40
4. O‘lchanayotgan kattalikka bog‘liqligiga ko‘ra (additiv va multiplikativ);
5. Atrof-muhit parametrlarining ta‘siriga ko‘ra (asosiy va qo‘shimcha).
Muntazam xatolik deyilganda, faqat bitta kattalikni qayta-qayta o‘lchaganda o‘zgarmas
bo‘lib qoladigan yoki biror qonun bo‘yicha o‘zgaradigan o‘lchash xatoligi tushuniladi. Ular aniq
qiymat va ishoraga ega bo‘ladi, ularni tuzatmalar kiritish yo‘li bilan yo‘qotish mumkin.
Kattalikni o‘lchash natijasida olingan qiymatga muntazam xatolikni yo‘qotish maqsadida
qo‘shiladigan qiymat tuzatma deb ataladi.
Xatoliklar:a) instrumental (o‘lchash asboblari);
b) o‘lchash usuli;
v) sub‘ektiv (noaniq o‘qish);
g) o‘rnatish;
d) uslubiy xatoliklarga bo‘linadi.
Instrumental xatolik deyilganda, qo‘llanilayotgan o‘lchash asboblari xatoliklarga bog‘liq
bo‘lgan o‘lchash xatoliklari tushuniladi, bu xatolik tuzatma kiritish usuli bilan yo‘qotiladi.
Texnik o‘lchash asboblarining instrumental xatoliklarini yo‘qotib bo‘lmaydi,
chunki bu
asboblar
tuzatmalar
bilan ta‘minlanmaydi. O‘lchash usuli xatoligi, deyilganda usulning
takomillashmaganligi natijasida kelib chiqadigan xatolik tushuniladi. Bu xatolik o‘lchash vositasi,
xususan, o‘lchash qurilmasi, ba‘zida esa, o‘lchash natijasi xatoliklarini baholashda e‘tiborga olinishi
lozim. Sub‘ektiv xatoliklar – kuzatuvchining shaxsiy
xususiyatlaridan masalan, biror signal berilgan
paytni qayd qilishda kechikish yoki shoshilishdan, shkala bir bo‘limi chegarasida ko‘rsatuvni
noto‘g‘ri yozib olishdan, paralaksandan va hokazolardan kelib chiqadi. O‘rnatish xatoligi – o‘lchash
asbobi ko‘rsatkichining shkala boshlang‘ich belgisiga noto‘g‘ri o‘rnatilishi natijasida yoki o‘lchash
vositasini e‘tiborsizlik bilan, masalan, vertikal yoki gorizontal bo‘yicha o‘rnatilmasligi natijasida
kelib chiqadi. O‘lchash metodikasi xatoliklari kattaliklarni o‘lchash shartlari metodikasi bilan
bog‘liq bo‘lgan va qo‘llanayotgan o‘lchash asboblariga bog‘liq bo‘lmagan xatoliklardan iborat.
Ayniqsa, aniq o‘lchashlarni bajarishda o‘lchash natijasini muntazam xatoliklar
anchagina buzishi
mumkin.
Tasodifiy xatolik deyilganda, faqat, bitta kattalikni qayta-qayta o‘lchash mobaynida
tasodifiy o‘zgaruvchi o‘lchash xatoligi tushuniladi. Bu xatolik borligini faqat bitta kattalikni bir xil
sinchkovlik bilan qayta-qayta o‘lchangandagina sezish mumkin.
Agar har bir o‘lchash natijasi boshqalaridan farq qilsa, u holda tasodifiy xatolik mavjud
bo‘ladi. Shu xatoliklarni baholash ehtimollar nazariyasi va matematik
statistika nazariyasiga
asoslangan bo‘lib, ular o‘lchash natijasi o‘lchanayotgan kattalikning haqiqiy qiymatiga yaqinlashish
darajasini baholash metodlarini, xatolik ehtimoliy chegarasini baholash imkonini beradi, ya‘ni
natijani aniqlash, boshqacha aytganda, o‘lchanayotgan kattalikning
haqiqiy qiymatiga anchagina
yaqin qiymatini topish va bir karrali kuzatish natijasini topish imkonini beradi.
O‘lchashning qo‘pol xatoligi deyilganda, berilgan shartlar bajarilganda kutilgan natijadan
tubdan farq qiladigan o‘lchash xatoligi tushuniladi.
Yuqorida aytilgandek o‘lchash natijasi hech qachon absolyut aniq yoki fizik kattalikning asl
qiymatiga teng bo‘lmaydi. Bunga ko‘p omillar sabab bo‘ladi.
Agar xatolik o‘lchanayotgan kattalikning o‘lchov birliklarda ifodalangan bo‘lsa, bunday
xatolik absolyut yoki absolyut xatolik deyiladi.
ΔAqA
o‘lch
– A
xaq.
(6.5)
41
Amalda o‘lchashning nisbiy xatoligidan ko‘p foydalaniladi. Nisbiy xatolik-absolyut
xatolikning o‘lchanayotgan kattalikning haqiqiy yoki o‘lchanayotgan qiymatga nisbatidir.
.
(6.6)
O‘lchash vositalarining xatoliklari quyidagilardir:
1. Absolyut xatolik.
2. Nisbiy xatolik.
3. Keltirilgan xatolik.
O‘lchash asbobining
absolyut xatoligi deb, asbobning ko‘rsatishi bilan o‘lchanayotgan
kattalikning haqiqiy qiymati orasidagi farqqa aytiladi.
хак
улч
A
A
A
.
(6.7)
Bunda xatoliklar musbat yoki manfiy ishora bilan kattalikning birliklarida ifodalanadi.
Absolyut xatolikning kattalikning haqiqiy qiymatiga nisbati nisbiy xatolik deb ataladi va %
larda ifodalanadi
.
(6.8)
Amalda keltirilgan xatolik deb, nomlangan, ya‘ni absolyut xatolik asbobning o‘lchash
chegarasiga bo‘lgan nisbatidan foydalaniladi. Xatolik qiymati o‘lchash asbobi aniqligini, demak,
o‘lchash natijasini ham xarakterlaydi
%
100
*
Aном
A
.
(6.9)
O‘lchashlar aniq bo‘lishi uchun xatoligi kichik asboblardan foydalaniladi. Ba‘zan
kattalikning haqiqiy qiymatini topish uchun asbob ko‘rsatishi tuzatish koeffitsientiga ko‘paytiriladi
A
XAQ
q KA
nom
.
(6.9a)
Keltirilgan xatolik γ
kel
-asbobning
aniqlik klassini K
a.k
xarakterlaydi.
O‘lchanayotgan kattalikka bog‘liqligi hisobga olingan holda xatoliklar additiv (absolyut)
xatolik va multiplikativ xatoliklarga ajratiladi.
Additiv xatolik o‘lchanayotgan kattalikka bog‘liq emas, multiplikativ xatolik esa o‘lchangan
kattalikka proportsionaldir.
Additiv xatolik ―0‖ ning xatoligi, multiplikativ xatolik esa sezgirlik xatosi deb aytiladi.
Amalda o‘lchash vositasi ikkala xatolikni o‘z ichiga oladi.
Agar xatolikning qiymati diapazon bo‘yicha doimiy bo‘lsa, o‘lchash vositasining bunday
xatosi additiv deyiladi. Agar o‘lchash vositasi faqat additiv xatolikka ega bo‘lsa, unda asbobning
xatoligi absolyut xatolik bilan normalanadi. Multiplikativ xatolik o‘lchanayotgan kattalikka bog‘liq
holda chiziqli ravishda o‘sib boradi, shunga ko‘ra, nisbiy qiymat diapazonda doimiy bo‘lib qoladi.
Shuning uchun bu xatolik nisbiy xatolik tarzida normalashtiriladi.
100%
*
A
A
A
100%
*
A
δ
ХАК
ХАК
УЛЧ
ХАК
A
%
100
хак
A
A
42
Multiplikativ xatolik nochiziqli elementli kurilmalarda paydo bo‘ladi. Masalan: AChT ning
o‘lchashida multiplikativ xatolik paydo bo‘ladi.
Ko‘rsatkichli asboblar uchun nisbiy xatolik 0,5-6 % foizni tashkil qiladi.
O‘lchash vositalari statik yoki dinamik ish tartibida ishlatilishi mumkin.
Statik tartibida o‘lchanayotgan kattalik vaqt bo‘yicha o‘zgarmaydi. Dinamik rejimida
o‘lchanayotgan kattalik vaqt bo‘yicha o‘zgaradi. Shunga ko‘ra, ular o‘lchash
vositalarining statik
xatoligi va dinamik tartibidagi xatoligi deb yuritiladi.
Atrof-muhit parametrlarining ta‘siriga ko‘ra xatoliklari.
Asosiy xatoliklar: Harorat, bosim, namlik.
Qo‘shimcha xatoliklar: harorat, ta‘minlash kuchlanishi, elektr tarmoq kuchlanishi va
xalaqitlar, magnit maydoni kuchlanganligi, atmosfera bosimi, havoning nisbiy namligi. O‘lchash
vositasi o‘lchash o‘tkazilayotgan zanjir bilan o‘zaro ta‘sirlashadi. O‘lchash vositasi va elektr
zanjirining bir-biriga ta‘siri usuliy xatoliklarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi.
a
1
– asbob shovqini va uning
elementlarining eskirishi
a
2
– ishlab chiqarishda parametrlarning chetlanishi
a
3
– atrof-muhit parametrlarining ta‘siri
