Mavzuga oid savollar
1. 3 metr uzunlikdagi reykalarni to‘g‘ri va teskari yo‘nalishda tekshirishga qancha
vaqt ketadi?
2. Reyka bo‘yicha sanoq olishda gorizontal vizir nuri necha gradusga o‘zgaradi?
3. Sistema diametri necha sm bo‘lgan ko‘zgu qo‘llaniladi?
2.8. Raqamli nivelirlarni tadqiq qilish va tekshirish.
Kompensatorli nivelirlarni tekshirish va tadqiqqilish operatsiyalari
ishlarda berilgan batafsil yoritilgan.
«Nivelirlar tekshirish uslublari» MIBGEI 07-90 “Nivelirы. Metodika
poverki»ga muvofiq asboblarni tekshirishning asosiy shartlari quyidagilardan
iborat:
- 78 -
- tashqi ko‘rikdan o‘tkazish, komplektligini, nivelirning xarakatlanuvchi
uzellarining o‘zaro harakatini va ishga yaroqligini,shtativ mustahkamligini,
kompensatorning ishga yaroqligini tekshirish;
- doiraviy adilakni to‘g‘riligini tekshirish;
- dalnomer koeffitsentini va dalnomer iplar to‘ri assimetriyasini aniqlash;
- qarash trubasini qayta fokuslashda vizir o‘qini siljishini (holatini
o‘zgarishini) aniqlash;
- kompensatorni tekshirish;
- stansiyada nisbiy balandlikni o‘lchash o‘rta kv. xatosini aniqlash;
- 1 km ikkilangan nivelirlash yo‘lda nisbiy balanlikni o‘lchash o‘rta
kvadratik xatosini aniqlash.
Raqamli nivelirlar normal ishlashi uchun qator shartlarga rioya qilishnishi
lozim:
- qarash trubasi va qabullovchi optika-elektron sistema o‘qlarining
o‘qdoshligi;
- qarash trubasini qayta fokuslashda kodli reykaning tiniq ta’svirini iplar
to‘ri tekisligida va shu bilan bir vaqtda ZBAqabullovchi qurilmaning sezuvchan
tekisligida shakllantirish;
- vizirlash chizig‘ining gorizontal emasligi tufayli sodir bo‘luvchi xatolik
minimal bo‘lishli kerak. Kompensatorni harakatlanuvchi elimentining
tebranishini
yaxshi
dempfirlanishinita’minlash
va
yetarli
kompensatsiyalanmasligi (yoki ortiqcha kompensatsiyalanishi) tufayli kelib
chiquvchi xatolikni sanoqlarga ta’sirini minimallashtirish.
Bu shartlarning bajarilishi asbobni yig‘ish jarayonida erishiladi. Yig‘ish
uchun quyidagi uskunalardan foydalaniladi: kompensator va dalnomer iplari
bilan ta’minlangan kollimator; shtrix-kod imitatori; nivelirni mahkamlash uchun
qurilma; ZBA-qabullovchi qurilmani va bo‘luvchi prizmani o‘rnatish (sozlash)
uchun texnologik mikroskop. Nivelirni yig‘ish doiraviy adilakni puxta sozlashdan
boshlanadi. So‘ngra nivelirning qarash trubasini kollimatorning iplar to‘riga
- 79 -
to‘g‘rilanadi. Shundan so‘ng kompensator blokini o‘rnatish va sozlash amalga
oshiriladi. Shu bilan birga yetarli bo‘lmagan kompensiyalash (ortiqcha
kompensatsiyalash) va gorizantal tekislik va vizirlash chizig‘i orasidagi i burchak
to‘g‘rlanadi. i burchaknito‘g‘rlash iplar to‘rini siljitish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Shtrix-kodlar imitatori va texnologik mikroskop yordamida, yorug‘likni bo‘luvchi
prizmani siljitish bilan, o‘qdoshlikka va bir vaqtda yorug‘lik dastasini qabullovchi
qurilmaning sezuvchan yuzasida va nivelirning iplar to‘rida fokuslanishiga
erishiladi. Yig‘ish tugagandan so‘ng,komp’yuter yordamida reykani qora va oq
shtrixlari kontrol uchun o‘qib olinadi. Bazisda dalnomerning doimiysi aniqlanadi
va asbob mikro EXM ining xotirasiga yoziladi. i burchak aniqlanadi, uni tuzatish
uchun tuzatma hisoblanadi, u ham kompyutor yordamida asbobning xotirasiga
yoziladi. Raqamli nivelirlarni ayrim tadqiqotlarini va tekshirishlarini ko‘rib
chiqamiz.
Raqamli nivelirlarni avtomatlashtirilgan hisoblash sistemasini ajrata olish
qobilyatini tekshirish uchun, LVermA NRW tipidagi vertikal interfrension
komporatordan foydalaniladi. Nivelir va reyka orasidagi masofa 11 metr qilib
olindi. Nivelir reykasi vertikal yo‘nalishda 0,02 mm oraliq bilan siljitildi. Xar bir
intervalda (oraliqda) olingan sanoq “u” o‘qi bo‘yicha qo‘yilgan “x” o‘qi bo‘yicha esa
reykani siljitish intervali (oralig‘i) qo‘yilgan. Bog‘liqlik zinapoya ko‘rinishiga ega,
o‘lchash natijalari 0,1 mm gacha yaxlitlangan. Nivelir tablosida 0,01mm aniqlikda
berilgan o‘lchash natijalari aniqlik jixatidan past.
O‘lchash bajariladigan joylardagi xarorat sharoiti transporda tashish
haroratidan yoki asbobni saqlash harorati farq qiladi, shu sababli texnik
adabiyotlarda o‘lchash boshlangunga qadar, asbobni «iqlimlanishi» (haroratga
moslanishi) uchun bir oz kutishni tavsiya etiladi. Bu holda shunday savol tug‘iladi,
kutishning qancha vaqti optimal (maqbul) hisoblanadi?Atrof muhit
sharoitinio‘zgarishi tufayli o‘lchash aniqligini pasayishining sababini,
kompensatorni xarakatlanuvchi elementidan izlash mumkin.Kompensator
qismlarida haroratning notekis o‘zgarishi vizir chizig‘ini qiyalik burchagini
- 80 -
o‘zgarishiga olib keladi. Harakatni o‘zgarishta’sirini aniqlash uchun, tadqiqot
qilinadigan NA 3000 niveliri 40
li haroratda 10 soatga yaqin ushlab turilgan.
Asbob termokameradan chiqarilgandan so‘ng 20,5
0
S li doimiy haroratdagi
xonada, muntazam har 0,5 minut oralig‘ida harakatlanmaydigan joyga o‘rnatilgan
reykadan o‘lchash bajarilgan. 3.19 rasmda 120 minut davomida olingan o‘lchash
natijalari keltirilgan. Rasmdan ko‘rishimiz mumkinki vizir chizig‘ining holati
0,6....., 0,7 mm gacha o‘zgargan. Demak vizir chizig‘ini holatini stabilizatsiyalash
uchun 100 minutdan ortiq kutish kerak bo‘ladi, 5 minut vaqt oralig‘ida, 1
S ga
to‘g‘ri keladi, deb xulosa qilishimiz mumkin.
Kompensator bilan nivelirning vizirlash chizig‘ini gorizontal holatda
o‘rnatish aniqligi kompensatorning sezuchanligiga bog‘liq. Sezuvchanlik o‘z
navbatida kompensator detallarini tayyorlash va yig‘ish sifatiga, optik elementini
(podveskasini) osuvchi iplarni tayyorlash texnologiyasiga va sifatiga, ularga
mahkamlangan
optik
elementning
massasiniosuvchi
iplarining
ko‘ndalangkesimiga to‘g‘ri nisbatda bo‘lishiga bog‘liqdir. NA 3000
kompensatorining sezuvchanlik ostonasi -0,25” ....0,28”, NA 2000 nivelrini
kompensatorini sezuvchanlik ostonasi 0,33
ni tashkil etadi. Sezuvchanlikostonasi
kollimator yordamida vizual kuzatish orqalianiqlash mumkin.
Osiluvchi sistemalarni tayyorlash va sozlash xatoliklaridan yuzaga
keluvchi kompensatsiyalash («ortiqcha kompensatsiya» yoki «yetarli bo‘lmagan
kompensatsiya») qoldiq xatoligi kompensatorini ishlash chegarasi
10
ga teng
bo‘lgan NA 3000 niveliri, - ishlash chegarasi
12
ga teng bo‘lgan NA 2000
nivelirini tadqiqotlario‘tkazildi. O‘lchash to‘g‘ri va teskari yo‘nalishdabajarildi.
Agar asbobning qiyaligi chekli qiymatdan oshsa unda asbobning tablosida xatoga
yo‘l qo‘yilganligi to‘g‘risida ma’lumot paydo bo‘ldi.
Kompensatsiya qoldiq xatoligi sistematik xarakatlarga ega, qoldiq xatolik
nivelirning qiyalik burchagiga proporsional. Ushbu rasmlarda keltirilgan egri
chiziqlarda gisterezisga (elastik natijaga) sarflanuvchiishni xarakterlovchi
gisterezisli halqalar yo‘q, bundan kelib chiqadiki osish uchun yuqori darajada
- 81 -
egiluvchan materiallar qo‘llaniladi va kompensatsiya sifatiga gisterezis ta’sir
ko‘rsatmaydi. Zamonaviy nivelirlarda osish uchun to‘g‘ri burchakli kesimga
(torsionlar) ega lentalar qo‘llanilishi asboblarni yon tomonga og‘ishida osiq
sistemalarining burilishini kamaytirishga imkon yaratadi va shunday qilib,
kompensator bloki qaytaruvchi yuzasining qo‘shimcha og‘ishini yo‘qotadi.
Hozirgi vaqta korxonalarning metrologik bo‘limlarida ishlash diapozonini
nazorat qilish vizir o‘qini o‘zi o‘rnatish xatoligini, kompensator ishlashidagi
sistematik xatolarni, nivelir kompensatorlarining xarakteristikasini nazorat
qilish uchun optikmexanik tekshirish qurilmalaridan keng foydalaniladi. Odatda
qurilma fokus masofasi f=500 mmdan kichik bo‘lmagan kollimatordan, hamda
o‘lchov vintining bo‘lak qiymati 1
5
ga teng bo‘lgan mexanik ekzamenatordan
tashkil topgan. Kompensatorning optik o‘qi va nivelirning vizir nuri orasidagi
burchaklarni muvofiqligining buzilishini o‘lchash jarayoni hozirgacha
avtomatlashtirilmagan.
Raqamli kollimator, kompyuterbilan birgalikda kollimator optik o‘qi va
nivelirning vizir o‘qi orasidagi burchaklarning muvofiqligining buzilishini talab
etilgan aniqlikdagi o‘lchashni ta’minlovchi,komp’yuter dasturi, o‘lchash
natijalarini taxlil qilish, nivelir kompensatorlarni tekshirish uchun
avtomatlashgan ishchi o‘rinni barpo etish imkonini beradi, uning sxemasi 3.22-
rasmda keltirilgan. Iplar to‘rini yorug‘lashtirish uchun nurlatish manbai sifatida
nurlanish to‘lqin =635 nmga teng bo‘lgan yarim o‘tkazgichli lazer diodidan
foydaliniladi. ZBAni kompyuterga oson o‘lanishi raqamli kollimatorning
o‘lchovchi elementi sifatida ZBAdan foydalanish imkonini beradi; nivelir iplar
to‘rining kesishishi ta’svirining koordinatasini ZBAning sezuvchi elementini
o‘lchamiga bog‘liq xolda videosignalni qayta ishlash orqali 0,01 aniqlikda aniqlash
mumkin.
| 