta to’yingan
s) 1 xil to’yingan d) to’g’ri javob yo’q
20. Alyuminiyning eng yuqori oksidi qaysi?
Al2 O B. Al O2 S. Al O D. Al 2O3
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Karbonat kislota va uning xossalari.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:Karbonat kislota va uning xossalari.
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsning bayoni.
Karbonat kislota va karbonatlarning o`ziga xos kimyoviy xossalari qanday?
Karbonat kislota H2CO3 - beqaror modda bo`lib, faqat suvli eritmalardagina mavjud bo`la oladi. H2O + CO, = H2 CO.H2CO3 - kuchsiz, ikki negizli kislota. Suvli eritmasida ikki bosqichda dissotsiatsiyalanadi: H2CO3 = HCO3 + H+ HCO3 = H+ + CO- 32
Karbonat kislota faqat ishqoriy va ishqoriy-yer metallari oksidlari va gidroksidlari bilan ta'sirlashadi. Uning o`rta tuzlari karbonatlar. K2CO3 – kaliy karbonat, CaCO3 - kalsiy karbonat; nordon tuzlari gidrokarbonatlar. KHCO3, -kaliy gidrokarbonat, Ca(HCO3)2- kalsiy gidrokarbonat deb ataladi.
H2CO3 + CaO = CaCO3J + H2O . H2CO3 + 2NaOH = Na2CO3 + 2H2O
Kislota mo'1 bo`lganda nordon tuz hosil qiladi: H2CO3 + NaOH = NaHCO3 + H2O
Ishqoriy metallar va ammoniy karbonatlar, barcha gidrokarbonatlar suvda erib, gidrolizga uchraydi; boshqa karbonatlar suvda erimaydi. Kuchli kislotalar karbonadar, gidrokarbonatlarga ta'sir etganda karbonat angidrid ajralib chiqadi:
Na2CO3 + 2HC1 - 2NaCl + CO2t + H2O. Ca(HCO3)2 + 2HC1 - CaCl2+ 2CO2 + H2O
Bu reaksiyalarning qisqartirilgan ionli tenglamalari quyidagicha bo`ladi:Karbonat kislota tuzlarining kuchli kislotalar bilan ta'sirlashuvi reaksiyasi karbonatlar va gidrokarbonatlarni boshqa tuzlar orasidan farqlab olishda qo`llanadi. Karbonatlarning kislotalar bilan ta'sirlashuvida vodorod ionlari bog`lab olinadi, shuning uchun kislotalarni neytrallashda karbonatlardan foydalanish mumkin. Qishloq xo`jaligida tuproqning kislotaliligini pasaytirish va strukturasini yaxshilash uchun maydalangan ohaktosh ishlatiladi. Qizdirilganda ishqoriy metallarning karbonatlaridan tashqari barcha karbonatlar karbonat angidrid hosil qilib parchalanadi: CaCO3 -» CaO + CO2 CaCO3 -» CaO + CO2 CaCO3 -» CaO + CO2 CaCO3 -» CaO + CO2
Reaksion muhitdan karbonat angidrid chiqarib turilgandagina bu reaksiya oxirigacha boradi.
Gidrokarbonatlar qizdirilganda karbonatlarga o`tadi:Natriy karbonatning suvli eritmasidan karbonat angidrid o`tkazilganda natriy gidrokarbonat (ichimlik sodasi) hosil bo`ladi:Kalsiy karbonat CaCO3 tabiatda eng ko`p tarqalgan tuzlardan. Ohaktos H2bo 'r, marmar, stalagmit, stalaktitlar - uning turli minerallaridir. Tog`larda, asosan, ohaktosh CaCO3 bo`ladi. Ohaktosh CO2 va suv ta'sirida eruvchan tuz Ca(HCO3)2 ga aylanadi: CaCO3 + CO2 + H2O = Ca(HCO3)2 Hosil bo`lgan Ca(HCO3)2 harorat ta'sirida yana CaCO3 ga aylanib qotib qoladi.Natriy karbonat Na2CO3 - suvsizlantirilgan soda sun'iy ravishda olinadi va shisha, sovun olishda, qog`oz, to`qimachilik, neft sanoatida, turmushda ishlatiladi.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
Tarkibida 0,85 % bog‘langan kislorod bo‘lgan alyuminiy metali parchasidagi
metallning massa ulushini hisoblang.
Tarkibida 39,7 % kaliy, 27,9 % marganets va 32,4 % kislorod bo‘lgan
moddaning eng oddiy formulasini toping.
Agar oksid tarkibidagi fosforning massa ulushi 56,4 % va kislorodniki 43,6 % bo‘lsa,
oksidning eng oddiy formulasini toping.
4. Oksidlar tarkibiga kiruvchi elementlarning massa ulushlari mos ravishda quyidagicha
a) S=50,0%, b) Mn=49,6%,c) C=42,8%, d) Pb=86,6%,
e) Cu=80,0 % bo‘lsa, ularning eng oddiy formulalarini toping.
5. Tarkibi quyidagicha bo‘lgan gidroksidlarning eng oddiy formulalarini toping:
a) Mn=61,8 %, O=36,0 %, H=2,3 %;b) Sn=77,7 %, O=21,0 %, H=1,3 %;
c) Pb=75,3 %, O=23,2 %, H=1,5 %.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: 1- Amaliy mashg`ulotlar. Uglerod (IV)-oksid hosil qilish va uning
xossalari bilan tanishish
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad: Uglerod (IV)-oksid hosil qilish va uning
xossalari haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: Amalaiy mashg`ulot.
Darsning usuli: Amalaiy mashg`ulot. Savol- javob
Darsning jihozi:Laboratoriya jihozlar to`plami Elementlar davriy jadval. Kodaskop.
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsning bayoni.
1. Probirkaga bor yoki marmardan bir necha b o`lak soling va suyultirilgan xlorid
kislotadan ozgina quying.
2. Probirka og`zini gaz o`tkazgich nayli tiqin bilan berkiting.
3. Nayning uchini 2-3 ml ohakli suv quyilgan probirkaga tushiring va sodir b
o`layotganhodisani kuzating.
Gaz o`tkazgich nayni distillangan suv quyilgan eritmaga tushiring. Gazning
distillangan suvdan o`tishi 1-2 minut davom etsin. Nayni chiqarib olib,
olingan eritmaga 1 necha tomchi k o`k lakmus eritmasidan tomizing. 5. Probirkaga suyultirilgan o`yuvchi natriy eritmasidan 2-3 ml quying va unga
bir nechatomchi fenolftalein q o`shing. S o`ngra eritma orqali gaz o`tkazing. 6. 10 g tuproq namunasidan olib, suv bilan aralashtiring. Aralashmani filtrlab,
probirkaga quying:
tuproqdan 2-3 g probirkaga soling va ustiga suyultirilgan xlorid kislota quying.
Nimakuzatiladi?
yuqorida olingan filtratga kumush nitratdan ozgina quying. Hosil b o`lgan oq
rangli ch o`kmani filtrlab oling.
Cho`kmani ikkiga bo`lib, 1-qismiga ammiak yoki suyultirilgan xlorid kislota quying, 2-qismini qizdiring. Nima kuzatiladi?
Tn
|
Olingan hulosalar
|
Isnlatilgan jihozlar
|
|
|
|
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Krеmniyning elеmеntlar davriy sistеmasida joylashgan o`rni,
atom tuzilishi, tabiatda tarqalishi
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:Krеmniyning elеmеntlar davriy sistеmasida joylashgan
o`rni, atomtuzilishi, tabiatda tarqalishi
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
1. Krеmniyning elеmеntlar davriy sistеmasida joylashgan o`rni.
2.Krеmniyning atom tuzilishi.
3. Krеmniyning tabiatda tarqalishi
Yangi darsning bayoni.
Kremniy. Kremniyning davriy sistemadagi o'rni va atom tuzilishi Kremniyning p-elementlar oilasiga mansub ekanligini qanday izohlaysiz? Kremniy davriy sistemaning uchinchi davri to'rtinchi guruh bosh guruhchasida 14-tartib raqami bilan joylashgan, p-elementlar oilasiga kiradi. Nisbiy atom massasi 28,O86 ga teng. Tashqi elektron pog'onasida to'rtta elektron tutadi.
Davriy sistemada kremniy elektronlarni oson beruvchi va elektronlarni oson qabul qiluvchi elementlar orasida joylashgan. Vodorodli birikmasida SiH4 kremniy to'rt valentlilikni, oksidlanish darajasini namoyon qiladi. Yuqori oksidlanish darajasi esa +4 (SiO2). Atomlarning nisbatan yaqin elektrmanfiylikka ega ekanliklarinatijasida Si-H bog`ining kam qutblanganligi, molekulaning qutbsizligi beshiuchi, oltiuchi, yettiuchi guruhlar bosh guruhchalari elementlaridan farqli ravishda kremniyning vodorodli birikmasi kislotali yoki asosli xossalarni namoyon qilmasligiga sabab bo`ladi. Tabiatda tarqalishi va biologik ahamiyati. Yer qobig'ida tarqalish jihatidan kisloroddan keyingi ikkinchi o'rinda turgan kremniyning massa ulushi 27,6% ni tashkil etadi. Kremniy tabiatda faqat birikmalar holida uchraydi. Kremniy tabiatning asosiy elementidir. Ko'pchilik tog' jinslari (gneyslar, granitlar, bazaltlar) va minerallar (kvars, dala shpatlari, qum, gillar) kremniy birikmalaridan tashkil topgan. Kremniy ayrim o'simliklar poya va barglari, qush patlari va hayvon junlari tarkibiga kiradi. Kremniy ayrim o`simliklar poya va barglari, qush patlari va hayvon junlari tarkibiga kiradi . Olinishi va ishlatilishi. Kremniy (IV)-oksidni magniy, aluminiy yoki uglerod bilan qaytarib kremniy olinadi:Kremniy ko'plab qotishmalar olishda ishlatiladi. 4% kremniy tutgan po'lat oson magnitlanish xususiyatiga ega bo'lib qoladi. Undan transformatorlar, dvigatellar, generatorlar (elektrotexnik po'lat) tayyorianadi. 16% va undan ortiq kremniy tutgan po'lat (kislotaga chidamli po'lat) kimyo sanoatida apparat va uskunalar tayyorlashda ishlatiladi. Kristall holidagi toza kremniy radio- va elektrotexnikada yarim o'tkazgich sifatida ishlatiladi. Ular Quyosh nurini elektr energiyasiga aylantiradi. Kremniyli quyosh batareyalari kosmik qurilmalarda energiya manbasi sifatida qo'llanadi.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
1. Tabiiy marvaridda kalsiy, uglerod va kislorodning massa nisbatlari
10:3:12. Marvaridning eng oddiy formulasi qanday bo‘ladi?
2. Chumoli kislotada vodorod, uglerod va kislorodning massa nisbatlari 1:6:16. Bu
moddaning eng oddiy formulasini toping. (Javob: HCOOH).
3. Temir oksidida temir massasining kislorod massasiga nisbati 7:3 bo‘lsa, oksidning eng
oddiy formulasi qanday bo‘ladi? (Javob: Fe2O3).
4 . Oltingugurt oksidida oltingugurt atomi massasining kislorod atomi massasiga nisbati 2:3
bo‘lsa, shu oksidning eng oddiy formulasi qanday bo‘ladi?
20 g massali oltingugurt 30 g massali kislorodga to‘g‘ri kelsa, shu oksidning eng oddiy
formulasi qanday bo‘ladi?
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Krеmniyning olinishi, ishlatilishi va biologik ahamiyati.
Krеmniyning fizik, kimyoviy xossalari. Laboratoriya ishi 2
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:Krеmniyning olinishi, ishlatilishi va biologik ahamiyati.
Krеmniyning fizik, kimyoviy xossalari
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
1. Krеmniyning elеmеntlar davriy sistеmasida joylashgan o`rni.
2.Krеmniyning atom tuzilishi.
3. Krеmniyning tabiatda tarqalishi
Yangi darsning bayoni.
Olinishi va ishlatilishi. Kremniy (IV)-oksidni magniy, aluminiy yoki uglerod bilan qaytarib kremniy olinadi: SiO2+2Mg=2MgO+Si SiO2+2C=2CO+Si
Kremniy ko'plab qotishmalar olishda ishlatiladi. 4% kremniy tutgan po'lat oson magnitlanish xususiyatiga ega bo'lib qoladi. Undan transformatorlar, dvigatellar, generatorlar (elektrotexnik po'lat) tayyorianadi. 16% va undan ortiq kremniy tutgan po'lat (kislotaga chidamli po'lat) kimyo sanoatida apparat va uskunalar tayyorlashda ishlatiladi. Kristall holidagi toza kremniy radio- va elektrotexnikada yarim o'tkazgich sifatida ishlatiladi. Ular Quyosh nurini elektr energiyasiga aylantiradi. Kremniyli quyosh batareyalari kosmik qurilmalarda energiya manbasi sifatida qo'llanadi.Fizik va kimyoviy xossalari. Kremniy tashqi ko`rinishidan metallarga o`xshab ketadi. Kristall kremniy kulrang - po`lat rangli, metall yaltiroqligiga ega modda. Suyuqlanish harorati 142O°C, qaynash harorati 2355°C; zichligi 2329 kg/m3; izotop soni 11 (24-»34);
Uglerodga qaraganda kremniyda metallmaslik xossalari kuchsizroq namoyon bo`ladi, chunki, uning atom radiusi kattaroq va tashqi elektronlar yadrodan uzoqroqda joylashgan. Kuchli qizdirilganda kremniy havoda yonib ketadi va kremniy (IV)-oksidni hosil qiladi:Si+O2=SiO2
Qizdirilganda kremniy xlor, brom va oltingugurt bilan ham ta'sirlashadi:
Si+2Cl2=SiCl4 Si+2Br2=SiBr4 Si+2S=SiS2
Kremniyning galogenli va oltingugurtli birikmalari gidrolizga uchraydi: SiCl4+2H2O= SiO2+4HCl SiS2+2H2O= SiO2+2H2S
Kremniy yuqori haroratda uglerod bilan birikadi va juda qattiq birikma-karborund (kremniy karbid) ni hosil qiladi: Si + C = SiC
Karborunddan silliqlash va pardozlash toshlari tayyorlanadi. Qizdirilganda kremniy ko`plab metallar (Mg, Ca, Cr, Mn, Fe va b.) bilan silitsidlar hosil qilib birikadi:
Si+2Mg=Mg2Si.Metall silitsidlariga kislotalar ta'sirida kremnevodorod SiH4- silan hosil bo`ladi:Mg2Si+4HCl=2MgCl2+SiH4 Eng muhim birikmalari. Kremniy (IV)-oksid SiO2 - qattiq, qiyin suyuq- lanuvchan, atom kristall panjarali, suvda erimaydigan modda. Tabiatda kvars minerali holida uchraydi. Kvarsning tiniq, rangsiz kiistalini tog' xrustali deb ham ataladi. Kremen, agat, yashma, qum - kvarsning shakl o'zgarishlari hisoblanadi.Kislotali oksid xossasiga ega bo'lib, ishqorlar, ishqoriy metallar karbonatlar va asosli oksidlar bilan qo'shib suyuqlantirilganda kremniy kislota tuzlari - silikatlarni hosil qiladi: SiO,+2NaOH= H2O+Na2 SiO3 SiO2+Na2O3=CO2Na2 +SiO3 SiO,+CaO=CaSiO3 Ftorid kislotadan boshqa kislotalar bilan ta'sirlashmaydi. Ftorid kislota ta'sirida gazsimon kremniy ftorid SiF4 hosil bo'ladi: SiO2+4HF=2H2O+SiF4 Suyuqlantirilgan kvarsdan ultrabinafsha nurni o'tkazuvchi va kichik kengayish koeffitsientiga ega bo'lgan kvars oynasi ishlab chiqariladi. Kvarsning suyuqlanish harorati 15OO°C atrofida. Shuning uchun kvars oynasini yuqori haroratli sharoitlarda ishlatish mumkin. Kvarsdan simob lampalari va kimyoviy laboratoriya idishlari tayyorlanadi.Metakremniy kislota va uning tuzlari. Metakremniy kislota H2SiO3 ikki negizli kuchsiz kislota bo'lib, karbonat kislotadan ham kuchsizdir. Shuning uchun karbonat kislota yoki karbonat angidrid uni tuzlari eritmasidan siqib chiqaiishi mumkin:Na2SiO3+H2O+CO2=Na2CO3+H2SiO3.Metakremniy kislota suvda erimaydi va gelsimon cho'kma holida ajrab chiqadi. U faqat ishqorlarda eriydi va tuzlar hosil qiladi:2NaOH+H2SiO3=Na2SiO3+2H2O. Qizdirilganda metakremniy kislota osonlik bilan suv va kremniy (IV)-oksidga parchalanadi: H2SiO=SiO2+H2O . Metakremniy kislota uning tuzlariga boshqa kislotalarni ta'sir ettirib olinadi. Uning tuzlari silikatlar deb ataladi. Faqat ishqoriy metallar silikatlari suvda eriydi. Natriy va kaliy silikatlari (Na2SiO3 va K2SiO3) eritmalari suyuq shisha deb ataladi. Suyuq shisha kislotaga chidamli sement, beton, yelim, surtmalar tayyorlashda, gazlama va g'ovak toshlarga singdirishda, qurilish ishlarida ishlatiladi.Silikatlar murakkab tabiiy birikmalar - alumosilikatlar, masalan, dala shpati (K2O*Al2O2* 6SiO2), kaolin (Al2O2*SiO2*H2O) tarkibiga kiradi.
2-laboratoriya ishi
Tabiiy silikatlarning namunalari bilan tanishish
1. Sizga berilgan tabiiy silikatlarning namunalarini ко'ring. Ularning tashqi ko'rinishiga e'tibor bering va qattiqligini tekshirib ko'ring.
Mustaqil xulosa uchun topshiriq.
1.Jadval tuzing, o'z kuzatishlaringizni qayd qiling.
2.Kuzatishlaringizga asoslanib, sizga berilgan minerallarni nomlang.
Yangi mavzuni mustahkamlash.
1. Krеmniyning elеmеntlar davriy sistеmasida joylashgan tushuntiring.
2. Krеmniyning tabiatda tarqalishihaqida tushuntiring
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Eng muhim birikmalari. Krеmniy (IV)-oksid, silikat kislotasi, silikatlar.
Shisha va sеmеnt ishlab chiqarish. Bеton va tеmir bеton haqida tushuncha.
3-laboratoriya ishi.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:Eng muhim birikmalari. Krеmniy (IV)-oksid, silikat kislotasi,
silikatlar. Shisha va sеmеnt ishlab chiqarish. Bеton va tеmir
bеton haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy Amaliy mashg`ulot
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsni rejasi.
1.Krеmniy (IV)-oksid, 2. Shisha va sеmеnt ishlab chiqarish. 3.Bеton va tеmir bеton
Yangi darsning bayoni.
Silan - rangsiz gaz, kuchli qaytaruvchi, havoda o`z-o`zidan alangalanib ketadi:
SiH4+2O2=SiO2+2H2O+1427,2 kJ SiH4+2O2=SiO2+2H2O+1427,2 kJ
Silandan tashqari yana bir qaucha kremnevodorodlar ham mavjud, ularning umumiy formulasi SinH2,!+2, bu yerda n<8. Silanlar metan qatori uglevodorodlarga o`xshash bo`lish bilan birgalikda kremniyning uglerodga nisbatan metallmaslik xossasi kuchsizlanishi natijasida, Si-H va Si-Si bog`ining kuchsizlanishi sababli ulardan ko`ra kuchli reaksion qobiliyatga ega.
Kislotalar bilan ta'sirlashmaydi. Ishqorlarning suyuqlanmasi va eritmalari bilan ta'sirlashadi:
Si+2NaOH+H2O=Na2SiO3+2H2 Si+2OH+H2O=SiO3+2H2
Eng muhim birikmalari. Kremniy (IV)-oksid SiO2 - qattiq, qiyin suyuq-lanuvchan, atom kristall panjarali, suvda erimaydigan modda. Tabiatda kvars minerali holida uchraydi. Kvarsning tiniq, rangsiz kristalini tog` xrustali deb ham ataladi. Kremen, agat, yashma, qum - kvarsning shakl o`zgarishlari hisoblanadi.Kislotali oksid xossasiga ega bo`lib, ishqorlar, ishqoriy metallar karbonatlar va asosli oksidlar bilan qo`shib suyuqlantirilganda kremniy kislota tuzlari -silikatlarni hosil qiladi: SiO2+2NaOH=H2O+Na2SiO3 SiO2+Na2CO3=CO2+Na2SiO3
Ftorid kislotadan boshqa kislotalar bilan ta'sirlashmaydi. Ftorid kislota ta'sirida gazsimon kremniy ftorid SiF4 hosil bo`ladi:SiO2+4HF=2H2O+SiF4 Suyuqlantirilgan kvarsdan ultrabinafsha nurni o`tkazuvchi va kichik kengayish koeffitsientiga ega bo`lgan kvars oynasi ishlab chiqariladi. Kvarsning suyuqlanish harorati 15OO°C atrofida. Shuning uchun kvars oynasini yuqori haroratli sharoitlarda ishlatish mumkin. Kvarsdan simob lampalari va kimyoviy laboratoriya idishlari tayyorlanadi. Metakremniy kislota va uning tuzlari. Metakremniy kislota H2SiO3 ikki negizli kuchsiz kislota bo`lib, karbonat kislotadan ham kuchsizdir. Shuning uchun karbonat kislota yoki karbonat angidrid uni tuzlari eritmasidan siqib chiqarishi mumkin: Na2SiO3+H2O+CO2=Na2CO3+H2SiO3 Metakremniy kislota suvda erimaydi va gelsimon cho`kma holida ajrab chiqadi. U faqat ishqorlarda eriydi va tuzlar hosil qiladi:
Shisha. Oddiy oyna yoki boshqa shishalarni kremniy (IV)-oksid (kvars, qum holida) va kalsiy karbonatni (ohaktos H2 marmar holida) natriy karbonat (soda holida) bilan suyuqlantirib olinadi:
CaCO3+SiO2=CaSiO3+CO2 Na2CO3+SiO2=Na2SiO3+CO2
Hosil bo`lgan shisha - kalsiy va natriy silikatlarning kremniy (IV)-oksid bilan qotishmasidir. Bunday shishaning kimyoviy tarkibini taxminan Na2 CaO 6SiO2 formula bilan ifodalash mumkin. Suyuqlantirilgan shisha sovutilganda darrov qotraasdan asta quyuqlashadi, qovushoqligi ortadi. Bu esa unga har qanday shakl berish imkonini yaratadi. Sovib borayotgan yarira quyuq massadan deraza oynalari, tola, naychalar, puflash yoki presslash orqali buyumlar tayyorlash mumkin. Shishaning xossalari uning tarkibiga bog`liq. Shisha tayyorlash uchun shixta tarkibiga natriy karbonat o`rniga kaliy karbonat (potash) olinsa, kimyoviy idishlar tayyorlash uchun pishiq, qiyin suyuqlanuvchi shisha, potash va qo`rg`oshin (II)-oksid olinsa - xrustal - nurni kuchli sindiruvchi, og`ir shisha olish mumkin.Rangli shishalar turli moddalar qo`shib olinadi. Kobalt (II)-oksid shishaga ko`k rang, xrom (III)-oksid yashil rang, temir (II)-oksid to`q yashil rang, mis (I)-oksid qizil rang beradi. Oltin qo`shilsa faqat qizil nurni o`tkazuvchi rubin shishasini olish mumkin. Shisha tolalardan issiqlik va elektroizolatsiyalovchi xususiyatli gazlamalar, kislotaga chidamli materiallar tayyorlanadi. Sement ishlab chiqarish uchun xomashyo (ohaktosh va giltuproq) maydalanadi va aylanuvchi pechga yuboriladi, pechdagi harorat 45O°C gacha ko`tariladi. Bunday haroratda xomashyo tarkibidagi suv va karbonat angidrid chiqib ketadi. Natijada qotuvchi massa bo`laklari - klinker olinadi. Klinkerni kukunga aylantirib sement tayyorlanadi. Sementni suv bilan aralashtirilganda juda qattiq massa hosil qilib qotuvchi xamir paydo bo`ladi. Qotish jarayoni hatto suv ostida ham ro`y beraveradi. Sementdan yerusti va suvosti inshootlarini qurishda bog`lovchi material sifatida foydalaniladi.Keramik buyumlar g`ovaklari suv o`tkazmasligi va ifloslanib ketmasligi uchun osh tuzi kuydirish pechiga tashlanib, buyumlar yuzasi glazur bilan qoplanadi (osh tuzining bug`lari kremniy oksid bilan reaksiyaga kirishadi) va buyurn yuzasi silliq, shishasimon, nam o`tkazmaydigan yaxlit qatlamli bo`lib qoladi. Beton va temir-beton. Sement bog`lovchisini qum, mayda shag`al, yirik shag`al, [oshlar bilan aralashtirib beton hosil qilinadi. Beton ichiga temir sim, armatura va jbalardan karkas tuzilmasi qo`yib temir-beton olinadi. Beton va temir-beton talq xo`jaligining ko`p tarmoqlarida keng miqyosda ishlatiladi. Keramika. Gildan tayyorlangan buyumlar - keramika deb ataladi. Sopol (keramik )uyumlar) tayyorlash uchun xomashyo gil tuproq, kaolin, qum, bo`r, dolomitlar lisoblanadi. Hozirgi kunda sopol buyumlar asbobsozlik, elektrotexnika, radiotexnika Isanoatlarida ham ishlatilmoqda. Bu maqsadlar uchun ishlatiladigan sopollar nozik Isopollardir. Nozik sopollar tayyorlash uchun asosiy xomashyoga talk, glinozem, jmagniy oksid, titan birikmalari qo`shib alohida tarkibli xomashyo tayyorlanadi.
3-laboratoriya ishi
Shishaning turlari va ularning tarkibi bilan tanishish. «Shisha va undan yasalgan mahsulotlar» to'plami bilan tanishish va ishlash.Sizga berilgan har xil turdagi shisha namunalari va shishadan yasalgan har xil buyumlarni ko'rib chiqing.
Mustaqil xulosa uchun topshiriq.
Sizga berilgan namunalar shishaning qaysi turiga kirishini aniqlang.Siz ko'rib chiqqan buyumlarni tayyorlashda shishaning qanday o'ziga xos xossalaridan foydalanilganligini izohlab bering.
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: 2-Oraliq nazorat. Yozma ish. Uglerod guruhi elementlari, uglerodning
xossalari.karbonat kislota,kremniyningxossalari,silikat sanoati.
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:O`tilgan mavzular yuzasidanyozma ish o`tkazib
o`quvchilarga haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: Yozma ish.
Darsning usuli: Yozma ish.
Darsning jihozi: Test banki.Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar ,
darsga oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsning bayoni.
1-Var i ant .
Ohakli suv orqali uglerod (IV)oksid mo`l miqdor o`tkazilganda , dastlab suv
loyqalandi, so`ngra loyqalanish yo`qolib, tiniq eritma hosil bo`ldi.
Bu o`zgarishlar natijasida sodir bo`lgan reaksiya tenglamalarini yozing.
2.Uglerodning kimyoviy xossalarini namoyon qiluvchi reaksiya tenglamasini yozing.
3. 67.2 litr korbanat angidirid hosil qilish uchun (normal sharoit) necha gramm kalsiy
karbonatni parchalash kerak? Kalsiy karbonat- CaCO3.
Quyidagi oksidlanish –qaytarilish reaksiya tenglamalariga koeffitseyentlar tanlang va
oksidlovchi va qaytaruvchini aniqlang.
A) C+HNO3=CO2+NO2+H2OB) Si+ NaOH = Na4SiO4+H2
2-Var i ant .
Ohakli suv orqali uglerod (IV)oksid mo`l miqdor o`tkazilganda , dastlab suv
loyqalandi, so`ngra loyqalanish yo`qolib, tiniq eritma hosil bo`ldi.
Bu o`zgarishlar natijasida sodir bo`lgan reaksiya tenglamalarini yozing.
2.Kremniyning kimyoviy xossalarini namoyon qiluvchi reaksiya tenglamasini yozing.
3. 44.8 litr korbanat angidirid hosil qilish uchun (normal sharoit) necha gramm
kalsiy karbonatni parchalash kerak? Kalsiy karbonat- CaCO3.
4 Quyidagi oksidlanish –qaytarilish reaksiya tenglamalariga koeffitseyentlar tanlang
va oksidlovchi va qaytaruvchini aniqlang.
A) C+HNO3=CO2+NO2+H2OB) SiCl4+ NaOH = Na4SiO4+ NaCl+H2O
Uyga vazifa. O`tilgan mavzuni mustahkamlab kelish.
“Tasdiqlayman” O`quv ishlari bo`yicha direktor o`rinbosari : ________________
Sana: _____________________ Sinf: _________________________ Dars: ____
Mavzu: Metallarning tabiatda tarqalishi, olinishi va ishlatilishi.
Oraliq metallar (xrom, marganes) va ularning birikmalari.
4-laboratoriya ishi . Metallar namunalarini ko'zdan kechirish
Darsning maqsadi:
1. Ta`limiy maqsad:Metallarning tabiatda tarqalishi, olinishi va ishlatilishi.
Oraliq metallar (xrom, marganes) va ularning birikmalari
haqida bilim ko`nikma va malaka berish;
2.Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarga mavzuda keltirilgan misollar asosida
nutqini oshirish va tarbiya berish;
3. Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchhilarni ongini tafakkurini o`stirish
dunyoviy bilimlarini rivojlantirish.
Dasrning turi: an`anaviy . Amaliy.
Darsning usuli: ma`ruza darsi. Laboratoriya ishi.Savol- javob
Darsning jihozi: Elementlar davriy jadval. Kodaskop. Ko`rgazmali materillar , darsga
oid sladlar kimyoviy moddalar to`plami va darslik
Darsning tashkiliy qismi:
1.O`quvchilar bilan salomlashish. 2.O`quvchilarning davomatni aniqlash.
3.O`quvchilar bilan siyosiy daqiqa. 4. O`tilgan mavzuni so`rash.
Yangi darsning bayoni.
Ishlatilishi. Metallar xalq xo`jaligining barcha sohalarida ishlatiladi. Inson hayotiy faoliyati uchun foydalanish darajasi bo`yicha metallar oldingi o`rinlarda turadi. 8-rasmda oddiy yoritish lampochkasida ishlatiladigan metallar ko`rsatilgan. Ishlatilish sohasiga qarab, metallar shartli ravishda qora va rangli metailarga bo`lingan.Qora metallar - temir va uni qayta ishlashning asosiy mahsulotlari cho`yan va po`latlardir.Rangli metallar - temirdan boshqa metallar va ularni qayta ishlangan mahsulotlaridir.Rangli metallar temir zichligiga(7874 kg/m3) nisbatan zichliginingkatta va kichikligiga Yengil metallar (litiy, natriy, kaliy, kalsiy, aluminiy, magniy, titan, rux,surma va b.). Og`ir metallar (texnetsiy, kadmiy, nikel, simob, qalay, qo`rg`oshin, mis,kobalt va b.). Tashqi ta'sirlarga chidamli va zargarlik, ziynat buyumlari tayyorlash uchun ishlatilishiga Nodir metallar (kumus keskin farqlanuvchi ayrim xossalariga (yarim o`tkazuvchanligi, radioaktivligi, yuqori haroratda suyuqlanishiga) qarab H2 oltin, platina, radiy, palladiy va b.) Tabiatda kam tarqalgani (siyrak-yer elementlari), boshqa metallardan
Noyob metallar (aktinoidlar, lantanoidlar, molibden, volfram, vanadiy, niobiy, tantal, radiy, toriy va b.)-kabi tiplarga bo`linadi.Indiy va kumush nurni yaxshi aks ettirganligi uchun projektor va reflektorlar tayyorlashda ishlatiladi.Qadimgi vaqtlarda asl metallar: oltin va kumush hamda misdan to`lov vositalari bo`lgan pul birliklari tayyorlanib, turmushda ishlatilgan. O`zbekistonda hozirgi kunda 40 ta qimmatbaho metall konlari qidiribj topilgan.
|
